С²НТАКС²С СКАЗА

СТРУКТУРНЫ АСПЕКТ СКАЗА

СКАЗ ² ВЫКАЗВАННЕ

Мадэль сказа i сiнтаксiчныя пазiцыi

Як ужо адзначалася вышэй, сказ ³ выказванне – дзве адз³нк³ розных узро¢ня¢: сказ як мадэль належыць мове, выказванне як адз³нка знос³на¢ – ма¢ленню. «Па сутнасц³, паняцце сказа як адз³нк³ структурнага ³ семантычнага с³нтакс³су – гэта схемы, што адлюстро¢ваюць тып³заваныя (абстрагаваныя) рысы мноства рэал³зацый у выказваннях. С³нтакс³чная ³ семантычная структура роб³ць яго патэнцыяльнай камун³кацыйнай адз³нкай ³ ляжыць у аснове выказвання – адз³нк³ ¢ласна камун³кацыйнай» [Формановская, 1999, 176]. Значыць, у ³х аснове, як ³ ва ¢с³х ³ншых адз³нак мовы, таксама ляжаць пэ¢ныя ¢зоры ¢тварэння. Кожны з носьбiта¢ мовы будуе сва¸ ма¢ленне на аснове досыць стаб³льных прав³ла¢ ³ с³нтакс³чных мадэля¢, пад як³я падводзяцца ¢се яго вусныя ц³ п³сьмовыя выказванн³, што ³ было адзначана ¢ свой час А. М. Пяшко¢ск³м: «…Усе мы гаворым па пэ¢ных шаблонах, ужываючы пэ¢ныя формы спалучэння¢, як³я засвоеныя нам³ з дзяц³нства разам са словам³ ³ гукам³ дадзенай мовы ³ атрыманыя ¢ спадчыну нашым пакаленнем ад папярэдн³х пакалення¢. Гэтыя шаблоны <…> падаюцца нашай свядомасц³ з а ¢ с ¸ д ы, пра што б мы н³ гаварыл³ ³ што б мы н³ слухал³. Гэта наш с ³ н т а к с ³ ч н ы б а г а ж, узяты нам³ з дзяц³нства ¢ наш жыцц¸вы шлях, падобны да гукавога багажу, сло¢н³кавага багажу, семас³ялаг³чнага багажу (значэння¢ сло¢), што разам утвараюць тое, што мае назву мова <….>. Выдумляць асабл³вую чыста ³ндыв³дуальную с³нтакс³чную абалонку для нашай думк³, што адпавядала б нашаму ³ндыв³дуальнаму перажыванню, мы не можам, як не можам выдумляць свае гук³, свае словы, свае значэнн³, таму што

57

¢с¸ гэта значыла б выдумляць сваю мову, на якой н³ з к³м немагчы-

ма было б паразумецца» [Цыт. па: Норман, 1994, 123].

Так³м чынам, ñêàç, ö³ мадэль сказа, – гэта той адцягнены ¢зор, згодна з якiм будуецца любое мiнiмальнае самастойнае выказванне.

Ва ¢мовах канкрэтнай камунiкацыйнай сiтуацыi на выбар той цi iншай сiнтаксiчнай мадэлi ¢плываюць наступныя фактары:

сама рэферэнтная сiтуацыя (дэнататы¢ны аспект);

cпосаб уя¢лення гэтай сiтуацыi, бо кожны чалавек па-роз- наму «бачыць» адну i тую сiтуацыю (падзею, факт) (дэс³гнаты¢ны аспект);

упарадкаванасць (лад) самой мо¢най сiстэмы (структурны аспект);

звязнасць ма¢лення (с³нтагматычны аспект);

камунiкацыйная ¢стано¢ка мо¢цы, што ¢лiчвае фонавыя веды слухача/чытача, размеркаванне сацыяльных «роля¢» ³ «масак» суразмо¢ца¢, канкрэтныя ¢мовы зносiна¢ i г. д. (прагматыч- ны аспект) [Норман, 1994, 146–148].

Аднак у працэсе спараджэння тэксту ¢се ¢зро¢нi мо¢най сiстэмы ¢заемадзейнiчаюць i ¢плываюць адзiн на аднаго, таму выбар сiнтаксiчнай канструкцыi знаходзiцца ¢ пэ¢най залежнасцi ад выбару адзiнак iншых узро¢ня¢ – лексiчнага, марфемнага, нават фанемнага, напр.: Глядзець – гэта ³ гадаваць, ³ выхо¢ваць на ча- лавека, ³ выводз³ць на чалавека, выводз³ць у людз³, выводз³ць у свет ³ зберагаць, хаваць, п³льнаваць (Ф. Янко¢ск³). Асабл³ва наглядная такая абумо¢ленасць розных узро¢ня¢ у творах мастацкай л³таратуры, напр., вершаказах А. Разанава.

Адной сва¸й часткай чарот учаперваецца ¢ грунт, другою – уточваецца ¢ ваду, трэцяй – урошчваецца ¢ паветра, ³, сам пры гэтым становячыся нечым чацв¸ртым, у салодк³м пал¸це сторч галавою ¢стромл³ваецца ¢ чарэнне няб¸са¢ («Чарот»).

Паводле Г. А. Золатавай, мадэль сказа – гэта «мiнiмальна дастатковае спалучэнне ¢заемаабумо¢леных сiнтаксiчных форма¢, якiя ¢твараюць камунiкацыйную адзiнку з пэ¢ным тыпавым зна- чэннем» [Золотова, 1973, 25]. Пад тыпавым значэннем разумеецца с³нтакс³чная абстракцыя, якая абагульняе значэнне мноства выказвання¢, што рэпрэзентуюць дадзеную мадэль, а таксама сiнанiмiчных мадэля¢, што маюць ра¢назначныя, але рознааформленыя кампаненты. Так, тыпавое значэнне ‘суб’ект i яго стан’ прадста¢ляецца шэрагам выказвання¢, пабудаваных паводле адной мадэлi:

Яму сумна; ¨й страшна; Мацi адзiнока; Дзiцяцi холадна; Сыну балюча; Бацьку ня¸мка + Хвораму не па сабе i äà ò. ï.

58

Агульнапрынятым³ с³мвалам³ для абазначэння структурных схем з’я¢ляюцца лацiнскiя: N, Vf, Pron, Adv, Adj, Inf, Praed ³ да т. п. Так, структурнай схеме (с³нтакс³чнай мадэл³) N1 – Vf адпавядаюць наступныя выказваннi: Дз³ця заба¢ляецца; Прайшо¢ дождж; Лекцыя закончылася; Сонца свецiць; Сун³цы саспел³; схеме Vf3s – Не сп³цца; Дажджыць; Пазалачала; Пацягнула дымам; Praed – Холадна; Ц³ха; Ветрана; N1 – Ноч. Халодная зямлянка. Перастрэлка. Ц³шыня (Ï. Áðî¢êà) ³ ã. ä.

На жаль, у беларус³стыцы ³ да с¸ння не ³снуе хоць якога-небудзь ап³сання структурных мадэля¢ сказа¢ ³ ³х тыпавога значэння, таму дапусц³м, што ³х прыкладна стольк³ ж, як у рускай мове, каля 40.

Агульная колькасць так³х мадэля¢ цалкам залежыць ад таго, кольк³ кампанента¢ уключаецца ¢ яе структуру. Большасць лiнгвiста¢ абмяжо¢вае колькасць члена¢ сiнтаксiчнай мадэлi двума, што адпавядае прэдыкаты¢наму мiнiмуму, але некаторыя дапускаюць ная¢насць 3-, 4- i нават 5-кампанентных структурных схем. Так³я разыходжанн³ дазваляюць гаварыць, што ¢ лiнгвiстычнай навуцы iснуюць два адрозныя пункты гледжання на мадэль сказа. Згодна з адной з iх, структурная схема – гэта адцягнены ¢зор, паводле якога можа быць пабудавана граматычна дастатковая прэдыкаты¢ная адзiнка, ³ ¢ так³м выпадку структурная схема тоесная прэдыкаты¢наму мiнiмуму (дзейнiк + выказнiк цi тольк³ адз³ны гало¢ны член). Другое меркаванне грунтуецца на тым, што мадэль сказа – гэта структура, якая валодае не толькi граматычнай, але i iнфармацыйнай дастатковасцю, ³ ¢ гэтым выпадку ¢ структурную схему ¢клю- чаюцца ³ пашыральн³к³ граматычнай асновы, бо яны л³чацца iнфармацыйна аблiгаторнымi. Зразумела, што першы падыход вызначае меншую колькасць мадэля¢, але яны больш адцягненыя, таму што ³м адпавядае большая колькасць выказвання¢. Другi падыход павялiчвае ¢ шмат разо¢ колькасць структурных схем, але вызначае iх больш канкрэтна. У адносiнах да гэтых двух падыхода¢ можна гаварыць пра паняцце мiнiмальных i пашыраных структурных схем, прычым пашыраныя схемы будуюцца на аснове мiнiмальных (пара¢н. ³х суаднесенасць у табл. 6).

Любую сiнтаксiчную мадэль утвараюць функцыянальна-сiнтак- сiчныя пазiцыi. «Сказ – гэта пэ¢ная пазiцыйная структура; кожнае пазiцыйнае звяно гэтай структуры прадста¢ляе пазiцыi сло¢най формы» [Ломтев, 1958, 46]. У адносiнах да слова «функцыяналь- на-сiнтакс³чная пазiцыя выступае ¢ ролi стабiльнага аператара, ячэйкi ¢ сiнтаксiчнай структуры выказвання. Трапляючы ¢ яе, слова атрымлiвае статус словаформы i разам з тым права ¢дзельнiчаць у фарм³раваннi камунiкацыйнай адзiнкi» [Норман, 1994, 157].

59

Òàáë³öà 6

СУАДНЕСЕНАСЦЬ СТРУКТУРНАЙ СХЕМЫ З ВЫКАЗВАННЕМ

Як правiла, кожнай сiнтаксiчнай пазiцыi адпавядае сва¸ кола лексiкi. Так, у ролi дзеяча часцей выступае назо¢н³к адуша¢л¸ны, а паз³цыю iнструмента займае назо¢нiк з канкрэтным прадметным значэннем; калi ж у гэтыя пазiцы³ трапляюць iншыя словы, адбываецца «семантычны зрух», метафарызацыя, чым ³ карыстаюцца паэты ³ п³сьменн³к³, ствараючы незвычайную спалучальнасць: Стукае бэзам у вокны вясна. Стукае восень дажджом у акно (П. Макаль). Тут двайная метафарызацыя, пакольк³ паз³цыя дзеяча ³ паз³цыя ³нструмента замешчаны не¢ласц³вым³ ³м с³нтаксемам³, пара¢н. таксама: Неба маланкай расшп³лена (Ý. Àêóë³í); Электразваркаю маланка // Крамсае ¢весь прасцяг глух³ (П. Макаль); Пазяхае ран³ца ветрыкам нявыспаным (Ë. Ãåí³þø).

Так³м чынам, у канкрэтнай ма¢ленчай рэал³зацы³ мы за¢с¸ды маем справу з выказваннем, якому ¢ласц³вая суаднесенасць з рэча³снасцю, пэ¢нае лекс³чнае напа¢ненне ³ прасадыч- нае афармленне.

Паняцце прэдыкаты¢насц³

Любы сказ, незалежна ад свайго складу i будовы, характарызуецца прэдыкаты¢насцю22. Прэдыкаты¢насць (àä ëàö. praedi-

catio ‘выказванне’), «ц³ выказальнасць, у агульным разуменн³ – гэта тая сэнсава-граматычная «с³ла», якая роб³ць слова або спалучэнне сло¢ сказам» [Клюса¢, 1972, 18]. Функцыянальную прызначанасць дадзенай катэгоры³ бачаць у тым, што яна аднос³ць змест выказвання да рэча³снасц³. Услед за В. У. В³наградавым неабходным³ элементам³-складн³кам³ прэдыкаты¢насц³ мовазна¢цы

22 Тэрмiн уведзены ¢ рус³стыку В. У. В³наградавым [Виноградов, 1955, 264].

60

называюць катэгоры³ мадальнасц³, асобы ³ часу23 [Булаха¢, 1959, 9; Гурск³, 1962, 14], як³я набываюць у кантэксце шырокае с³нтакс³чнае значэнне. Прэдыкаты¢насць – гэта граматычнае значэнне

сказа, а структурная схема – гэта яго граматычная форма. Мадальнасць (àä ëàö. modus ‘мера, спосаб’) – семантыка-гра-

матычная катэгорыя, што грунтуецца на спосабах перадачы адносiн таго, хто гаворыць (мо¢цы), да выказвання i выказвання да рэчаiснасцi. Змест сказа можа адпавядаць сапра¢днай рэчаiснасцi або можа не адпавядаць ¸й, чым i вызначаецца супрацьпаста¢ленне двух асно¢ных мадальных значэння¢ – мадальнасцi рэальнай (прамой) i мадальнасцi нерэальнай (iрэальнай).

У беларус³стыцы самай пашыранай з’я¢ляецца канцэпцыя, што проц³паста¢ляе мадальнасць аб’екты¢ную ³ ñóá’åêòû¢íóþ. Гэты пункт гледжання адлюстраваны ¢ энцыклапеды³ «Беларуская мова» [̳õíåâ³÷, 1994, 326]. Аб’екты¢ная мадальнасць квал³ф³куецца як аднос³ны зместу выказвання да рэча³снасц³, – што ¢ласц³ва любому сказу, – праз значэнне рэальнасц³ (с³нтакс³чны цяперашн³, прошлы ³ будучы часы абвеснага ладу) ³ ³рэальнасц³ (с³нтакс³чны ¢мо¢ны лад: пажаданне, пабуджэнне); суб’екты¢ная мадальнасць – як аднос³ны мо¢цы да зместу паведамлення, – што характарызуе не кожны сказ, бо сродк³ суб’екты¢най мадальнасц³ «¢твараюць як бы друг³ пласт мадальных значэння¢ у сэнсавай структуры выказвання, таму што яны накладаюцца на граматыч- ны грунт сказа, што ¢жо мае мадальнае значэнне» [Виноградов, 1950, 70]. Гэтая канцэпцыя якраз ³ зыходз³ць ад В. У. В³наградава, што ¢першыню сказа¢ пра адрозненне мадальнасц³, заключа- най у форме самога прэдыката, ³ мадальнасц³, што перадаецца ³ншым³ сродкам³ [тамсама, 67].

Разам з тым такое размежаванне досыць штучнае, таму што любое выказванне мае свайго а¢тара, ³ ¸н не можа быць абыякавы да таго, што ³м паведамляецца. Таму ³ншы падыход да с³стэматызацы³ мадальных значэння¢ бы¢ прапанаваны А. Я. М³хнев³чам [Михневич, 1990] ³ разв³ты ¢ даследаванн³ Н. Ю. Па¢ло¢скай [Ïà¢ëî¢ñêàÿ, 2001]. А¢тары гэтай г³потэзы зыходзяць з таго, што ¢ мадальнасц³ знаходзяць выражэнне не тольк³ характарыстык³ верагоднасц³ / неверагоднасц³, але ³ воля, ³мкненн³ мо¢цы, а таму гэта дае ¢се падставы абмежаваць кола мадальных значэння¢

23У беларуск³м мовазна¢стве асобным³ навуко¢цам³ паняцце прэдыкаты¢насц³ звужаецца тольк³ да дзвюх катэгорый – мадальнасц³ ³ тэмпаральнасц³, бо яны л³чаць, што ³снуе шэраг сказа¢, як³м бракуе выражэння аднос³на¢ да асобы [Бурак, 1987, 33; Бурака, 1989, 28; 1998, 21].

61

дзвюма вял³к³м³ групам³ – мадальнасцю верагоднасц³ ³ мадальнасцю волевыя¢лення, што заснаваныя на аднос³нах пам³ж мо¢цам ³ з’явай (прадметам паведамлення).

Так, А. Я. М³хнев³ч зазначае, што ¢ адным выпадку мо¢ца канстатуе з’яву ³ пэ¢ным чынам ацэньвае яе (тут з’ява ¢здзейн³чае на мо¢цу: «мо¢ца з’ява»), таму мадальныя значэнн³ грунтуюцца вакол ³дэ³ пэ¢насц³, верагоднасц³ падзе³, ³ маюць наступную градацыю: канстатацыя – акцэнтаваная канстатацыя – маг- чымасць – меркаванне – дапушчэнне – сумненне [Михневич, 1990, 306]. Мадальнасць верагоднасц³ рэал³зуецца праз «складаны набор розна¢зро¢невых мо¢ных сродка¢, аб’яднаных значэннем упэ¢ненасц³/ня¢пэ¢ненасц³ веда¢ мо¢цы пра рэча³снасць. Сюды ¢ключаюцца граматычныя катэгоры³ ³ндыкатыва, кандыцыянал³са, мадальныя словы (напэ¢на, здаецца, верагодна, канечне, вядома ³ да т. п.), мадальныя часц³цы (так, на¢рад ц³, менав³та, напэ¢на ³ ³нш.), прэдыкаты меркавання (думаць, л³чыць, сумнявацца ³ ³нш.), мадальныя дзеясловы ³ прэдыкатывы (магчы, можна ³ ³нш.), парадак сло¢ (Рубл¸¢ сорак атрымаем), фразеалаг³заваныя адз³нк³ (на самай справе, само сабой зразумела ³ да т. п.), кампаненты прасоды³» [Ïà¢ëî¢ñêàÿ, 1995, 15].

У друг³м выпадку мо¢ца акты¢на ¢здзейн³чае на з’яву («мо¢ца з’ява»), таму ядром мадальных значэння¢ ¸сць ³дэя волевыя¢лення, ³мператы¢насц³, што рэал³зуецца праз загад (прадп³санне), прымушэнне (заахвочванне, просьба), перасцярогу (параду), неабходнасць, жаданне (пажаданне) [Михневич, 1990, 306]. Сродкам³ выражэння такога кшталту мадальнасц³ з’я¢ляюцца «розна¢зро¢невыя мо¢ныя адз³нк³ са значэннем адрасаванага ц³ неадрасаванага волевыя¢лення, арыентаванага на ажыцця¢ленне якога-небудзь дзеяння. Перш за ¢с¸, гэта выказванн³ з перфарматы¢ным³ дзеясловам³ (раю, дазваляю, прапаную ³ ³нш.), выказванн³ з формам³ дзеясло¢нага ³ндыкатыва (Возьмеш з сабою падручн³к), кан’юнктыву (Ты б зайшо¢ да мяне), з прэдыкаты¢ным³ прысло¢ям³ (Трэба ³сц³), мадальным³ дзеясловам³ (Хачу ¢сяго дамагчыся сам), ÷àñö³öàì³, âûêë³÷í³êàì³ (Кыш адсюль), транспанаваным³ ¢ сферу ³мператыва» [Ïà¢ëî¢ñêàÿ, 1995, 17].

Мадальнасць цесна звязана з тэмпаральнасцю, бо значэнне рэальнасцi/iрэальнасцi паведамлення за¢с¸ды прая¢ляецца ¢ плане

пэ¢нага часу – цяперашняга, прошлага цi будучага. Тэмпаральнасць (часавасць) – «гэта семантычная катэгорыя,

што адлюстро¢вае ¢спрыняцце ³ асэнсаванне чалавекам часу абазначаемых с³туацый ³ ³х элемента¢ у аднос³нах да моманту ма¢лен-

62

ня мо¢цы ц³ ³ншага пункту адл³ку» [Бондарко, 1990, 5]. Паводле меркавання В. У. В³наградава, с³нтакс³чны час, наро¢н³ з с³нтакс³ч- най асобай, – неад’емны складн³к паняцця прэдыкаты¢насц³. Кал³ марфалагiчнае значэнне часу ¢ласцiвае формам дзеяслова як формам слова, што структурна выражаецца сродкамi марфем, то сiнтаксiчны час – катэгорыя ¢зро¢ню сказа, якая мае свае ¢ласна фармальныя сродкi выражэння: уласна структурную схему сказа як зыходны член апазiцыi, што выражае сiнтаксiчны цяперашнi час, i дзеясло¢нае слова (знамянальнае i службовае) з яго сродкамi словазмянення. Праз такое адрозненне марфалагiчнага i сiнтаксiчнага часу граматычнымi формамi дзеяслова ва ¢мовах кантэксту могуць выражацца такiя часавыя значэннi, якiя нiяк не суаднесеныя з дадзеным марфалагiчным значэннем дзеясло¢най формы. Пара¢н. абумо¢ленае кантэкстам ужыванне сiнтаксiчнага цяперашняга (што перадаецца марфалагiчнай формай цяперашняга часу дзеяслова) для абазначэння дзеяння ¢ будучым (За¢тра еду ¢ Крака¢; С¸ння я яшчэ студэнт, за¢тра я выкладчык) цi ¢ прошлым (Iду я ¢чора на заняткi), ужыванне сiнтаксiчнага прошлага (выражаецца марфалаг³чнай формай прошлага часу дзеяслова) для абазначэння будучага (Да пабачэння, я пайшо¢) i iíø. [Михневич, 1990,

245–248]. У гэтых выпадках пераноснае ¢жыванне сiнтаксiчных часавых значэння¢ (сiнтаксiчны цяперашнi ¢ значэннi будучага цi ¢ значэннi прошлага, сiнтаксiчны прошлы ¢ значэннi будучага i

пад.) абумо¢лена кантэкстам.

Персанальнасць (асабовасць) – «гэта семантычная катэгорыя, што характарызуе ¢дзельн³ка¢ абазначаемай с³туацы³ ¢ адносiнах да ¢дзельн³ка¢ с³туацы³ ма¢лення – перадус³м да мо¢цы» [Теория, 1991, 5]. Як i катэгорыю мадальнасцi i тэмпаральнасцi, яе нельга зводзiць да адпаведнай марфалагiчнай катэгорыi асобы дзеяслова. «Аднесенасць да асобы неабходна разглядаць шырока, маючы на ¢вазе не тольк³ перасячэнне ¢дзельн³ка¢ абазначаемай с³туацы³ з удзельн³кам³ с³туацы³ ма¢лення, але ³ неперасячэнне, г. зн. аднос³ны с³туацы³ ³ яе ¢дзельн³ка¢ да навакольнага асяроддзя» [тамсама, 6].

Сiнтаксiчная катэгорыя асобы, разам з катэгорыямi мадальнасцi i часу, выражае аднесенасць выказвання да рэчаiснасцi праз сiтуацыю ма¢ленчых зносiна¢, якая ¢твараецца суаднесенасцю ¢дзельнiка¢. А таму пад сiнтаксiчнай катэгорыяй асобы варта «разумець адпаведнасць суб’екта – носьбiта дзеяння, стану, прыметы, пра якiя паведамляецца ¢ сказе, – аднаму з трох асоб удзельнiка¢/ня¢дзельнiка¢ зносiна¢» [Золотова, 1973, 158]. Ç ãý-

63

тага вынiкае, што сказы Ты чакай мяне до¢га. Ты чакай мяне мудра ³ проста (Ã. Áóðà¢ê³í); Гасподзь! Затрымацца дазволь на гэтай грэшнай зямл³ (Р. Барадул³н); Не сн³ся мне. Навошта сн³шся мне? (Н. Мацяш), нягледзячы на марфалагiчныя, струк- турна-сiнтаксiчныя i мадальныя адрозненнi, аб’яднаныя сiнтаксiчнай катэгорыяй 2-é асобы: суб’ект дзеяння, стану, прыметы ¢ iх тоесны адрасату ма¢лення.

Такiм жа чынам аб’ядно¢ваюцца сказы з сiнтаксiчнай катэгорыяй 1-й асобы (абазначаюць тоеснасць мо¢цы i суб’екта дзеяння / стану): Бег да цябе праз буран ³ ³мжу. // По¢з да цябе з летуценнем ³ скрухай. // Болей ма¢чаць не магу. // Я скажу (Ã. Áóðà¢ê³í); Мне з табой бы лепей разм³нуцца, // М³ма праляцець на па¢крыла… (Г. Бура¢к³н). Сiнтакс³чная катэгорыя 3-й асобы вы- я¢ляецца ¢ выказваннях, дзе гаворыцца пра ня¢дзельн³ка знос³на¢, напр.: ¨сць словы, ¸сць пачуцц³, ¸сць падзе³. Складаецца з ³х нашае жыцц¸; Дзве душы без сустрэч äî¢ãà-äî¢ãà жыл³. ² ¢ кожнай было сва¸ сонца (А. Камоцк³); Не сядз³цца ¢ хаце хлопчы- ку малому (Я. Купала).

Ужо В. У. В³наградавым адзначалася: «Катэгорыя асобы як структурны элемент сказа з’я¢ляецца патэнцыяльнай. Яна выражаецца, акрамя асабовых форма¢ дзеяслова, таксама асабовым³ займенн³кам³, напр. давальным склонам у спалучэнн³ з ³нф³н³тывам, а ¢ некаторых канструкцыях, напр., ³нф³н³ты¢ных ц³ ³менных, адверб³яльных ³ выкл³чн³кавых з ³мператы¢ным значэннем – ³нтанацыяй. Вядома, што ¢ т. зв. безасабовых ц³ бессуб’ектных сказах катэгорыя асобы выя¢ляецца негаты¢на <…>» [Виноградов, 1955, 270]. В³давочна, што с³нтакс³чнае разуменне катэгоры³ асобы выводз³ць яе за межы тольк³ марфалаг³чнага ¢васаблення.

Катэгорыя прэдыкаты¢насц³ – граматычнае значэнне сказа –

рэал³зуецца праз с³нтакс³чныя формы часу ³ ладу, што ¢ сукупнасц³ складаюць сiнтаксiчную парадыгму сказа. Ïî¢íàÿ ïàðà-

дыгма ¢ключае: формы цяперашняга, прошлага i будучага часу абвеснага ладу, а таксама формы ¢мо¢нага i загаднага ладу. Зыходнай лiчыцца форма цяперашняга часу абвеснага ладу.

Пры структурна-семантычнай класiфiкацы³ сказа¢ традыцыйна зыходзяць з некальк³х параметра¢ ³ размяжо¢ваюць ³х паводле

структуры:

–простыя ³ складаныя;

–двухсаста¢ныя, аднасаста¢ныя, бессаста¢ныя;

–развiтыя i неразвiтыя;

64