- •1.2 Пән туралы мәліметтер:
- •Оқу жоспарының көшірмесі
- •1.6. Пәннің мақсаттары мен міндеттері
- •1.7. Пәнді оқытудың міндеті:
- •1.8.Тапсырмалардың түрлері және оларды орындау мерзімі
- •1.9. Тапсырмаларды орындауға ұсынылатын әдебиеттер: Негізгі әдебиеттер:
- •Қосымша әдебиеттер:
- •1.10. Студенттердің білімін бағалау жүйесі
- •Аралық аттестацияға арналған сұрақтар
- •1.11 Курстың саясаты мен процедурасы
- •2. Негізгі таратылатын материалдар мазмұны
- •2.1. Сабақ түрлері бойынша сағат бөлу
- •Қазақ елінің тарихы
- •XX ғасырдың I жартысындағы тарихи-әлеуметтік жағдай
- •Көптік жалғаулары (Множественные окончания)
- •Қазақстан – Ұлы Отан соғысында
- •Хх ғасырдың іі жартысындағы Қазақстан
- •Етістіктің өткен шақ категориясы ( Категория глагола прошедшего времени)
- •Тіл тағдыры – ел тағдыры
- •Қазақ тілі – мемлекеттік тіл
- •(А. Байтұрсынов)
- •(Б. Момышұлы)
- •Етістіктің осы шақ категориясы (Категория настоящего времени глагола)
- •Қазақ тіліндегі модаль сөздер (Модальные слова в казахском языке)
- •Қазақ елінің хандары
- •Үш жүздің басын біріктірген хан – Абылай
- •Етістік (Глагол)
- •Етістік тудыратын жұрнақтар (Словообразующие суффиксы глаголов)
- •Көмекші есімдер (Служебные имена)
- •Кіші жүз әскерінің
- •Жіктік жалғаулары (Личные окончания)
- •Септік жалғаулары (Падежные окончания)
- •2 Апта. 6-тәжірибелік сабақ
- •Қазақ хандығының негізін
- •Тәуелдік категориясы (Категория притяжательности)
- •Тәуелдік екі түрлі болады:
- •1. Оңаша тәуелдену; 2. Ортақ тәуелдену.
- •Тәуелдену (Образование формы притяжательности) Оңаша тәуелдену (Формы личной притяжательности)
- •Қазақ халқының көсемдері
- •Етістіктің рай категориясы (Категория наклонения глагола)
- •Қазақ халқының атақты шешені – Қаз дауысты Қазыбек би (1667 – 1764)
- •Қалау рай (Желательное наклонение)
- •Бұйрық рай (Повелительное наклонение)
- •3 Апта. 9-тәжірибелік сабақ
- •Әйтеке би (1683-1722) Бас басыңа би болсаң,
- •Қазақ тіліндегі сөздердің орын тәртібі (Порядок слов в казахском языке)
- •Қазақ халқының шешендік өнері
- •Ел қорғаны – батырлар. Ел қорғаған – ер бабам
- •Халық батыры – Қабанбай (1703-1781)
- •Сын есім (Имя прилагательное)
- •Жоңғар басқыншылығында даңқы шыққан батыр – Райымбек (1705-?)
- •Сапалық сын есімдер (Качественные прилагательные)
- •Кеңес Одағының батыры, Халық қаһарманы – Бауыржан Момышұлы (1910-1982)
- •Дауыссыз дыбыстардың үндесуі, дыбыс үндестігі (Ассимиляция)
- •Ілгерінді ықпал
- •Ұлы ғалым, ойшыл – Әбу Насыр әл-Фараби
- •Түркі халқының ұлы ақыны, діни поэзияның негізін салушы – Қожа Ахмет Яссауи ( ?-1166)
- •Тұрлаусыз мүшелер Анықтауыш (Определение)
- •Мен Әміредей әншіні сирек кездестірдім. (Анри Барбюс)
- •(А. В. Луначарский)
- •(Ромен Роллан)
- •Қазақ хандықтарының тарихнамасы – Мұхаммед Хайдар Дулати (1499-1551)
- •Хх ғасырдың басындағы алты алаштың арыстары
- •Ахмет Байтұрсынов – қазақ тілі мен әдебиеттану ғылымының негізін салушы, ірі тюрколог (1873-1973)
- •Толықтауыш (Дополнение)
- •Ұланым, қорғаным, сен Алаш! Жолыңа құрбандық, мал мен бас,
- •( Ж. Аймауытов)
- •Ашық буын (Открытый слог)
- •Тұйық буын (Полузакрытый слог)
- •Бітеу буын (Закрытый слог)
- •Сан есімнің түрлері:
- •«Алаш» партиясын ұйымдастырушы, Қазақ автономиялы Республикасының тұңғыш төрағасы – Әлихан Бөкейханов (1870-1937)
- •Қазақ хандығының бірінші астанасы – Түркістан қаласы
- •Есептік, болжалдық, бөлшектік сан есімдері
- •Ұлы Жібек жолында орналасқан ортағасырлық ірі қалалардың бірі – Отырар
- •Дауыссыз дыбыстар (Согласные звуки )
- •1. Қатаң дауыссыздары:
- •2. Ұяң дауыссыздары:
- •3. Үнді дауыссыздары:
- •Дауысты дыбыстардың бөлінуі (Классификация гласных звуков)
- •Алматы – ғылымның, мәдениеттің орталығы, Қазақстан Республикасының оңтүстік астанасы
- •Кеңес заманындағы ғылым мен техниканың дамуына үлес қосқан ғалымдар
- •Көсемше (Деепричастие)
- •Қаныш Сәтбаев – ғалым-геолог
- •Есімше, оның жасалу жолдары
- •6. Мақал-мәтелдерді жаттап, олардың мағынасын түсіндіріңіздер. Есімшенің жұрнақтарын ажыратыңыздар.
- •7. Төмендегі сөздерге берілген жұрнақтарды қосып жазып, есімше жасаңыздар.
- •Мемлекет және қоғам қайраткері, академик –
- •Етіс категориясы
- •Ғылымының негізін салушы – Ақжан Машанов
- •Ортақ, ырықсыз етіс категориялары
- •Ұстазым Ақжан әл-Машанидың 100 жылдық мерейтойына арнау
- •Аймағанбетұлы Байқоңыров (1912-1980)
- •Қазақстанның мәдениеті, өнері, спорты
- •Қазақ халқының ұлттық музыкалық дәстүрі
- •Күшейтпелі шырай (Усилительная степень)
- •Асырмалы шырай (Превосходная степень)
- •Абай атындағы Қазақ мемлекеттік Академиялық опера және балет театры
- •Есімдік (Жіктеу, белгісіздік)
- •Бауырлар
- •Ә.Қастеев атындағы Мемлекеттік өнер мұражайы
- •ҚазҰту – ғылым, білім ордасы
- •Қ.И.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті – еліміздің алғашқы жоғары техникалық оқу орны. Қ.И.Сәтбаев және ҚазҰту
- •Қ.И.Сәтбаев және Қазақ ұлттық техникалық университеті
- •Қ.И.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетінің тарих беттерінен: ізденістер мен жетістіктер
- •Тұйық етістік (Инфинитив)
- •Салт және сабақты етістіктер (Непереходные и переходные глаголы)
- •ҚазҰту – бүгінде ғылым мен білімнің бірегей орталығы
- •Тарих беттерінен: Әшір Бүркітбаев – тұңғыш ректор. ҚазҰту ректорлары. Ә.Ермеков – халықтың қалаулы ұлы
- •Еліктеуіш сөздер (Подражательные слова)
- •Ермеков Әлімхан Әбеуұлы – халықтың қалаулы ұлы
- •Қазақстанның тәуелсіздік шежіресі
- •Тәуелсіздік – қазақ халқының сан ғасырлық арманы. Тәуелсіздікке қол жеткізу шежіресі: цифрлар мен фактілер
- •Үстеу. Үстеудің түрлері
- •Мезгіл үстеулері (Наречия времени)
- •Күшейткіш үстеулері (Наречия усилительные)
- •«Тәуелсіздік», «Қазақ елі» монументтері, «Тәуелсіздік таңы» ескерткіші
- •Мекен, мақсат, себеп-салдар үстеулері
- •1. Мекен үстеулері: 2. Себеп-салдар үстеулері:
- •3. Мақсат үстеулері: 4. Сын-бейне үстеулері:
- •Желтоқсан шындығын ашқан халық жанашыры – Мұхтар Шаханов
- •Халық қаһарманы – Қайрат Рысқұлбеков
- •Нұрсұлтан Назарбаев – Қазақстанның тұңғыш Президенті
- •1. Топтау үстеуі: 2. Мөлшер үстеуі:
- •Өркениетке өрлеу жолында
- •Қазақстанның мәдени және табиғи ескерткіштері. «Алтын адам»
- •Мақсат бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем
- •Елдің де, тілдің де тірегі – жастар. Намыс туын желбіретуге жол ашқан да – жастар
- •Қимыл-сын бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем
- •1. Қимыл-сын бағыныңқылы: 2. Себеп бағыныңқылы:
- •1. Қарсылықты бағыныңқылы 2. Шартты бағыныңқылы
- •Қазақстанның экологиялық мәселелері
- •Қазақстандағы экологиялық аймақтар. Әлемдік экологиялық проблемалар
- •Ыңғайлас жалғаулықты салалас құрмалас сөйлемдер
- •Әлемдік экологиялық проблемалар
- •Себеп-салдар жалғаулықты салалас құрмалас сөйлемдер
- •Тазалықты
- •Қазіргі экологиялық жағдайлар. Арал экологиясы. Алматы қаласының экологиясы
- •Қарсылықты жалғаулықты салалас құрмалас сөйлемдер
- •1. Қарсылықты салалас : 2. Кезектес салалас:
- •3. Ыңғайлас салалас: 4. Себеп- салдар салалас:
- •1. Ыңғайлас СалаласҚұрмалас сөйлемдердің түрлері:
- •2.Қарсылықты
- •3. Кезектес
- •4. Себеп-салдар
- •Салалас
- •Құрмалас
- •Сөйлемдердің
- •Түрлері:
- •5. Талғаулықты
- •5. Талғаулықты
- •Халқын сүйген – салтын сүйер
- •Түсіндірмелі салалас құрмалас сөйлемдер
- •Бала тәрбиесіндегі халық даналығы, салт-дәстүрлер. Ораза, құрбан айттарының тәрбиелік мәні
- •Ораза, құрбан айттарының тәрбиелік мәні
- •III. Аралық бақылау жұмысы.
- •2.2. Өздік бақылау үшін тест тапсырмалары
- •23. Қожа Ахмет Яссауи өзінің «Диуани Хикмат» атты көлемді
- •29. Ортағасырлық ірі Отырар қаласына қандай баға, несі үшін
- •30. Ұлы м. Әуезовтің әдеби, ғылыми мұрасының алтын екі діңгегі
- •Өздік бақылау жұмыстарының жауаптары:
Хх ғасырдың басындағы алты алаштың арыстары
* * * * *
Ахмет Байтұрсынов – қазақ тілі мен әдебиеттану ғылымының негізін салушы, ірі тюрколог (1873-1973)
Жол көрсеттім қазақ деген намысқа,
Жол сілтедім жақын емес, алысқа.
Өзге жұрттар өрге қадам басқанда,
Дедім сен де қатарыңнан қалыспа.
(А. Байтұрсынов)
Ахмет Байтұрсынұлы – қазақтың ұлы ағартушысы , ірі ғалым-лингвист, түріктанушы, ақын, аудармашы, әдебиет зерттеушісі, бірқатар оқулықтар мен оқу құралдарының авторы. Туған жері – бұрынғы Торғай уезінің Тосын облысы (қазіргі Қостанай облысының Жангелдин ауданындағы Ақкөл ауылы).
А. Байтұрсынұлы шығармашылық жұмысын өлең жазудан бастаған. Онда ол еңбекші халықтың ауыр халін, арман-тілегін, мұң-мұқтажын көрсетіп, жұртшылықты оқуға, білім- ғылымға, адамгершілікке, мәдениетті көтеруге, еңбек етуге шақырады. Патшалық Ресейдің қанаушылық-отаршылдық саясатын, шенеуліктердің опасыздығын сынады.
Ақынның алғашқы өлеңдері «Қырық мысал» атты аударма жинағы 1909 ж. Санкт- Петербургте жарық көрді. Бұл кітабы арқылы қалың ұйқыда жатқан қараңғы елге жар салып, олардың ой-санасын оятуға бар жігер-қайратын, білімін жұмсайды. Ақын әрбір аудармасының соңында өзінің негізгі ойын, айтайын деген түйінді мәселесін халқымыздың сол кездегі тұрмыс-тіршілігіне, мінезіне, психологиясына сәйкес қосып отырған.
А. Байтұрсынұлының екінші кітабы – «Маса» (1911). Бұл кітабына енген өлеңдерінде ақын қараңғылықты, надандықты сынады. Көптеген өлеңдері сол кездегі ағартушылық бағытпен үндес болды. Ол Шоқан, Абай, Ыбырай қалыптастырған дәстүрлерді, гуманистік, демократиялық бағыттағы ойларды жалғастырушы ретінде көрінді. Қоршаған ортаға ойлана, сын көзімен қарайды, қоғамдағы істерге көңілі толмайды. «Қазақ салты», «Досыма хат», «Жиған-терген», «Тілек батам», «Жауға түскен жан сөзі», «Бақ» және т.б. өлеңдерінің мазмұны осыны танытады. Кітаптарының ішкі сазы мен ой-өрнегі, сөз орамы қазақ поэзиясына тән өзіндік жаңалық, ерекше өзгеріс әкелді.
Халық ауыз әдебиетінің үлгілерін жинап жарыққа шығаруда зор еңбек сіңірді. Әдебиет саласындағы алғашқы зерттеуі деп «Қазақ» газетінің 1913 жылғы үш санында шыққан «Қазақтың бас ақыны» деген көлемді мақаласын атауға болады. Онда қазақ халқының рухани өмірінде Абайдың аса ірі тұлға екені, өмірбаяны, шығармаларының мазмұны тереңдігі, ақындық шеберлігі, поэтикасы, орыс әдебиеттерімен байланысы туралы ойлы пікірлер айтылған.
Қазақ ауыз әдебиетінде молынан сақталған жоқтау-жырларын арнайы жүйелеп, сұрыптап, 1926ж. «23 жоқтау» деген атпен жеке кітап жариялады. А. Байтұрсынұлының қазақ әдебиеттану ғылымы мен әдебиет тарихы жөніндегі тұңғыш көлемді еңбегі – «Әдебиет танытқыш» (1926). Мұнда көркем сөз өнерінің табиғаты, сыры, мазмұны, ерекшеліктері, жанрлары, жаңа терминдер, ұғымдар жайлы жан-жақты зерттеулер, тұжырымдар сөз болады.
Бұл кітаптың бірінші бөлімі «Сөз өнерінің ғылымы» деп аталады да, онда көркем сөздің толып жатқан қыры мен сыры, тараулары мен тармақтары сөз етіледі. Екінші бөлімі «Қара сөз бен дарынды сөз жүйесі» деп аталады да, көркем қара сөз табиғаты, оның тараулары – шежіре, заман хат, өмірбаян, мінездеме, тарихи әңгіме, шешен сөз, оның түрлері, білімді шешен сөз деп жүйелеп келіп, әңгіме, романға сипаттама береді.
А. Байтұрсынұлы тілші-ғалым ретінде қазақ тілінің табиғаты, өзгешеліктері, араб әліпбиінің жайы, терминдері, қазақ тілін оқыту әдістемесі туралы мақалалар жазды. Ол қазақ балаларының ана тілінде сауатын ашуына көп күш жұмсады. Осы мақсатта «Оқу құралы» (1912), «Тіл құралы» (1914); ересектердің сауатын ашуға арнап «Әліпби» (1924), «Жаңа әліпби» (1926) атты оқулықтар мен тың еңбектер ұсынды. Қазақ грамматикасына қатысты категориялардың әрқайсысына қазақша ғылыми термин жасап, морфологиялық тұлға- тәсілдерді жаңаша талдауға жаңаша анықтамалар берді.
Қазақ фонетикасы мен граммтикасын талдауда тілдің типологиялық ерекшеліктері мен өзіндік даму барысын ескеру принципін ұстады.
А. Байтұрсынұлы қазақ тіл білімін ХХ ғасырдың бас кезінде қалыптастырып, оның ірге тасын қалады. Араб графикасына негізделген қазақ жазуының реформаторы болды.
А. Байтұрсынұлы отаршылдықтың озбыр саясатына қарсы халықты ояту үшін халықты ағартудан басқа жол жоқ екенін, надандықпен, қараңғылықпен күресу керектігін толық түсініп, бар ғұмырын осы жолға арнады. Қуғын-сүргінге түсті – мұқалмады; түрмеге қамалды – жасып, жұқармады. Мұғалім болып, бала оқытып, жас ұрпақтың көзін ашты; газет шығарып, мақала жазып, ұйқыдағы ұлтын оятып, замана аңғарын түсіндірді; өлең жазып, мақсат-мүддесін танытты, түрлі қызмет істеп, үлгі-өнеге көрсетті.
Оның халқына адал қызмет етуге арнаған бар ғұмырына «Халық жауы» деген жала ат тағып, оны атқызды, атын атағандарды қуғынға салды. Бәрібір олар мақсатына жете алмады. Жала – бұлт, шындық – күн екен, заманы қайта туып, шындықтың беті ашылды. Ұлтын сүйген, ұлтжанды Ахмет Байтұсынұлы ақталды.
Сөздік:
мұң-мұқтаж – желание; просьба
отаршылдық – колонизация
сөз орамы – оборот речи
шеберлік – ловкость; умение; мастерство
жоқтау – оплакивание умершего; причитать по умершему
жыр – песня; причитание; рассказ в стихах; былина о героях
шежіре – родословие; летопись; родословная история
мұқату – высмеивать; потешаться; издеваться; унижать
мұқалмады – не унижался
жасу – унывать; отчаиваться; становиться робким; несмелым
жасымады – не отчаивался; не унывался
192-тапсырма. Мәтінге жоспар құрып, жоспар бойынша әңгімелеп беріңіздер.
193-тапсырма. Мәтіннің бірінші мағыналық бөлігіндегі толықтауыштарды тауып, оларға сұрақтар қойып, астын сызыңдар.
Ү л г і :
А. Байтұрсынұлы бұл еңбегінде ауыз әдебиеті мен жазба әдебиетінің әлеуметтік, қоғамдық мән-маңыз+ы+н (несін?) ашудан гөрі адамгершілік, эстетикалық әсемдік әуен+і+ н (несін?) талдауға көбірек көңіл бөлген. Маңыз+ы+н, әуен+і+н сөздері табыс септігінде, тәуелдік септеу формасында тұрған толықтауыштар. Кітаптың бірінші бөлімі «Сөз өнерінің ғылымы» деп аталады да, онда көркем сөздің толып жатқан қыры мен сыр+ы+н, тараулары мен тармақтар+ы+н, тіл әуезділігінің қыруар шарттар+ы+н, сөздің өлең болатын мәніс +і+н, өлең айшықтар+ы+н, шумақ түрлер+і+н, тармақ тұлғалар+ы+н, бунақ буындар+ы+ н, ұйқастығ+ы+н (несін?) сөз етеді.
Бұл сөйлемдегі сырын тармақтарын, шарттарын мәнісін, айшықтарын, түрлерін, тұлғаларын, буындарын, ұйқастығын сөздері табыс септігінде, тәуелдік септеу формасында тұрған бірыңғай толықтауыштар. Ал қыры (қырын), тараулары (тарауларын) сөздері табыс септігінің жасырын формасында тұрған толықтауыштар.
194-тапсырма. Мәтіннің екінші мағыналық бөлігіндегі жанама толықтауыштардың астын сызыңыздар.
Ү л г і:
А. Байтұрсынұлы Еуропа жұрты+нда (кімде?) сындар әдебиетінің бай тәжірибесін меңгеру+ге (неге?) бет алушылық, қазақ көркем сөз істері+нде (неде?) сәйкестік, үйлесімділік тапқанын айтады. Жұрты+нда, меңгеру+ге, істер+нде сөздері барыс, жатыс септіктерінде тұрған толықтауыштар. А. Байтұрсынұлы әдебиет зерттеушісі реті+нде (неде?) қазақ әдебиетінің даму процесін жеке дара бөліп қарамай, барлық халықтар әдебиетіне ортақ сипаттар+мен (немен?) ұштастыра талдауға тырысады.
195-тапсырма. Мәтіннің үшінші мағыналық бөлігінен тура және жанама толықтауыштарды тауып, олардың ережесін түсіндіріңіздер.
Ү л г і:
А. Байтұрсынұлы қалдырған бай мұраның бір саласы – көркем аударма. Ол орыс классиктерінің шығармалары+н (нені?) қазақ тілі+не (неге?) аударып, көркем қазынаның бұл саласы+н (нені?) байыту+ға (неге?) мол үлес қосты.