VII тарау. Отбасы әлеуметтануы

1. Отбасы қоғамның элементарлық ұясы ретінде.

2. «Отбасы» мен «неке» түсініктерінің анықтамасы.

3. Отбасы мен некенің құрылымы және тарихи типтері.

4. Отбасы мен некенің әлеуметтік функциясы.

3. Қазіргі отбасы мен неке дамуының кейбір мәселелері.

1. Отбасы ‑ қоғамның өте маңызды, адамға бақыт, толық мәнді тыныс-тіршілік әкелетін әлеуметтік құрылымының негізі. Қазақ «Отан отбасынан басталады» деп жайдан‑жай айтпаған. Сондықтан отбасын зерттеу әлеуметтанудың басты міндеттерінің бірі болып табылады.

Отбасы дегеніміз не, оның пайда болуы мен өзінің даму жолында қандай кезеңдерден өтті, міне, осының бәрі зерттеушілерді ежелден қызықтырып келеді. Сонау Платон, Аристотельден бастап, Конт, Спенсер және басқа әр кезеңнің зерттеушілері қоғамның құрылымын айқындаймын деп отбасына соқпай кете алмады. Аристотель мемлкеттің пайда болуын тікелей отбасының кеңею үдерісімен байланыстырады. Егер туыстық (род) алғашқы отбасының пайда болуының бастауы болса, онда алғашқы отбасы адам қоғамының пайда болуының бастауы болған.

Отбасы – неке мен туыстық сезімге негізделген одақ, тұрмыстық бірлік, өзара жауапкершілік пен қолдауға, басқалармен үйлесімді өмір сүруге үйрететін әлеуметтік өмір мектебі.

Әлеуметтану отбасын екі жақты ‑ шағын әлеуметтік топ және әлеуметтік институт ретінде қарастырады. Біз отбасын шағын әлеуметтік топ ретінде қарастырғанда зерттеу пәніміз отбасы ішілік қарым‑қатынастар болады. Ал әлеуметтік институт ретінде зерттегенде бізді ең бірінші отбасы мен мемлекеттің өзара әрекеттестігі, сондай‑ақ отбасының әлеуметтік функциялары қызықтырады.

Отбасының негізі заң жүзінде бекітілетін еркек пен әйел арасындағы қарым-қатынастардың тарихи шартты формасы неке болып табылады. Ол адамның әлеуметтік-табиғи, сонымен қатар материалдық және рухани өмір қажеттілігі, әйел мен еркектің өзара түсінісу, еріктілігі негізінде құрылған, олардың өзара құқықтары мен міндеттерін белгілейтін бірлігі.

Қоғамның ең алғашқы институттарының бірі ‑ отбасының аса маңыздылығы оның атқаратын үш негізгі қызметінен көрінеді. Біріншісі, отбасы қоғамның өз‑өзінен көбейіп, ұрпақ жалғастығын қамтамасыз етіп отыратын ерекше әлеуметтік институт. Екіншісі, отбасы қоғамның мәдени мұрасын бір ұрпақтан екінші ұрпаққа жалғастырады. Үшіншісі, отбасы қоғамдық игіліктерді өндіруге қатыса отырып, өзінің өмірлік қажеттіліктерін қамтамасыз етеді.

Отбасы некеге карағанда күрделі жүйе, себебі ол жұбайларды ғана емес, олардың балаларын, басқа туыстарын да біріктіреді. Оның қалыптасуы мен дамуы әлеуметтік, таптық, ұлттық әдет-ғұрып сипаттарына, өмір сүру ортасындағы ізгілікті қарым‑қатынастарға, қоғамның мәдени дәрежесі мен материалдық жағдайына байланысты.

Отбасының тұрақтылығы мен бақыттылы болашақ ерлі‑зайыптылардың некенің адамгершілік және құқықтық негіздерін терең түсінуімен, олардың бірге өмір сүруге психологиялық даярлығымен, қоғам алдындағы жоғары жауапкершілікті ұғынуымен, күнделікті тұрмыстық және шаруашылық дағдыларды игеру деңгейлеріне байланысты болады. Орыстың ұлы педагогы К.Д. Ушинский: «Еңбексіз, тыңғылықты, байыпты еңбексіз отбасы бақытты бола алмайды» деген.

Отбасы әлеуметтік институт есебінде ‑ адам қоғамының қалыптасуымен бірге пайда болған әлеуметтік құбылыс. Оның негізін құрайтын неке сүйіспеншілік пен махаббаттың іс жүзіне асуы болып табылады. Қазақстан Республикасының Ата Занында: «Занда белгіленген жасқа толған еркектер мен әйелдердің некелесіп, отбасын құруға құқығы бар. Неке ерлі-зайыптылардың ерікті түрде келісуіне және құқық теңдігіне негізделеді»—деп көрсетілген.

Некеге тұру біздің елімізде азаматтық хал актісін тіркеуден (АХАТ) басталады. Бұл қазіргі азаматтық заңдардан туындаған. Некенің заң жүзінде немесе діни ұйымдар арқылы тіркелуі жұбайлардың екі жақты міндеттерін қалыптастырады, жауапкершіліктерін арттырады, ерлі-зайыптылардың арасындағы барлық адами‑құқықтық қарым-қатынастарды реттейді.

Ертеректе неке суын ішу мешіт арқылы да іске асырылған. Қазір әлемнің көптеген елдерінде шіркеуде тіркеледі. Бұл біздің өмірімізге де еніп келеді.

Некеге тұру жасы біздің Конституциямызда 18 деп көрсетілген, Украина мен Өзбекстанда 17 жас. Көптеген елдерде әйелдер үшін неке жасы кем: Францияда 15 жас (еркектер үшін 18 жас), Италияда тиісінше 14 және 16 жас, ГФР-де 16 және 21, АҚШ-та (әртүрлі штаттарда) 14—18 және 15—21 жас. Бірқатар мұсылман елдерінде (мыс, Сауд Арабиясында, Йемен Араб Республикасында) көп әйел алуға заң бойынша рұқсат етіледі.

2. Адамдардың өз ұрпағын жалғастыруға табиғи құштарлығы некеден, отбасын құрудан басталады. Неке ‑ тарихи кезеңдерге сай қалыптасқан, қоғам негіздейтін және реттейтін, ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттерін белгілейтін ресім. Жаңа ұрпақтың тұлғасы мен рухани жетілуі көп дәрежеде некелік қатынастың сипатына байланысты. Ал некенің әлеуметтік мәніне саясат, құқық, мораль, дін әсер етеді.

Қоғам неке тәртібін реттеумен қатар, оны қорғау жөнінде өзіне белгілі дәрежеде міндет алады, некелескен жұбайларға өз балаларын материалдық жағынан қамтамасыз етуге, тәрбиелеуге, демек, отбасының болашағы үшін жауапкершілік жүктейді. Некенің тұрақтылығы ерлі-зайыптылық және ата-аналық парызды сезіну, өзара сыйласу және өзара көмекке көп байланысты. «Үйлену дегеніміз - өз құқығыңның жарымын азайтып, міндеттіңді екі есе көбейту» деген сөзді Онеро де Балзак жайдан‑жай айтпаған.

Некенің алғашкы түрлері жайында әртүрлі жорамалдар бар. Кеңес ғалымдарының көпшілігі былай деп санайды: әуелде, «алғашқы адам табыны» дәуірінде неке болмаған. Ол кезде талғамсыз жыныстық қатынас (промискуитет) үстем болды: әрбір әйел сол табындағы кез келген еркекпен, әрбір еркек кез келген әйелмен жыныстық қатынас жасаған. Орта және палеолит дәуірінде, рулық құрылыс тұсында, экзогамия (ру ішінде некелесуге тыйым салу) және топтық неке пайда болды, бұл жағдайда бір топтағы барлық еркектер басқа топтағы барлық әйелдермен жыныстық қатынас жасауға ерікті болды. Оқтын-оқтын жеке жұп болып ұшырасу тарай келе, рулық құрылыс дамыған кезде, жұп неке пайда болды, яки жұбайлар бір жұп болып бірікті. Бұл кезде топтық некенің сарқыншақтары сақталды (сорорат, полигамия). Дамыған неолит дәуірі мен онан кейініректе, металдар дәуірінде, рулық құрылыс ыдырау барысында, патриархалдық отбасы пайда болды, ерлі-зайыптыларды бір-бірімен берік біріктірген дара неке қалыптасты, сөйтіп отбасы тұтастығы қамтамасыз етіліп, ол алғаш рет қоғамның экономикалық ұясына айналды. Әртүрлі қоғамдық құрылыс жағдайында некенің сол құрылысқа тән бірқатар өзіндік әлеуметтік-құқықтық сипаты болды. Мыс, құл иеленушілік қоғамда ерікті азаматтар үшін ғана неке танылды, ал құлдардың ерлі-зайыптылық тұрмысы тек қана бірге тұрушылық деп саналды.

Алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырау кезінде пайда болған отбасылық қауым әлеуметтік топ және шаруашылық негіздерінің біріне айналды. Отбасы өндірістік қатынастарға, оның ішінде меншіктік қатынастарға тікелей тәуелді болды. Мәселен, некелік қатынастардың алғашқы тарихи формасы полигамия, ал өндіріс құрал-жабдықтарына жеке меншіктің пайда болуына байланысты ол моногомиялық (бір некелік) отбасымен ауысқан.

Отбасының әлеуметтік мәні, пайда болуы және даму кезеңдері туралы ғылымда әртүрлі қағидалар мен пікірлер, белгілі ағымдар болды. Швейцариялық құқық тарихшысы И. Я. Бахофен ( "Материнское право") неке мен отбасының тарихи жағынан үнемі өзгеріп отыратындығын дәлелдеп, бір некелі отбасынан бұрын көп некелі қатынастардың болғанын, патриархаттан бұрын рудың өмірінде әйелдің экономикалық және рухани билігінің басым болғанын көрсетеді.

Ағылшын этнографы Л. Морган өзінің басты «Көне қоғам» (1877) кітабында алғаш рет отбасы тарихын барынша дұрыс бағытта талдаған. Зерттеушінің жорамалы бойынша, адамзат қоғамы тарихының бастапқы кезеңінде адамдар арасындағы жыныстық қатынастарға ешқандай шек қойылмаған - үлкендер мен жастар, балалары мен ата-аналары қатынаса берген. Бұл жабайы не жартылай жабайы кез болатын. Одан топтық отбасы (алғашқы қауымдық құрылыс), пуналуалдық отбасы (матриархат, топтық неке, бірақ аға‑қарындастар арасында некелік байланысқа тыйым салынды), жұптық отбасы (матриархат пен ұжымдық неке сақталған жағдайда бір еркек басты ер адам есебінде болады да оның маңайында отбасының мүлкі, еңбек бөлінісі, кәсіп пен жеке меншік туады), патриархалды отбасы (отбасында ер адам жетекші орын алады, оның бірнеше әйелі болуы мүмкін, әйелдер еркекке тәуелді болады және т.б.), моногамдық отбасы (жұптық неке) болған.

3. Әлеуметтік институт ретінде отбасы мен некенің әлеуметтік функцияларын айқын білу маңызды мәселе. Алдымен әлеуметтік функция дегеніміз не? Ол ‑ қоғам мен оның қызметін ұйымдастыруда әлеуметтік институттардың атқаратын рөлдері. Отбасы мен некенің функциясы қоғамдағы жағдайларға қарай өзгеріп отыруы мүмкін. Дегенмен олардың басы ашық бірнеше функцияларын атауға болады. Алдымен отбасын алайық. Ол: 1) ұрпақ жалғастығын қамтамасыз ету, осы арқылы отбасын қалпына келтіріп, қоғам мүшелерін толықтырып отырады; 2) тәрбиелік‑регулятивті функция атқарады; 3) тұлғаның әлеуметтену үдерісін шешеді. Тұлғаның жан‑жақты дамуына отбасында әлеуметтік қолайлы жағдай жасау; 4) отбасының өз мүшелеріне жан‑жақты қамқорлығы, олардың әлеуметтік және психологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз етеді; 5) экономикалық және шаруашылық‑тұрмыстық функция атқарады. Бұл ‑ отбасы мүшелерінің бірге материалдық игіліктерді өндіруі мен бөлуі, бірге өмір сүруді ұйымдастыруы; 6) алғашқы әлеуметтік бақылау функциясын жүзеге асырады. Отбасы мүшелерінің әртүрлі өмір жағдайларындағы мінез‑құлқын моральдық және әлеуметтік жағынан реттеп отырады.

Некенің әлеуметтік функцияларын қарастырғанда некенің отбасы мен мемлекеттің, отбасы мүшелері арасындағы қатынастарды реттейтін нормативті‑құқықтық институт екенін ескерген жөн. Сонымен некенің әлеуметтік функциясы төмендегідей: 1) Ерлі‑зайыптылардың өздерінің және балаларымен өзара қатынастарының құқықтары мен міндеттерін әлеуметтік мойындау және заңдастыру; 2) Ерлі‑зайыптылардың, сондай‑ақ отбасы мүшелерінің арасындағы экономикалық және шарушылық‑тұрмыстық қатынастарды реттеу; 3) Отбасы мен мемлекеттің арасындағы қатынастарды реттеу; 4) Отбасы мүшелерінің әлеуметтік мәртебесін құқықтық жағынан қамтамасыз ету. Мысалы, некеге тұру арқылы біреуі күйеуі, екіншісі әйелі болып, ерлі‑зайыпты атанады.

Отбасының әлеуметтік функциясын сөз еткенде оның мүшелерінің мәртебелік‑рөлдік қатынастарына байланысты айтпай кетуге болмайды. Басқа әлеуметтік институттар сияқты отбасында да әлеуметтік мәртебелермен қатар соған сәйкес рөлдер бар.

Әлеуметтік мәртебе дегеніміз не? Ол – белгілі құқықтар және міндеттермен, мінез‑құлық нормалары және ережелерімен сипатталатын тұлғаның қоғамдағы жағдайы. Ал отбасының әлеуметтік мәртебесі ‑ бұл қоғамдағы әлеуметтік мәртебелердің көптеген түрлерінің бірі. Ол ‑ алдымен индивидтің отбасы құрылымындағы, сонан соң жалпы қоғамдық құрылымдағы орны. Мысалы, ана, әке және т.б. Отбасылық мәртебелер бар: ол ерлі‑зайыптылық, ата‑аналық, туыстық және т.б. Әрбір мәртебенің құқықтары мен міндеттері бар.

Отбасының әлеуметтік рөлі дегенге тоқтамас бұрын әлеуметтік рөл дегенді айқындап алған жөн. Ол ‑ белгілі әлеуметтік ұстанымы бар тұлғаларға қоғам қоятын талаптар жиынтығы. Әлеуметтік рөлді орындау отбасы мүшелерінің әлеуметтенулік үдерісіндегі рөлдік бейнесімен тығыз байланысты. Бұл отбасылық мәртебемен байланысты болатын мінез‑құлықтық әрекет.

4. Еліміздегі нарықтық қатынас пен бәселестік ежелгі отбасын күрделі өзгерістерге алып келді. Қазір отбасының қиыншылықтары көбейді. Ол көбіне ажырасуға әкеліп отыр.

Отбасында қайшылықтардың тууының негізгі екі себебі бар: ішкі және сыртқы себептер. Сыртқы себептерге тұрғын үй, табыс, әдет-ғұрып, ұлттық ерекшеліктер және т.б. жатса, ішкі себептерге — махаббат, эмоция-сезім, қамқорлық, ауызбірлік және т.б. Себептердің екеуі де жас отбасы үшін дағдарыс жағдайын тудыруы мүмкін.

Отбасының тұрақсыздығы ажырасуға апарады. Біздің республикамызда 1994-1996 жылдар аралығында 100 мың тұрғынға шаққанда, ажырасу орта есеппен 40 мың болды, ал 1997 жылы 32,8 мыңға жеткен.

Ажырасудың негізгі себептері: 1/ жұбайлардың мінез-құлқының, көзқарастарының сәйкес келмеуі; 2/ арақ ішу, әсіресе, ерлер тарапынан; 3/ үй жағдайының, әсіресе, жастар үшін қолайсыздығы; 4/ жұбайлық опасыздық; 5/ ұрпақсыздық немесе балалы болғысы келмеушілік; 6/ жыныстық кемшілік. Осы аталған себептер әр аймақтарда әртүрлі көріністе болады. Ресейде - арақ ішу, мінездің сәйкессіздігі, Эстонияда - жұбайлардың опасыздығы, Арменияда, Грузияда, Өзбекстанда — ата-анаға дұрыс қарамаушылық, т.б.

Зерттеулердің нәтижелеріне қарағанда, некенің бұзылу себептері некеге тұрғанға дейінгі жағдайларға да байланысты. Олар әлеуметтік-экономикалық жағдай, қыз бен жігіттің білім ерекшеліктері, мәдени дәрежесі, жас ерекшеліктері, жас ерлі‑зайыптылардың ата-аналарының теріс әсерлері, т.б.

Кайсыбір зерттеулерге жүгінсек, жастардың басым көпшілігі достарының арасында, би алаңында, жырақта жүргенде және тағы басқа жерлерде танысады екен.

Адамды жақсы тани білу үшін, онымен мүмкіндігінше көбірек араласқан жөн. Сүйіктіңнің жақсы жақтарын да, кемшіліктерін де жете білу үшін, оны өмірдің әрқилы сәттерінде көрген жөн. Косағыңды өмірлік деп тандайсың, сондықтан да некеге тұру жөніндегі шешіміңді туған-туыстарың мен достарыңа айтудың алдында әбден ойланып-толғанып алған дұрыс. О.Бальзак: «Ерлі-зайыптылар бастары қосылғанша бір-бірінің мінез-кұлқын, әдеттерін біліп алмаса, некенің бақытты болуы мүмкін емес» деген болатын.

Ер мен әйелдің некеге тұруы өмірге жаңа адам келеді. Қоғамның материалдық негізі - экономика, өндіріс, ал өндіріс адамның іс-әрекеті арқылы дамиды. Ол үшін ұрпақ жалғастығы үнемі болып, дамып отыруы керек. Демек, некелесіп отбасын құру адамзат ұрпағын дамытудың бірден-бір негізі болып табылады.

Қазіргі қоғамдағы отбасы қатынастарын зерттеушілер отбасы дағдарысқа ұшырады дейді. Бұған туылымның азаюы, әртүрлі тұрмыстық жағдайлардан ажырасудың көбеюі, ата‑аналардың қайтыс болуынан отбасының ыдырауы. Жүз жыл бұрын еркек пен әйел орташа барлығы 1,5 жылдай баласыз тұрса, қазір шамамен 20 жыл тұрады. Бүгінгі ерлі‑зайыптылар некелік өмірдің 54% орнына 18% ғана балалар тәрбиесіне арнайды.

Қоғамда толық емес отбасылар кең тарайтын құбылысқа айналды. Бұл баланың әкесіз өсуіне, оның дұрыс тәрбие ала алмауына жол ашады.

Қорыта айтқанда, осы күнгі неке-отбасы мәселесінде үш басты проблеманы атап көрсетуге болады: 1) отбасының беріктік, тұрақтылық проблемасы; 2) бала табу, ұрпақ өсіру проблемасы; 3) отбасының тұрмыс жағдайындағы қиыншылықтар проблемасы.

Қолдағы мәліметтерге қарағанда, 15 және одан жоғары жастағы адамдарды алғанда ерлердің 62,3 және әйелдердің 55,6 пайызы некеде тұрады екен. Ерлердің 4,4 және әйелдердің 8,1 пайызы ажырасқандар. Ерлердің 2,9 және әйелдердің 14,7 пайызы жесірлер. Өздеріңіз көріп отырғандай, ерлерге қарағанда әйелдер арасында жесірлер 4 есеге көп. Бұған ерлер жасының қысқалығы да әсер етеді. Қазір респуликада өмір сүрудің орташа ұзақтығы 65,8 болса, әйелдер 71,5, ерлер 60,5 жас өмір сүреді.

Енді некеде тұрмағандардың көрсеткіштеріне көңіл бөлейік. Ерлердің 30,4 және әйелдердің 21,6 пайызы некеде тұрмағандар. Ал 30 және одан жоғары жастағы ерлердің 20,2 және әйелдердің 19,9 пайызы некеде болмағандар.

Қазір жастар есейіп барып үйленетін болды. 20-29 жастағылардың 54,3 пайызы үйленбегендер. Ал қыздар арасында бұл көрсеткіш әлдеқайда төмен - 33,9 пайыз. Бір ойшыл: егер адам баласы 35 жасқа дейін үйленбей, содан пайда тауып жүрмін десе, оған салық салу керек – деген екен.

Бақылау сұрақтары

1. «Отбасы» мен «неке» ұғымдарының анықтамасы.

2. Отбасы мен некенің әлеуметтік функциясы.

3. Отбасындағы мәртебелік қатынастардың қалыптасуы мен ерекшеліктері.

4. Отбасы құрылымы мен неке қатынасының тарихи типтері.

5. Қазіргі отбасы дамуының кейбір мәселелері.

6. Қазіргі қазақ отбасы дағдарысының себептері неде?