junisov_kurilimdyk_geo_kz_2011l

Қабаттылықты туғызатын седиментацияның негізгі факторлары мыналар:

1)шөгіндінің түнбалану кезіндегі сортталуы (механикалық тұнба бөлікшелері, химиялық ерітінді кристалдары, коллоидты бөлікшелер, органикалық қалдықтар).

Ауырлық күшіне байланысты кез келген тұнба мөлшері мен салмағына қарай көлденең жəне параллель жатындануға тырысады. Мұнда жыныстар ішіндегі көлденеңді қабаттылық көбінесе, седиментацияның сыртқы факторлары кезеңділігіне, əсіресе жыл мезгіліне байланысты пайда болады;

2)тұнбалардың түптік қозғалыстарға байланысты шөгінделу ортасы түбінде өзара бөліне орналасуы: ағыстар (түптік жалдар мен ағыс иірімдері) жəне толқулар (əртүрлі мөлшерлі толқу иірімдері).

Бұл қозғалыстар нəтижесінде қиғашты жəне толқынды қабаттылықтар түзіледі.

3)диагенез кезінде шөгінделген кұрамбөлшектердің бөліктерінің өзара

2.1.3 Қабаттылықтың пiшiндерi

Қабаттылықты зерттеу кезiнде қабаттардың сыртқы пiшiнi мен қалыңдығына ерекше көңiл бөлген жөн. Себебi олар шөгiндi түзу ортасының

жылжу бағытын көрсетедi. Қабаттылық төрт негiзгi пiшiндерге бөлiнедi: параллельдi, толқынды, қиғашты жəне линза тəрiздес (6-сурет ). Параллельдi қабаттылық қабаттасу беттерiнiң құрылысы жазықтыққа

ұқсас болып келедi. Ол шөгiндi жиналған ортаның аз қозғалғышты, тiптi

жағдайында, яғни қайту мен толысу ағысы мен теңiз жағалауларындағы шымырлану кезiнде пайда болады, қиғашты толқынды қабаттылық эолды шөгiндiлер арасында, əсiресе бархандар қозғалысына перпендикуляр бағытта орналасады.

30

Қиғашты қабаттылық - қабат беттерi арасындағы қабатшалар əр түрлi бұрыштармен орналасады. Қабаттылықтың бұл түрi шөгiндi түзу ортасының бiр бағытты қозғалысы нəтижесiнде пайда болады, мысалы өзен, тасқын, теңiз, ауа ағысы.

Пайда болу жағдайларына байланысты қиғашты қабаттылықтың диагоналды, қиылысты, сына тəрiздi, көпқабатты қиғаш түрлерi бөлiнедi

6-сурет. Қабаттылықтың түрлерi ( Е. П. Брунс бойынша )

1- параллельдi;

2- линза тəрiздi;

3- толқынды;

4- 8 қиғаш қабаттылық;

4- диагональды ( уақытша тасқындар шөгiндiлерi );

5- қилысты ( теңiз ағысы кезiнде пайда болғандар );

6- сына тəрiздi ( эолды шөгiндiлер );

7- көпқабатты қиғаш ( өзен шөгiндiлерi );

8- диагональды ( атыраулық шөгiндiлер ).

Линза тəрiздi қабаттылық - сыртқы пiшiндерiнiң əртүрлiлiгi мен жеке қабаттар қалыңдығының өзгергiштiгiмен сипатталады. Мұндайда қабат

31

көбiнесе, сүйiрлене тарамдалады да жеке бөлiктер мен линзаларға бөлiнедi (7-сурет ).

қозғалыстарының күрт өзгеруi нəтижесiнде немесе бұрын пайда болған

пəрмендiлiгiне жəне онда жиылатын материалдардың мөлшерiне тiкелей байланысты. Сөйтiп қалыңдығына байланысты қабаттылықты төрт тұрге бөледi: iрi - қабат қалыңдығы ондаған метрге; ұсақ - см өлшенедi; жiңiшке - қалыңдығы мм өлшенедi жəне микро қабаттарқалыңдығы микроскоп арқылы ғана байқалады.

32

2.1.4 Қабатталу жазықтықтары беттерiнiң құрылысы

Қабатталу жазықтықтары беттерiнiң құрылысы ерекшелiктерін зерттеу шөгiндi жыныстардың пайда болуы мен жатыс жағдайларын анықтауға көмектеседi. Мұндай ерекшелiктерге қазынды бедер белгiлерi,неалғашқы

Бедер белгiлерiнiң сырт көрiнiiсбiр-бiрiне бойласа созылған жəне ирелеңдей сағаланған бiлiкшелер немесе тарамдала жəне құстандайлана астасқан ойысшалар мен денешелер жұйесiн еске салады.

8-сурет. Сазды қабат бетіндегі кебу жарықшақтары

9 а-сурет. Атыраулық бөліктегі құмдағы шымырлану іздері

33

арқылы, бүкiл қабат бойында дамитын толқынды қабаттылықпен жəне сан иректiкпен өзгешеленедi.

Алғашқы жарықтар. Қабат бетiнде қазынды түрiнде сақталып əртүрлi тектi болып келедi. Олардың көбiсi кебу кезiнде пайда болған жарықтар, iшiнара су асты мен тондықтары кездеседi. Олар бөгде денелермен толып, қабаттасу беттерiнде бiлiкшелер мен бiлемделер i. түзедКолоидтық

ескiруiмен лайлардың түптiк ұйып қалуы əсерiнен пайда болған су асты жарықтары, көбiнесе жұлдызды топты бiлемдер қалыптасады. Қабатталу беттерiнде өте жиi пермьдiк құрлық жəндiктерi, крабтар, құрттар жəне т.б. бастап алуан түрлi жанжануарлар iздерiн кездестiремiз.

Геологтар үшiн, əсiресе қабаттар iшiндегi құмтастар мен карбонаттар беттерiнде жиi кездесетiн тегi əртүрлi иероглифтер (немесе гиероглифтер) деп аталатын бедерлi таптардың маңызы зор. Бұлар негiзiнен əртүрлi тұнбалардың еңбектеу белгiлерi, əлi де толық қатпаған лайлы шөгiндiлерде дамыған қалқулар мен жырулар жосасыныңiздерi. Келесi құмтасты немесе карбонатты қабат қалыптасқанда жоғарыда пайда болған кедiр-бұдырлық,

34

оның төменгi бөлiгiне iз болып түседi. Сөйтiп иероглифтер соңғы пайда болған қабаттың табанына тап болып басылады.

2.1.5 Қабаттылықтардың арақатынастық жағдайлары

Жеке қабаттар арасындағы байланыс жəне олардың өзiнен бұрын

миграциялық сияқты үш түрге бөлiнедi

Осылардың iшiндегi ең кең тарағаны трансгрессивтiсi (10а-сурет). Ол жер бөлiгiнiң ұзақ уақыт ойыстанып төмендеуiнен соң салыстырмалы тез

немесе отыруы мен олардың ұзақ уақыт бойы шеткi бөлiктерiнiң немесе өне бойының көтерiлуi жағдайында туады.

10-сурет Трансгресивтіi (а, қабаттар 1-4) жəне регресивті (б,қабаттар 7-5) кешіндер құрылысының сұлбасы.

Нүктелі жазықтық үйлесімсіздік беті (М. В. Мұратов бойынша)

қабаттың төменгi трансгрессивтi бөлiгi нашар көрiнiстi болады немесе тiптi байқалмайды, ал регрессивтiсi өте жақсы дамиды.

35

11-сурет. Орталық Қазақстандағы девон, таскөмір жəне пермь шөгінділеріндегі трансгресивті жəне регресивті сериялар

Трансгрессивтi мен регрессивтi жатыс типтерiн толық талдау шшiн фациялар таралуы мен қарым-қатынасын зерттеу қажет. Кейде трангрессивтi мен регрессивтi сериялар бiр қимада қосарланып келедi. Мысал ретiнде (11суретте көрсетiлген) Орталық Қазақстандағы девон, таскөмiр мен пермь шөгiндiлерií қимасын келтiруге болады.

Аталған аймақта ортаңғы мен жоғарғы девонда жəне турне заманында трангрессивтi серия қалыптасқан екен. Визе ғасырына келетiн жалпы регрессиямен байланысты қиманың жоғарғы бөлiгiнде трангрессивтi серия регрессивтiмен алмасады.

Миграциялық жатыстар типi шөгiндi қабаттардың бiр бағытта жиылу облысына қарай бiртiндеп ауысуымен ерекшеленедi (12-сурет ).

36

12сурет. Миграциялық кешiндер құрылысы ( М.Мұратов бойынша )

Қабаттар ойыстың бiр жағынан шегiнiп екi iншжақтың табанына

жер қыртысының тұрақсыз тiк бағытты қозғалыстарының нəтижесiнде қалыптасады. Ойыстың бiр шетi төмендеп трансгрессивтi қабат пайда болса, екiншi шетi көтерiлiп қабаттардың регрессивтi жатысы байқалады.

2.2 Шөгінді таужыныстардың кейбір ерекше жатыс пішіндері

Шөгінді таужыныстардың жоғарыда қаралған қалыпты жатыс пішіндерінен бөлек,біршама сирек кездесетін, бірақта өзіндік ерекшеліктерімен сипатталатын, сондықтан геологиялық зерттеулерде көңіл бөлуді қажет ететін бөлек жатыс пішіндері кездеседі. Оларға: кластикалық дайкалар, тектоникалық емес дислокациялар, суасты сырғымалық бұзылыстар, шөгінді брекчиялар мен кірікпелі горизонттар, рифтер жəне көмілген алювийлі мен делювийлі жарылымдар жатады. Бұлар негізінен жер қыртысының жоғарғы горизонттарында орналасқан, сөйтіп экзогендік процестермен тығыз байланысты, тек кейбіреулері ,ғанамысалы рифтер,теңіз жағдайындағы алғашқы шөгінді түзілу ерекшелігін көрсетеді.

Кластикалық дайкалар - сыйыстырушы жыныстарды тік бағытта

процестеріне берік, сондықтан да дайкалар жер бетінде қатты бұзылған

37

жаратылымдар арасында, əсіресе кремнилі(опок тəрізді,диатомды) саздар мен жіктастарда кездеседі.

Кластикалық дайкалардың мөлшері əр-алуан, ені бірнеше мм-ден3-5 дейін, көбінесе 10 см-1 м, тек некен-саяқ ірілері(300 м) кездеседі, ал ұзындығы бірнеше м-ден5-6 км, өте сирек 15 км. Олар 1,5 км тереңдікке

құрлымдарының бұзылуы шөгінді түзілу кезінде-ақ басталады. Олар спираль тəрізді бұралған жəне кесекті сығылулар, кішігірімді төңкерілген (еңкейген) жəне жантайған қатпарлық, тілтəрізімді мен бей-берекет жұғын қатпарлар, бірен-саран жарықтар түрінде болады. Олардың калыптасуы су айдынының түбіндегі еңіс жазықтықта жиылған шөгінділер жылжуынан туындайтын суасты сырғымаларымен байланысты. Шөгінді брекчияларға олистостромдар мен олистолиттер жатады.

Олистостромдар-құрамы ұсақ жұмырланған немесе бұрышты əктастар. кварциттер мен басқа таужыныстардан тұратын сазды құрылымсыз масса. Мұндай брекчияның қимадағы асты-үстінде кəдімгі бітімді құмтастар, сазтастар мен құмтастар орналасады.

Шөгінді қабаттардың кейбір гаризонттары арасында шашыранды түрде көне жыныстар құжбандары кездеседі, оларды кірікпелі гаризонттар дейді.

Ірі түбірсіз құжбандар олистолиттер деп аталады. Олардың көлденеңі ондаған, тіпті жүздеген метрлерге жетеді, əдетте құрамы осы сияқты ұсақ сынықты жыныстармен қоршалады. Кішігірім олистолиттер көбінесе дөңгелекті немесе сопақша, ал ірілері көлденеңі жүздеген метрлерге жететін жайпақты пішінді болады. Құрамы көбінесе, əктастардан тұрады.

Шөгінді брекчиялар Қазақстанда жиі кездеседі. Мысалы Қаратаудың төменгі таскөмір əктастары шөгінделерінің табанындағылар.

Рифтер. Шөгінді таужыныстар кəдімгідей көп тараған алғашқы жатыс

қоршалуына жағдай жасайды.

Шомбалды пішінді рифтерді биогермдер, ал қабаттасқандарын биостромдар деп атайды. Олар жер шарының мезозой мен кайназой шөгінділерінде жиі ұшырасады.

Көмілген алювийлі мен делювийлі шөгінділер, көбінесе, интрузивті массивтің морылу нəтижесінде пайда болады.

Пəрмеңді морылу (мүжіліп үгілу) жүрген кезде гранит бетінде қалың қабатты аллювий мен деллювий жиналады. Ол жер төмен түсіп теңіз трансгрессиясына ұшарағанда, олар шайылып қайта шөгінделіп қабатты құмтастардың пайда болуына əкеп соғады. Мұндай жағдай Орталық Қазақстанның орта девондық граниттері мен орта, жоғарғы девон қызыл

38

1.Қабат пен қабаттылықтың анықтамасы.

2.Қабаттылық пішіндерінің сипаттамасы.

3.Қиғашты мен толқынды қабаттылықтардың өзгешеліктерін атаңыз?

4.Қабаттылық беттерінің белгілері.

5.Қабаттылықтар арақатыстылығы пайда болуының жағдайларын сипаттаңыз?

6.Олистолиттер мен олистостромдар дегеніміз не?

7.Кластикалық дайканың қалыптасуы жағдайлары?

8.Рифтерге мысал келтіріңіз.

2.3Үйлесімсіздіктер

2.3.1 Таужыныстары қабаттарының үйлесімсіз жатысы

Қабатты таужыныстардың жатыс арақатынастарының екі жағдайы болады. Біріншісі - стратиграфиялық горизонт түзуші үстіңгі кабат немесе кабаттар кешені, шөгінделу кезінде ешбір үзіліссіз, өзінен төмен орналасқан кабаттар үстінде орналасады. Ол қабаттардын шөгінделуінің үзіліссіз болғандығын, яғни бір-біріне үйлесімді жатқанын көрсетеді (14-сурет). Аталган қабаттар арасындағы заңды реттілік бұзылса, үйлесімсіздік пайда болады. Пайда болу себептеріне жататыңдар: а) шөгінді түзілуге ыңғайлы жағдайдың бұзылуы; б) бұрынғы пайда болган кейінгі денудациялык

соңғысында тектоникалық атты түрлері пайда болады. Кейбір авторлар (Л. В. Милосердова, А. В. Мацера, Ю. В. Самсонов, 2004) үйлесімсіздіктердің интрузивтік түрінде бөледі (13-сурет).

39