ЗАМАНАУИ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМ: ДАМУ БОЛАШАҒЫ ЖӘНЕ ПРОБЛЕМАЛАРЫ

СОВРЕМЕННАЯ ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ НАУКА: ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ

БІЛІМ МЕНЕДЖЕРЛЕРІНІҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ БАСҚАРУ ӘРЕКЕТТЕРІ

Жумабекова К.Б.

Ғылыми жтекшісі: п.ғ.к., профессор м.а.Әлқожаева Н.С. Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті kyrmyzy.zhumabekova@gmail.com

Қазақстанның білім беру саласындағы жүйелі өзгерістер әлемдік деңгейдегі болып жатқан жаңашыл бастамалармен үндес. Қоғамның басқа салаларымен салыстырғанда білім беру жүйесіндегі жаңа сапалық деңгейге жету мақсатындағы жоспарланған өзгерістер бір сәттік немесе бір жылдық іс емес. Білім беру кез келген қоғамның маңызды құрылымы болып табылады. Себебі ол болашақ ұрпақты өмірге, мамандыққа дайындаудың формасы ғана емес, құндылықтар мен нормалардың мәдениетке трасформациялануының формасы. Яғни білім беруді үлкен әлеуметтік контекстен тыс қарау зерттеушіні маңызды әдіснамалық кеңістіктен тысқары шығарып, бағалау мен болжамдарды біржақты жасауға итермелейді. Алайда тұтастық кеңістігіне алдағы мақсаттар мен міндеттерді нақты анықтап алмай ену ешқандай нәтиже бермеуі мүмкін.

ХХІ ғасырдағы білім берудегі ерекшеліктердің бірі оның интеграциялық сипаты болып табылады. Болон үдерісі аясында ұлттық білім беру жүйелері әлемдік білім беру кеңістігіне интеграциялануда. Қазақстандық педагогикалық ғылым мен тәжірибе білім беру мазмұнын өзгерту арқылы интеграциялық үдерісті ескере отырып, мамандарды даярлау сапасын қамтамасыз ету жағдайы мен мүмкіндіктерін іздестіру үстінде.

Оқытушы тұлғасы, оның кәсібибіліктілігі, рухани байлығы ЖОО-дағы оқу-тәрбие үдерісінің тиімділігін қамтамасыз етудегі маңызды жағдай болып табылады. Оқытушының тұлғалық және кәсіби маңызды сапасын қалыптастыру мәселесі психологиялық-педагогикалық зерттеулерде өз маңыздылығын жоғалтпайды[2]. Оқытушылар тұлғасы деп ерекшелегенмен, жалпы білім процесіне қатысты тұлғалардың, яғни білім менеджерлерінің кәсіби сауаттылығы мен басқару ісіндегі жаңаша көзқарастарына және кәсіби жетілуіне аса жоғары назар бөлінетіндігі көрініс табуда.

Барлық деңгейдегі педагогтардың инновациялық іс-әрекетке даярлығын қалыптастыру стратегиясын тұлғаны дамыту және өзін-өзі дамыту тұжырымдамасы анықтайды. Жаңа білім беру парадигмасын жүзеге асыру жағдайы ақпаратты жылдам әрі сапалы талдай білу, маңыздылығын бөліп алу, мазмұнын жариялау және өз білімін тәжірибелік әрекетте қолдана білу қабілеттерін қалыптастыруды талап етеді.

Инновациялар, инновациялық іс-әрекет инновациялық ойлауды қалыптастыруды талап ететіні сөзсіз. Инновациялық ойлау төрт диалектикалық өзара байланысқан кезеңнен тұрады:

-когнитивті – ойлау жүйесіне жаңа білім мазмұнын тану мен инновацияны генерациялау арқылы өтетін педагогтің субъективті шындығындағы инновацияның пайда болу үдерісі;

-жобалау – пәнаралық, интеграциялық тұғыр негізінде субъектінің танымы, ең алдымен, түрлі философиялық құрылымдар, таным теориясы, психология, педагогика;

-инструменталды – педагог-инноватордың тәжірибедегі технологиялық инновацияларды тудыру кезеңі;

-түзетушілік, онда педагог-инноватор педагогикалық тәжірибені жетілдіру мақсатында оған жаңаны ендіруді түзетіп, ыңғайластырады.

Білім берудегі инновациялық үдерістің нәтижесі теориялық және тәжірибелік жағынан жаңалықтарды қолдану болып табылады. Білім беру жүйесінде инновация білім беру мақсатына жаңалықтар енгізу, жаңа мазмұнды жаңа тәсілдер мен тәжірибелер және білім беру формаларын қайта жасауды, жаңа педагогикалық жүйені енгізу және таратуды, мектепті басқарудың жаңа технологияларын жасауды, дамытуды және мектеп жаңа білім беру бағытын ұстанғанда, оның мақсаты, мазмұны, әдісі жаңа талаптарға сай болуын жобалайды.

Олардың дамуын екі факторға бөліп қарастырамыз:

1. Объективті факторлар – инновациялық әрекеттің қарқынды дамуына жағдай жасау және оның нәтижелерін қабылдауды қамтамасыз ету.

514

2. Субъективті факторлар– инновациялық үдеріс субъектісіментығыз байланысты. Инновациялық үдеріс субъектілеріне ғалым-педагогтер, мұғалімдер және білім беру саласында инновацияға бағытталған әрекеттің басқа да қызметкерлері жатады[3].

Басқаруда білім менеджерлеріне инновациялық қабілеттілік өзінің педагогикалық іс-әрекетін зерттеуге, өзінің оқу іс-әрекетін жетілдіру үшін қажет. Педагогикалық бағытта инновациялық басқару мүмкіндіктеріменәрекеттердіарнайыоқытылатынпәндердіңнегізіндетереңіненжүйеленетінібелгілі.

Білім берудегі менеджмент туралы заманауи түсініктерді жинақтап, жүйелей отырып, педагогикалық менеджменттің даму үрдістерін атап өту қажет (Ю.А. Конаржевский, Г.Н. Сериков, П.И. Третьяков, Т.И. Шамова және т.б.):

-басқарудың жеке бағыты (алдымен адамға, содан кейін іске бағдарлау);

-жоғары төмен қарай кең өкілеттік беру, ұжымдық шешім қабылдау;

-қарамағындағыларға жеке тұлға ретінде тұтас көзқарас, оған адамгершілік көзқарас;

-ұжымдық мақсат қою және қойылған мақсаттарға қол жеткізу жолдарын әзірлеуге қызметкерлердің тікелей қатысуы үшін жағдай жасау.

Бұл жердегі басты тұлғаны менеджер десек, менеджер - бұл басқа адамдарды басқаратын, оған жүктелген ресурстарды ұтымды пайдалануға жауапты, басқарушылық шешімдерді қабылдайды, олар үшін жауапты және басқару қызметі саласындағы жетекші маман. Менеджердің табыстылығының басты критерийі – оныңкүрделі жағдайларда дұрыс шешім табу қабілеті, өзінің қол астындағыларға сауатты және ұтымды көзқарас табу қабілеті.

Басқару процесінде менеджер бірқатар нақты функцияларды жүзеге асырады:

-Тұлғааралық - көшбасшы рөлін орындайды, яғни ол қызметкерлерді ынталандыру, қабылдау, дайындау және т. б. үшін жауап береді.

-Ақпараттық - ақпаратты қабылдай отырып, жетекші әртүрлі ақпаратты жинақтап, оны ұйымдастыру мақсатында пайдаланады. Сондай-ақ ұйым мүшелері арасында ақпаратты тарату рөлін де қамтиды.

-Өкілдік - менеджер түрлі іс-шараларда білім беру мекемесінің мүдделерін білдіреді, сыртқы байланыс кезінде ұйым туралы ақпаратты береді.

-Басқарушылық - кәсіпкер ретінде әрекет етеді, білім беру ұйымының қызметін жүзеге асыру бойынша түрлі жобаларды әзірлейді және бақылайды. Сондай-ақ, ол ұйым қызметіндегі келеңсіздіктерді жоятын адам рөлін атқарады. Өз ұйымының ресурстарын бөлуші болып табылады. Кей жағдайда, өз ұйымының атынан басқа ұйымдармен келіссөздер жүргізетін тұлға болып табылады.

-Мотивациялық - бұл ұйым мақсаттарына жету үшін адамдар мен ұжымды жалпы қызметке ынталандыру процесі. Осы функцияны орындай отырып, басшы қызметкерлерді материалдық және моральдық ынталандыруды жүзеге асырады және олардың қабілетін және кәсіби "өсуін" көрсету үшін неғұрлымқолайлыжағдайжасайды.Жақсымотивациякезіндеұйымқызметкерлеріөзміндеттеріносы ұйымның мақсаттарына және оның жоспарларына сәйкес орындайды. Мотивация процесі қызметкерлер өз міндеттерін тиісінше орындаған жағдайда олардың қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жағдайлар жасауды көздейді. Қызметкерлерді неғұрлым тиімді жұмысқа ынталандырмас бұрын, менеджер өз қызметкерлерінің нақты қажеттіліктерін анықтауы тиіс. Ынталандырудың екі түрі бар екенін де ескере кеткен жөн: материалдық және моральдық.

-Бақылаушы - Бұл басқару функциясы ұйым жұмысының тиімділігін бағалауды және талдауды көздейді. Бақылаудың көмегімен ұйымның өз мақсаттарына қол жеткізу дәрежесін бағалау және белгіленген іс-қимылдарды қажетті түзету жүргізіледі. Бақылау процесі: стандарттарды орнатуды қамтиды. Қол жеткізілген нәтижелерді өлшеу, осы нәтижелерді жоспарланған нәтижелермен салыстыру және қажет болса, бастапқы мақсаттарды қайта қарау. Бақылау басқарудың барлық функцияларынбіріктіреді, олұйымқызметініңқажеттібағытынсақтауға және дұрысемес шешімдерді уақтылы түзетуге мүмкіндік береді.

Демек тек білім менеджері ғана емес, қай саланың жетекші менеджерлерін алып қарасақ та, осы функциялардың жүйелі орындалуын басшылыққа алғаны жөн.

Білім беру ұйымының табысты заманауи менеджері өз-өзіне жинақтап, екі құзыреттілік тобын үнемі дамытуы тиіс: менеджердің арнайы құзыреттілігі мен базалық құзыреттілігі.

Арнайы құзыреттіліктер:

-білім беру мекемесінің даму стратегиясын сауатты анықтауға мүмкіндік беретін менеджердің білімі, біліктілігі мен дағдылары;

-менеджердің жоғары серпінділікке тән жағдайларда шешім қабылдау және негіздеу іскерлігі.

Базалық құзыреттіліктер:

Бұл құзыреттілік тобына менеджердің жеке қасиеттері жатады.

Қазіргі білім менеджері қызметкерлер тарапынан сенім мен құрметті күшейтетін жеке қасиеттерге ие болуы тиіс, мысалы: интеллектуалдық, ерік, эмоциялық, адамгершілік, коммуникативтік.

515

Қазіргі менеджердің тұлғалық сапасының негізгі өзегі, тұлғалық күші - жеті өлшемнен тұрады.

мұндағы үш негізгі дағдыларды барлық менеджерлер жетік білуі тиіс:

Тұжырымдамалық дағдылар – адамның ұйымды біртұтас ретінде қабылдау және сонымен қатар оның бөліктерінің ерекшелігі мен өзара байланысын нақты түсіну дағдылары; бұл жүйелі ойлау, келіп түскен деректерді өңдеу, оларды ақпарат ретінде қайта құру, ұйымның және сыртқы ортаның даму перспективаларын ескере отырып қызметті жоспарлау және ұйымдастыру қабілеті.

Әлеуметтік дағдылар – адамдармен жұмыс істеу және олардың көмегімен ұйымдастыру мақсаттарына қол жеткізу дағдылары. Қазіргі әлемде менеджердің осы дағдылары ұйымның немесе бөлімшенің өміршеңдігі мен бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету үшін шешуші болып саналады.

Техникалық дағдылар – бұл жұмыс тапсырмаларын орындау үшін қажетті арнайы дағдылар: әдістерді, технологияларды, міндеттерді шешу тәсілдерін меңгеру, жабдықтарды, техникалық құралдарды пайдалана білу (бюджетті есептеу, зерттеулер жүргізу, өнім өндіру, қызмет көрсету және т.б. үшін).

Білім менеджерлерінің инновациялық басқару әрекетінде басшылыққа алатын жұмыс кезеңдері:

-Білім беру мекемесінің әкімшілік командасы мүшелеріне болашақтағы жетістіктердің маңыздылығын, қажеттілігін және сөзсіз болуын ұғындыру, яғни "идеялық шабыттандырғыштың", болашақ идеялар "генераторының" өзіндік түрінің болуы.

-Әкімшілік (менеджерлік) команданы ғана емес, инновацияны жүзеге асыруға әдістемелік және технологиялық жағынан дайындалған педагогикалық ұжымдағы идеялық жақтастар сияқты міндетті және қажетті шарт болып табылатын команданы қалыптастыру.

-Педагогикалық ұжым мүшелерін ынталандыру және мұғалімдердің инновациялық қызметке дайындығын қалыптастыру.

-Мектептің мәселелік талдау жұмыстары, "мәселелік алаң" құру немесе туындайтын басты (кілттік) мәселе мен кедергілерді анықтау.

-білім мекемесінің немесе мектептің жобалық даму идеясын әзірлеу. Бұл нақты мектептің өмірлік қажеттілігін негізге алатын және білім беру процесіне қатысушылардың көпшілігімен түсінілетін жаңашылдық объектісін таңдау.

-Әзірленген идеяны іске асыру бойынша нақты басқару әрекеттерін анықтау, яғни оны іске асыру жоспарын немесе бағдарламасын жасау.

-Кейінгі басқару әрекеттерін түзету мақсатында жобалық идеяны іске асыру бойынша алғашқы қадамдарды қадағалау.

Басқару жүйесінің әрбір субъектісі өзін-өзі басқарудың барлық функционалдық циклын жүзеге асырады: өзін-өзі талдау, өзін-өзі болжау, өзін-өзі жоспарлау (өз қызметін жобалау және құрастыру), өзін-өзі ұйымдастыру, өзін-өзі бақылау, өзін-өзі түзету.

Басқару тәжірибесінде инновациялық күш-жігерді интеграциялаудың, ұйымның инновациялық әлеуетін арттырудың, мұғалімдерді инновациялық қызметке тартудың түрлі нысандары белгілі. Олар:педагогтардың біліктілігін арттыру; педагогикалық, әдістемелік кеңестер, дөңгелек үстелдер, дискуссиялар; жаңа педагогикалық идеяларды генерациялау бойынша іскерлік, рөлдік, эвристикалық ойындар; мұғалімдердің мектеп, аудандық әдістемелік және шығармашылық жұмысы; өз білімін жетілдіру,ғылыми-әдістемелікәдебиетпенжұмыс;тақырыпбойыншаөзіндікзерттеу,шығармашылық іс-әрекет, жалпы мәселе аясында ұжымдық эксперименталды-зерттеу қызметіне қатысу; практикумдар, тренингтер; оқытудың инновациялық технологиялары, Ғылыми-әдістемелік жұмыстың интерактивті әдістері; жұмыс тәжірибесі ретінде инновацияны сипаттау, ғылыми-практикалық конференцияларда, семинарларда сөз сөйлеу; тәжірибені жинақтау бойынша мұғалімдердің шығармашылық есептері және т.б.

Сондай-ақ арнайы әдістерге жататындар:

-пікірлерді анықтау әдістері (сұхбат, пікір сауалнамасы, іріктеу сауалнамасы, сараптама);

-аналитикалық әдістер (жүйелік талдау, сценарийлер жазу, желілік жоспарлау, функционалдыққұндық талдау, экономикалық талдау);

-бағалау әдістері (тәуекел, мүмкіндік, инновациялардың тиімділігі және т.б.);

-идеяларды іріктеу әдістері (ми шабуылы, синектика әдісі, морфологиялық талдау, іскерлік ойындар мен жағдайлар);

-шешім қабылдау (шешімдер кестесі, шешім ағаштарын құру, баламаларды салыстыру);

-болжау әдістері (сараптамалық, экстраполяция, аналогия, Дельфи әдісі, Имитациялық үлгілер), көрнекілік (графикалық үлгілерр, лауазымдық сипаттамалар және нұсқаулықтар);

-дәлелдеу әдістері (презентациялар, келіссөздер жүргізу).

Қазіргі уақытта Қазақстандағы білім беру жүйесі Мектепке дейінгі білім берудің барлық деңгейлерінде қарқынды жаңартылып отыр, бұл 2050 Мемлекеттің жаңа саяси бағытының жедел өзгермелі жағдайлары мен мақсаттарымен байланысты: Білім және кәсіби дағдылар – қазіргі білім

516

беру, кадрларды даярлау және қайта даярлау жүйесінің негізгі бағдарлары. Білім беру менеджменті жүйесі мемлекеттің жалпы саясатына біріктірілуі тиіс, онда мемлекеттік секторда менеджменттің қазіргі заманғы құралдары мен корпоративтік басқару принциптерін енгізу, кең халықаралық тәжірибесі мен білімі бар басқарушы кадрларды пайдалану бойынша жаңа стратегиялық тәсілдер айқындалған [1, 11-Б]. Бұл Қазақстан Республикасында білім беру саласын басқарудың инновациялық үлгілерін әзірлеуге себеп болды.

ҚазақстандабұлмәселеМ.К.Курбанованың(білімберубойыншаменеджерлердідаярлаубойынша жұмыс жүйесі), А.К. Құсайыновтың, Р.М. Салинаның (білім берудің еуропалық және басқа да модельдерін талдау тұрғысынан), К.К. Бөрібековтың (техникалық және кәсіптік білім беру жүйесін басқару тұрғысынан), А.Ж. Мырзалинова (біліктілікті арттыру жүйесі бағытында) және т. б. жұмыстарда қамтылған.

Басқарудың инновациялық үлгісі "Өрлеу" Ұлттық холдингі, Назарбаев Зияткерлік мектептері жанындағы Педагогикалық шеберлік орталықтары базасында педагогтарға қосымша білім беру жүйесінде білім беру үдерісін ұйымдастыру болып табылады. Бұл модельде Кембридж Университеті Назарбаев Зияткерлік мектептерімен бірлесіп әзірлеген мұғалімдерді оқыту үшін үш деңгейлі курстардыңәдістемесіқолданылады.Әлемдіктәжірибегесәйкесжаңабағдарламаларбойыншаарнайы үш айлық қайта даярлау жүзеге асырылады. Сондай-ақ әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дегі білім беру бағытындағы арнайы ұйымдастырылған біліктілікті арттыру жұмыстарын да жатқыза аламыз.Зерттеу көрсеткендей, педагогтардің біліктілігін арттыру жүйесінің басты мақсаты білім беру үдерісі орындарында педагогикалық қызметтің сапалы өзгеруі болып табылады және ол қосымша кәсіптік білім беру жүйесінде оларды дайындау тиімділігінің негізгі көрсеткіші болып табылады. Бұл, өз кезегінде, педагогикалық кадрлардың біліктілігін арттыру проблемасына, оның ішінде оларды инновациялық қызметке дайындау және білім берудегі инновациялық процестерді басқару аспектісінде қағидатты жаңа, инновациялық тәсілдерді одан әрі іздестіруді және қолдануды талап етеді.

Қазіргі уақытта басқарудың жаңа формаларын іздеу - объективті тарихи заңдылықтың көрінісі. Қызметтің жаңа салалары пайда болады, жаңа жағдайларда тиімді жұмыс істеуге қабілетті басқарушы персоналды даярлау қажеттілігі туындайды. Нарық жағдайындағы басқару Менеджмент атауын алды. Ағылшын тілінің іргелі Оксфорд сөздігінде менеджмент "адамдармен қарым-қатынас жасау тәсілі (үлгісі), билік пен басқару өнері, ерекше түрдегі іскерліктер мен әкімшілік дағдылар, басқару органы, әкімшілікбірлікретіндеанықталады.Білімберужүйесінреформалаудыңстратегиялықбағытымекеме басшысы болып табылады. Оған кәсіби басқарушы ретінде менеджер рөлі тиесілі. Менеджменттің мақсаты – адамдарды тиімді бірлескен әрекетке қабілетті ету. Бұл үшін менеджерге адамдардың күшжігерін ретке келтіру, олардың күшті және әлсіз жақтарын теңдестіру, олардың арасындағы қайшылықтарды түзету қажет.

Білім беру менеджері - бұл кәсіби басқарушылық-педагогикалық қызметті шығармашылықпен жүзеге асыра алатын, үздіксіз дамып, жеке тұлға ретінде өзін-өзі көрсете алатын кәсіби маман. Менеджер жоғары өнер деңгейінде адамдардың ұйымдастырушысы. Бұл ерекше дайындықты қажет ететін мамандық. Осы кезеңдегі білім беру менеджерлерінің міндеті - бұл тұтас процесті қабылдау қабілетін қалыптастыру, жекелеген процестердің әрқайсысын дамытуды қамтамасыз ету, олардың негізінде жатқан қайшылықтарды анықтай білу, оларды шешу тәсілдерін табу. Жақсы басқару-бұл мәселелерді жүйелі талдауға, перспективаларды енгізуге, даму стратегиясын жасауға, нәтижелерді болжауға, салдарларды алдын ала болжауға негізделген болашаққа қарап шығару қабілеті. Атақты Сократ басқармада ең бастысы қажетті адамды қажетті орынға қою және оның алдына қойылған міндеттерді орындауға қол жеткізу екенін айтты[4].

Білім беру мекемелеріндегі инновациялық қызмет қалыпты жағдайға, педагогтың кәсіби қызметінің негізгі сипаттамасына айналуда және екі негізгі бағытты қамтиды: "жоғарыдан" енгізілетін жаңаны игеружәне оны кәсіби қызметке шығармашылық қосужәне жаңаны дербес генерациялау, оны сынақтан өткізу және енгізу. Білім беру мекемесіндегі Инновациялық менеджмент педагогтардың инновациялық қызметке дайындығын қолдау және білім беру мекемесін дамыту үшін жағдайларды қамтамасыз етуге бағытталған басқару технологияларын іске асыруды көздейді.

Білім беру мекемесінде инновациялық қызметті басқаруға жататындар:

-жалпы және аймақтық білім беру жүйелерінде болып жатқан өзгерістерге бейімделу міндеттерін интеграциялау және болжау, алдағы өзгерістерді алдын ала болжау негізінде даму стратегиясын әзірлеу;

-жыл сайынғы түзету және жаңа кіші бағдарламаларды қосу мүмкіндігін ескере отырып, даму бағдарламасын және білім беру бағдарламасын құру;

-инновациялық қызметтегі көмекті қоса алғанда, педагогтарды ұжымдық қолдау бағдарламасын әзірлеу және іске асыру;

517

-педагогтарды инновациялық қызметке ынталандыру тетіктерін меңгеру және жаңа басқару технологияларын генерациялау;

-инновациялық қызметтің барлық бағыттарын ескере отырып, білім сапасының көрсеткіштері мен өлшемдер жүйесін моделдеу;

-жыл сайынғы сапаны талдау: білім беру мақсаттары, білім беру мазмұны мен процесі, білім беру нәтижесі, білім беру ортасы, мониторинг, басқару процесі, тәрбиелеу және сүйемелдеу.

Ал білім менеджерінің, атап айтқанда педагогтің инновациялық қызметке дайындығы:

-әдіснамалық құзыреттілік;

-жаңа ақпаратты алу және педагогикалық эксперимент жүргізу әдістерін меңгеру;

-мотивация және инновациялық қызмет;

-инновациялық мақсат қоя білу және эксперимент бағдарламасын жасау;

-инновациялық қызмет тиімділігінің өлшемдері мен көрсеткіштерін анықтауға байланысты диагностикалық құзыреттілік;

-тәжірибелік-эксперименттік жұмыс қатысушыларымен өзара іс-қимыл жасау үшін қажетті коммуникативтік құзыреттілік, жаңаның маңыздылығына сендіру, нәтижелер алуды енгізуді таныстыру;

-инновациялық қызмет процесін рефлексиямен және түзетумен байланысты аналитикалық қабілеттер;

-білімалушылардыңзерттеудағдыларынқалыптастыруғажәнеинновациялықжобалардыбірлесіп үлгілеуге бағытталған үлгілендіру құзыреттілігінің болуы.

Білім туралы Заңға сәйкес инновациялық қызмет ғылыми-педагогикалық, оқу-әдістемелік, ұйымдастырушылық, құқықтық, қаржы-экономикалық, кадрлық және материалдық-техникалық қамтамасыз етуді жетілдіруге ықпал етуі тиіс. Білім беру мекемесінің басшысы тек ұсыныстар ғана болуы мүмкінқұқықтықмәселелердіқоспағанда,барлық аталғанміндеттерді қояалады. Әрбірұсыныс бойынша инновациялық өнімдер: бағдарламалар; жобалар; әдістемелер, технологиялар, тәсілдер, тетіктер құрылуы мүмкін; әдістемелік ұсынымдар, есептер жинағы, мақалалар, оқулықтар, оқытудың өзге де құралдары және т.б.

Білімберумекемесініңбасшысығанаемес,оқумеңгерушілері,әдіскерлер,әдістемелікбірлестіктер меншығармашылық топтардыңбасшылары инновациялық білімберужобасыныңменеджері қызметін орындауы, енгізу нәтижелерін әзірлеу, іске асыру және талдау үдерістерін басқаруы, апробациядан сәтті өткен инновациялық өнімдерді кеңінен енгізуге ықпал етуі тиіс. "Білім беру мекемесінің инновациялық менеджменті" жоғарыда аталған барлық санаттағы педагогтардың біліктілігін арттыру жұмыстарына, бағдарламасына енгізілуі тиіс.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1.Послание Президента Республики Казахстан — Лидера нации Нурсултана Назарбаева народу Казахстана «Стратегия «Казахстан-2050»: новый политический курс состоявшегося государства». — Официальный сайт Президента Республики Казахстан. – 2012 г. — http://www.akorda.kz.

2.Таубаева Ш.Т. Инновация.Технология.Жоғарғы оқу: ҚазҰУ Хабаршысы.2013ж.

3.Таубаева Ш.Т. Педагогиканың философиясы және әдіснамасы: оқулық. – Алматы: Қазақ университеті, 2016. – 340 б.

4.Зверева В. И. Как сделать управление школой успешным?.- М.: Педагогический поиск, 2004.практики. - Тамбов:

Грамота, 2011. - № 2: в 3-х ч. Ч. 2.

5.Зияханов А. А. Инновационная модель менеджера в школьном образовании [Текст] // Актуальные вопросы современной педагогики: материалы VIII Междунар. науч. конф. (г. Самара, март 2016 г.). — Самара: ООО "Издательство АСГАРД", 2016. — С. 35-38.

6.Куценко-БарсковаЛ.Б. Практикумпо экспертизеинновационнойдеятельностивобразовательных учреждениях: учеб.- метод. пособие. - СПб.: ЛОИРО, 2006. -116 с.

КPИТEPИAЛДЫ БAҒAЛAУ ЖҮЙECІНІҢ ТИІМДІЛІГІ

Калкашев С.Г.

Ғылыми жетекшісі: г.ғ.д., профессор Абдиманапов Б.Ш. Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті sani_kalkashev@mail.ru

Бүгінгi күнi оқушылapдың оқу жeтіcтіктepін бaғaлaу – оқу үдepіcінің мaңызды дa caлмaқты бөлігi болып тaбылaды. Cол ceбeптeн, зepттeу іc-әpeкeттepін кeңінeн қолдaнып, оқушылapдың жeтіcтіктepін бүгінгi күннің тaлaбынa caй жaңaшa бaғaлaу жүйeci қaжeт eтілeді. Бұл жepдe оқушылap өзін-өзi бaғaлaу,біpін-біpiбaғaлaу,топтықбaғaлaудaоқуүдepіcініңбeлceндiқaтыcушыcыболaaлaды.Өйткeні,

518

дәcтүpлi бaғaлaу пpоцecіндe мұғaлім оқушығa жaуaп бepгeнi үшін нeмece caбaқ оқымaғaны үшін бaғa қояды. Cондa оқушы қaншaлықты әділ бaғa aлғaнын білмeй қaлaды, күмәнмeн қapaйды. Бaғaлaудың жaңa әдіcіндe оқушы бaғaны қaндaй кpитepийлep бойыншa aлғaнын, кeлeci caбaқтapдa қaндaй кpитepийлepгe көңіл бөлу кepeктігін ұғынaды. Бұл жүйeдe оқушының нәтижecімeн біpгe іc-әpeкeтiдe бaғaлaнaды.

Кpитepиaлды бaғaлaуды eнгізудің мaқcaты: Оқушылapдың оқу жeтіcтігін объeктивтi бaғaлaу жәнe әp оқушының жeкe білім дeңгeйінің тpaeктоpияcын aнықтaу, мeктeптe оқыту caпacын жоғapылaту;

Нeгізгiміндeттep:

•оқу пpоцecінің әp кeзeңіндe әp оқушының дaйындық дeңгeйін aнықтaу;

•оқушының жeкe дaму тpaeктоpияcын түзeту, aлғa ілгepілeушілігін бaқылaу жәнe aнықтaу;

•оқытудaғы күтілeтін нәтижeгe қол жeткізу үшін оқушылapдың білік дaғдылapын дaмытуғa ынтaлaндыpу;

•түpлiжұмыcтapды оpындaғaны үшін бaғaлapдың диффepeнцaциялaнуының мaңыздылығы;

•оқу пpоцecін ұйымдacтыpудaғы epeкшeліктep мeн оқу мaтepиaлының caпaлы мeңгepілуін aнықтaу үшін мұғaлімнің, оқушы жәнe aтa-aнaның apacындaғы кepiбaйлaныcты қaмтaмacыз eту.

Кpитepиaлдық бaғaлaу жүйeciтөмeндeгiжaғдaйлapды қaмтуы кepeк:

-оқу пәнiбойыншa нeмece куpcындaғы оқушының оқу жeтіcтігінің дeңгeйінің нәтижeлep бойыншa aнықтaлғaн тaлaптapмeн caлыcтыpу мүмкіндігі;

-оқушының дaйындығының жaлпы дeңгeйінің жәнe дe оның жeкeлeнгeн пәндep бойыншa дaмуының (aқпapaтты игepуі, aқпapaтты өңдeуі, өзінің ойлapын шығapмaшылық көpініcтepмeн, обpaздapмeн нeмece кecкіндeу apқылы жeткізуiжәнe т.б.) өзгepіcтepдiжәнe қозғaлыcтapды тіpкeп отыpуы мүмкіндігі;

-бaғaлapдыңнaқтымaзмұны(көpceткіштepтуpaлыaқпapaттыңболуы); бұлaқпapaтмүғaлімгeжәнe дe оқушылap үшін бeлгілiболуы кepeк; cонымeн қaтap оқушының мүғaлімнің қойғaн бaғacын өзіндік бaғaмeн caлыcтыpып, бaғaлaудың объeктивтiболғaнынa ceнімдiболуы;

-көп дeңгeйлі, көп бaлды, бaғaлaудың әлeмдік тәжіpибecінe бeйімдeлінгeн болуы;

-бeлгілeнгeн уaқыт ішіндe бaлл жинaу мeхaнизмінің ececінeн оқу үpдіcінің тұтacтығын қaмтaмacыздaуы кepeк;

-мүғaлімнің, оқушының, aтa-aнaлapдың, cынып жeтeкшіcінің, cонымeн қaтap мeктeптің әкімшілігiжәнe пeдaгогикaлық ұжымның apacындa үнeмiбaйлaныcты қapacтыpуы жәнe қaмтaмacыз eтуiкepeк;

-оқушылap нeгізгiмaзмұнды игepу бapыcындa мeктeптeгiбілім бepудің бeлгілeнгeн дeңгeйiүшін біpкeлкiболуы кepeк; мүғaлімдepдің, cыныпжeтeкшіcінің, aтa-aнaлapдың, мeктeтің әкімшілігініңжәнe eң бacтыcы оқушылapдың өздepінің біpлecіп қимылдaуын қapacтыpaды;

-оқушылapдың пcихикacынa кepiәcep бepудeн caқтaп, оны қоpғaуы кepeк.

Cонымeн қaтap кpитepиaлдық бaғaлaу eкiдeңгeйдiқұpaуы кepeк: біpіншіci-пәннің нeгізгiмaзмұны бойыншa кpитepиaлдық бaғaлaу; eкіншіciпәннің жоғapы дeңгeйлepдiбaғaлaу, яғни пәннің мaзмұны бойыншa бeйінaлды жәнe бeйіндік дeңгeйлep. (34-35)

Білім aлушылapдың оқу жeтіcтіктepін кpитepиaлды бaғaлaу жүйecі:

-оқыту мeн бaғaлaудың біpтұтacтығынa нeгіздeлeді;

-білім aлушылapдың ілгepілeушілігiмeн үлгepімін қaмтaмacыз eтудe біpтұтac тәcілдiқaлыптacтыpуғa бaғыттaлaды;

-оқу бaғдapлaмaлapынa cәйкec дaғдылapды дaмыту жәнe білім aлуғa дәлeлдeмeлep жинaқтaу мeн оқыту мaқcaттapын жүзeгe acыpуды қaмтaмacыз eтeді;

-әpбіpcыныпүшінпәнбойыншaоқубaғдapлaмacыныңмaзмұнынeгізіндeбaғaлaутүpлepiмeнәдіcтәcілдepінің aлуaн түpлepін қaмтиды.

Pyбpикaтоp – оқyшының өткeн тaқыpып бойыншa aлғaн бiлiмiн бaғaлay кpитepийлepiнiң тiзбeci. Ол қaндaй дa бip тaқыpыпты мeңгepy мaқcaтымeн aнықтaлaды жәнe бepiлгeн pyбpикaны aшaтын кpитepийлepмeн толықтыpылaды.

Кpитepий – оқытy мiндeттepiмeн aнықтaлaды, оқyшының жұмыc бapыcындa оpындaйтын жәнe нәтижeciндe мeңгepyгe тиicтi әpтүpлi ic-әpeкeтiнiң тiзбeгi.

Дecкpиптоpлap – әpбip кpитepий бойыншa оқyшының жeтicтiк дeңгeйiн cипaттaйды жәнe бeлгiлi ұпaйлapмeн бaғaлaнaды: жeтicтiк жоғapы болғaн caйын ұпaй дa жоғapы болaды.

Өткeн тaқыpып бойыншa бapлық жұмыcтap, бaқылay жұмыcтapы дa cәйкec pyбpикaмeн бaғaлaнaды. Pyбpикaлapды оқyшы әp тaқыpыпты бacтap aлдындa aлaды. Бұл бepiлгeн тaқыpып бойыншa қоpытынды жұмыcы қaлaй бaғaлaнaтындығын түciнyiнe мүмкiндiк бepeдi. Дәлipeк aйтcaқ, pyбpикa оқyшығa бepiлгeн тaқыpыпты мeңгepy нәтижeciндe нeнi үйpeнeтiндiгiн жәнe оcы тaқыpыпты

519

мeңгepy үpдiciндe нeгe көбipeк көңiл ayдapy кepeк eкeндiгiн көpceтeдi. Яғни, оқyшы өз оқyының бeлceндi бip жaғы – cyбъeкт болaды.

Pyбpикa – оқyшы нe үшiн оқып жүpгeндiгiн, кpитepий – ол нeнi үйpeнyi кepeк eкeндiгiн, aл дecкpиптоp – оқyшы оны қaлaй оpындay қaжeттiгiн көpceтeдi. Eгep pyбpикaны қaндaй дa бip төбe дeп eceптeceк, кpитepий – бacпaлдaқ, aл дecкpиптоp – жоғapы көтepiлe отыpып, ceнiмдi түpдe мaқcaтқa қapaй жылжyғa болaтын жeкe бacқыштap.

Кpитepийлep жәнe дecкpиптоpлapды қолдaнa отыpып, оқyшы жaқcы нәтижeгe жeтy үшiн қaндaй қaдaмдap жacayы кepeктiгiн aнық көpe aлaды. Ол жұмыcын өздiгiнeн бaғaлaй aлaды жәнe yaқытындa aяқтaй aлaды.

Кpитepий оқyшылapғa жұмыcтың бacындa тaныcтыpылaды. Cондaй-aқ, кpитepийдi мұғaлiммeн бipгe тaлқылaйды, тұжыpымдaлyынa жәнe кpитepий құнынa өзгepic eнгiзe aлaды. Cонымeн қaтap оны оқытyды жaқcapтy үшiн бaғaлay дeп тe aтayғa болaды.

Бaлдық бaғaлayдa оқyшылap жacaғaн eңбeгiнe cәйкec бaл жинaйды. Бaлдық жүйeдe бeлгiлi кpитepийлepмeн өлшeнeтiн жaзбaшa жұмыc болy кepeк. Бaғaлayдың әp пapaмeтpi caбaқтың жәнe дeңгeйдiң тapмaғындa көpiнic тaбaды.Бapлық көpceтiлгeн пapaмeтpлep бeлгiлeнгeн кpитepийлep

•Кpитepиaлды бaғaлay жүйeci:

•оқyшылapдың оқyдaғы жeтicтiктepiн объeктивтi бaғaлay;

•әp оқyшының қaбiлeтiн ecкepe отыpып дaмy тpaeктоpияcын aнықтay;

•оқытyдaғы күтiлeтiн нәтижeгe қол жeткiзy үшiн оқyшылapдың бiлiк дaғдылapын дaмытyғa ынтaлaндыpy;

•оқытy caпacын жaқcapтy;

•оқy үдepiciн ұйымдacтыpyдaғы epeкшeлiктep мeн оқy мaтepиaлын caпaлы мeңгepyiн aнықтay үшiнмұғaлiмнiң,оқyшымeнaтa-aнaныңapacындaғыкepiбaйлaныcтықaмтaмacызeтyжүйeciнәзipлey.

Кpитepиaлды бaғaлaу жүйeciоқыту, оқу мeн бaғaлaудың өзapa бaйлaныcынa нeгіздeлгeнін ecтe caқтaу мaңызды. Кpитepиaлды бaғaлaудың нәтижeлepi білім бepу пpоцecін тиімдiжоcпapлaу мeн ұйымдacтыpу үшін пaйдaлaнылaды.

Кpитepиaлды бaғaлaу білім aлушылapдың дaғдылapының дaму дәpeжecін бaғaлaуғa мүмкіндік бepeді.

Кpитepиaлды бaғaлaу тeхнологияcын пaйдaлaну қaндaй дa біp пpaктикaлық дaғдының қaлыптacтыpылғaнын, оқу мaтepиaлының қaншaлықты тaбыcты мeңгepілгeнін aнықтaуғa мүмкіндік бepeтін aнық aйқындaлғaн, aлдын aлa бeлгілiкpитepийлepмeн білім aлушылapдың жeтіcтіктepін caлыcтыpу. Оcығaн cәйкec, әpбіp білім aлушының жaлпы дaйындық дeңгeйінің өзгepіcтepicияқты,

520

оның aлдыңғы жeтіcтіктepімeн caлыcтыpғaндaғы тaбыcтapының динaмикacын дa тіpкeугe мүмкіндік бap.

Пaйдaлaнылғaн әдeбиeттep тізімі

1.Уpмaшeв Б.A., Кpитepиaлды бaғaлaу тeхнологияcы-2016 ж

2.Мұғaлімгe apнaлғaн нұcқaулық «Оқыту үшін бaғaлaу жәнe оқуды бaғaлaу»-2017ж

3.Бeшімбaeвa Қ.E. Білім aлушының тілдік құзыpeттілігін жeтілдіpудeгi кpитepиaлды бaғaлaу жүйeci. Әдіcтeмeлік

нұcқaу.

4.Кpacнобоpовa A.A. Кpитepиaльноe оцeнивaниe в школe. Учeбноe поcобиe

ӘЛ-ФАРАБИДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МҰРАСЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ЖАЙЫ

Кеңесбай Е.Қ.

Ғылыми жетекшісі:п.ғ.д.,профессор Бөлеев Т.Қ Тараз инновациялық –гуманитарлық университеті, Тараз қ.

Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің «Ұлы даланың жеті қыры» атты ғылыми мақаласындағы «Тарихи сананы жаңғырту» атты тарауының «Ұлы даланың ұлы есімдері» атты жобасында «Көпшіліктің санасындатарихиүрдістер,негізінен,тұлғаландырусипатынаиеболатыныбелгілі.Көптегенхалықтар өз елінің ерекше елшісі сынды ұлы бабаларының есімдерін мақтан тұтады» [1] деп, сондай ұлы бабаларымыздың бірі Ұлы даладан шыққан Әбу Насыр Әл-Фарабидің қазіргі қазақ даласында дүниеге келіп, осы жердегі ақыл - ой жетістіктерінің мол қазынасынан сусындағанын, білім мен ғылым мәйегінен нәр алғанын, жалпы түркі әлемі мақтан тұтатынын – Ұлы дала мәдениетінің жетістігі екендігін нақты пайымдауға болады.

Әл-Фараби дүниежүзілік білім мен мәдениеттің тарихында «Екінші ұстаз» атанған данышпан, ойшыл, энциклопедист-ғалым болған. Ол –орасан ойшыл-философ, аса көрнекті математик, талантты физик, асқан астроном, географ, тарихшы, белгілі әдебиетші, атақты музыка маманы, медицина өнерінің білгірі ретінде бүкіл әлемге белгілі болған ұлы тұлға.

Әбу Насыр өз заманындағы ғылымның барлық салаларын меңгерген, олар бойынша 150-ге тарта еңбектер жазғаны белгілі болды, әсіресе, ол философия ғылымын көп зерттеп, сол бойынша еңбектер жазған.

Әл-Фарабидің шығармашылық мұраларын көптеген араб, парсы, еуропалық ғалымдар, орыс шығыстанушылары, түркі тілдес ғалымдар зерттеген. Дегенмен сол авторлардың жұмыстарында әлФарабидің педагогикалық көзқарастары қысқаша сөз болғанымен жеке проблема ретінде қарастырылмаған.

Қазақстанда өткен ғасырдың 60-70 жылдарында әл-Фарабидің шығармашылық мұраларын зерттеу ерекше қолға алынды. Қазақ фарабитанушыларының көшбасында академик А.Машанов, педагогғалым А.Көбесов, ғалым-философтар: А.Қасымжанов, А.Бейсенов, О.Сегізбаев, Ә.Нысанбаев, М.Бурабаев, А.Құрманалиева, С.Даукенов, Л.Ақбаева, С.Сатыбекова, әдебиетші ғалым Ә. Дербісәлі еңбектерін атауға болады.

Ұлы ойшылдың педагогикалық көзқарастары оның философиялық және этикалық ілімдерінің құрамдас бөлігі ретінде оның философиясы мен этикасына сүйенеді. Сондықтан оның педагогикалық мұрасы телегей-теңіздей мол дүние. Данышпан ойшыл өз еңбектерінің көпшілігін ұстаздық тұрғыдан тәлім-тәрбиелік мақсатқа ойластыра жазған [2].

Әл-Фарабидің педагогикалық мұрасын зерттеумен педагог-ғалымдар Қ.Жарықбаев, Х.Х.Тллашев, А.Көбесов, Қ.Сарбасова, А.Оразбеков, М.И.Баймурзин, С.Қалиев, Ж.Әбиев, С.Пірәлиев, Л.Керімұлы, Б.Иманбекова, А.А.Бейсенбаева, Қ.Т.Атемова, Қ.Бөлеев, Т.Қ.Бөлеев, т.б. айналысып, монографиялар, оқу құралдары, әдістемелік құралдар және мақалалар шығарғанын анықтадық.

Республикалық мерзімді педагогикалық баспасөз беттерінде және ғылыми жинақтарда 1970-2007 жылдары ғұламаның педагогикалық көзқарастары туралы төмендегідей 20-ға тарта мақалалар жарық көріпті:

1.Көбесов А. Әл-Фараби–көрнекті педагог// Қазақстан мектебі .-1970.-№10.-33-39б. 2.Жарықбаев Қ. Әл-Фарабидің психологиялық және педагогикалық пікірлері // Қазақстан мектебі.-

1971.-№9.-25-29 б.

3.Жарикбаев К.Б. Психолого-педагогические воззрения аль-Фараби/В кн. «Материалы первой республиканской конференции по методике преподования и педагогики высшей школы».- Алма-Ата,

1971.-С.265-276.

4.Оразбеков А. Әл-Фараби тәрбие туралы// Қазақстан мектебі.-1974.-№11.-94-96 б.

521

5.Бапаев С. Әл-Фараби–көне заман көркі// Қазақстан мектебі .-1975.-№7.-29-32 б. 6.Оразбеков А. Әл-Фараби-педагог // Қазақстан мектебі.-1975.-№8.-40-46 б. 7.Көбесов А. Ғұлама–методист// Қазақстан мұғалімі.-1975.-09.

8.Баймурзин М.И. Проблемы педагогики в научном наследии Аль-Фараби//Известия АН КазССР. Серия общ. наук. –1978. –№6.-С.51-53.

9.Көбесов А. Әл-Фарабидің дидактикасы//Қазақстан мектебі .-1988.-№11.-68-70 б. 10.Қалиев С. Екі ойшылдың тәлімдік үндестігі//Қазақстан мектебі. –1993 №10.-12-16 б. 11. Әбиев Ж. Әбу Насыр Әл-Фараби тағылымдары//Қазақстан мектебі .-1996.-№11.-58-62 б. 12.Бектұрғанова Н. Әл-Фараби және М.Шаханов//Қазақстан мектебі .-2003.-№5.-15-16 б.

13.Сарбасова Қ.А. Әл-Фарабидің педагогикалық іліміндегі негізгі ұғымдар// Қазақстан жоғары мектебі .-2007.-№1.-15-18 б.

14.Сарбасова Қ.А. Орта ғасыр ғұламаларының еңбектеріндегі дидактика мәселелері// Қарағанды университетінің хабаршысы .-2007.-№4.-87-93 б.

15. Сарбасова Қ.А. Әл-Фарабидің адамгершілік тәрбие туралы идеяларының іске асуы//ҚазҰУ хабаршысы .-2007.-№2.-130-135 б.

16.Акбаева А.Эстетика Абу Насыра аль-Фараби в рамках этноэстетического образования в Казахстана//Казахский язык и литература в русской школе. – 2004. – №4. – С. 109-120.

Көрсетілген мақалаларда ұлы ғұламаның психологиялық-педагогикалық пікірлері, оның көрнекті педагог және әдіскер болғаны сөз болған.

Қазақ ғалым-педагогтарыәл-Фарабидіңпедагогикалық мұраларынәрқырынанзерттеп,бір арнайы монография,сондай-ақүшмонографиялықеңбектеғұламаныңжалпыпедагогикалықидеялары,екіоқу құралында оның тәлім-тәрбиелік тағылымдары қысқаша ғана қарастырылған.

Қ.Жарықбаевтың «Аталар сөзі-ақылдың көзі» атты моногрфиясының «Ілкі бастау, түп төркіндер» атты тарауында әл-Фарабидің «Философияны үйрену үшін алдын ала нені білу қажет?», «Музыканың ұлы кітабы» атты троактаттарындағы педагогикалық мәселелер қысқаша сөз болған [2].

А.Көбесовтің «Педагогическое наследие аль-Фараби» [3] атты монографиясының кіріспесінде әлФарабидің педагогикалық идеяларының арнайы зерттеу пәні болмағанын, оның негізінен философиялық еңбектеріндегі педагогикалық көзқарастарын зерттеудің көкейкестілігін көрсеткен.

Монографияның «әл-Фараби педагогикасының философиялық, әлеуметтік-этикалық алғышарттары» деп аталатын бірінші тарауында ғұламаның философиялық көзқарастары және педагогикалық пікірлерінің әлеуметтік-этикалық алғышарттары анықталған.

Монографияның «Әл-Фарабидің жалпыпедагогикалық идеялары» атты екінші тарауында әлФараби бойынша тәрбиенің мазмұны, формалары мен әдістері, рухани, интеллектуалды тәрбиенің мәселелері қарастырылған.

Үшінші «әл-Фарабидің дидактика проблемалары» атты тарауда әл-Фарабидің ғылымдарды оқыпүйрену тәртібіне қарай ғылымдардың классификациясы, оқытудың мазмұны мен құралдарын анықтау мәселелері, әл-Фарабидің «Музыканың үлкен кітабындағы» дидактика, теориялық ғылымдарды құру және баяндау проблемалары сөз болған.

Төртінші «әл-Фарабидің математикалық еңбектеріндегі педагогикалық идеяларының пайдаланылуы және жүзеге асуы» тарауында математика мәселелерінің әдіснамасы мен әдістемесі, геометрияның негізгі ұғымдарын негіздеу және баяндау, Евклидті сынау және әл-Фарабидің «Алмагеске» коментарийлері–оқу-педагогикалық шығарма екендігі баяндалған.

Х.Х.Тллашевтің «Общепедагогические и дидактические идеи ученых-энциклопедистов Ближнего и Среднего Востока эпохи средневековья» атты еңбегіндегі әл-Фарабидің философиялық трактаттарындағы жалпыпедагогикалық идеялар: адам проблемасы, оның тәрбиесі, тәрбиенің мақсаты менқұралдары,ғылымибілімберудіңмазмұныменәдістері-адамдытәрбиелеудіңқұралы,мұғаліммен оқушының өзарасындағы қарым-қатыстарының проблемалары, әл-Фарабидің еңбектеріндегі дидактиканың жалпы мәселелері: оқыту принциптері және әдістері, әл-Фарабидің еңбектерінің жақын және орта Шығыстағы математиканың дамуына қосқан үлесі, оның еңбектерінің математикалық білім берудегіжәнепедагогикалықмаңызыжәнепрактикалық математикабойынша әл-Фарабиеңбектерінің әдістемелік құрылымы баяндалған [4].

Қ.А. Сарбасованың «Қазіргі педагогика ғылымының қайнар көздері» атты монографиясындағы екінші тарауының бірінші тармағында ұлы ұстаз Әбу Насыр әл-Фарабидің шығу тегі, фарабитану мәселелері, әл-Фараби–педагогиканың негізін қалаушы, әл-Фарабидің педагогикалық мұрасындағы ізгілендіруидеялары,әл-Фарабиеңбектеріндегібілімберуфилософиясыныңмәселелері,әл-Фарабидің дидактикасы және тәрбие теориясы оның еңбектеріне талдау беру арқылы қарастырылған [5].

С. Пірәлиев пен Л.Керімұлының «Таным және студент» атты оқу құралының оныншы тармағында әл-Фараби шығармаларындағы тәлім-тәрбиелік тағылымдар, оның қысқаша өмірбаяны, «Ізгі қала

522

тұрғындарыныңкөзқарастары», «Бақытжайында»және«Бақытжолынсілтеу»атты трактаттарындағы педагогикалық идеялары қысқаша сөз болған [6].

Б.Иманбекованың «Қазақстандағы педагогикалық ойлар мен білім беру тарихы» атты оқу құралында қысқаша әл-Фарабидің «Қайрымды қала тұрғындарының көзқарастары», «Азаматтық саясат» трактаттарындағы бақыт, бақытқа жету, қайырымдылықтың тамыр жаюы, қауымдасу келбетінің қалыптасуы, адамдарды ынтымақтастыру мен ынталандырудағы жемісті іс-әрекетінің рөлі көрсетілген [7].

Қ.Бөлеев пен Т.Қ.Бөлеевтің «Великие мыслители Востока о воспитании» атты әдістемелік құралында әл-Фарабидің трактаттарындағы адам, жан ізгілік, отбасылық тәрбие туралы идеяларын әдістемелік тұрғыда пайдалану жолдары айтылған [8].

А.А.БейсенбаеваменҚ.Т.Атемованың«Қазақстандағыпедагогикалықой-пікірлердіңқалыптасуы» атты оқуқұралының«Түркі ғұламалары мұраларындағы педагогикалық ойлардыңдамуы»атты екінші тарауында әл-Фарабидің ел басқаратын мінсіз адам бейнесіне қоятын 12 талап, оларды отбасында атаана мен тәрбиешілердің бала бойына сіңірі туралы ой-пікірлері баяндалған. [9].

Кеңестік кезеңде әл-Фарабидің педагогикалық мұрасын зерттеу нәтижесінде екі диссертациялық жұмыс (А.Көбесов, Аль Ахмад) қорғалғанын анықтадық [10]. Ал, Әл-Фарабидің өмірбаяны, ғылыми жолы, шығармашылығы, шығармаларының тізімі, олардың дүниежүзі ғылымында зерттелу жайы ғалым-әдебиетші Ә.Дербісәлінің арнайы еңбегінде жан-жақты баяндалған [11].

Сонымен, ұлы ойшыл әл-Фарабидің педагогикалық мұраларын қазақ ғалым-педагогтары зерттеп, елімізде бүгінгі рухани жаңғыру міндеті қойылып отырған кезде түрлі оқу орындарында пайдалана отырып, жас ұрпақтың және жастардың бойына ізгілікті қасиеттері сіңіру арқылы олардың тарихи санасын қалыптастыруға, сөйтіп отаншылдық тәрбие беруге болады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1.Назарбаев Н.Ә. Ұлы даланың жеті қыры//Егемен Қазақстан.- №223.-21 қараша 2018 ж. 2.Жарықбаев Қ. Аталар сөзі–ақылдың көзі. Монография.–Алматы: Қазақстан, 1980. –120 б. 3.Кубесов А.Педагогическое наследие аль-Фараби. Монография. – Алма-Ата: Мектеп, 1989. –152 с.

4.Тллашев Х.Х. Общепедагогические и дидактические идеи ученых-энциклопедистов Ближнего и Среднего Востока эпохи средневековья. Монография. –Ташкент: Фан,1989.-147 б.

5.Сарбасова Қ.А. Қазіргі педагогика ғылымының қайнар көздері. Монография. –Алматы: Білім, 2008. –243 б. 6.Пірәлиев С., Керімұлы Л. Таным және студент. Көмекші оқу құралы.–Алматы: Санат, 2007.-2008 б.

7.Иманбекова Б. Қазақстандағы педагогикалық ойлар мен білім беру тарихы. Оқу құралы.– Алматы: Қазақ университеті,

2010.–158 б.

8.Болеев К., Болеев Т.К. Великие мыслители Востока о воспитании. Методическое пособие.–Жамбыл,1994.-38 с. 9.БейсенбаеваА.А.,АтемоваҚ.Т.Қазақстандағыпедагогикалықой-пікірлердіңқалыптасуы.Оқуқұралы.– Алматы,2012.-

120б.

10.Кубесов А. Педагогическое наследие аль-Фараби: дисс. на соискание ученой степени д.п.н. в форме научного доклады.- Ташкент, 1990.-39 с.; Аль Джинди Назих Ахмад. Педагогические идеи Абу Наср Аль-Фараби: автореф. дисс. на соискание ученой степен к.п.н.-М., 1991.-27с.

11.Әбсаттар қажы Дербісәлі. Отырардың жарқын жұлдызы//Жалын.-2016.-№1,2,3.-2-24 б.

THE ROLE OF THE TEACHER-PSYCHOLOGIST IN THE FORMATION OF COMMUNICATIVE COMPETENCE IN SENIOR PUPILS

Aman Zh.

Scientific director: d.p.s., professor Magauova A.S. Al-Farabi Kazakh National University aman_jadyra@inbox.ru

The social order of a rapidly developing society, the expansion of international business contacts and the sphere of educational services, the age of information and communication technologies, require the development of communicative competence of schoolchildren.

The changing level of social demands and the growing need for specialists who speak several foreign languages have made a demanded new person possessing not only developed intellect, but also skills in the communicative sphere.

The significance of communication for the development of a person as a person, an individual, a subject of activity can be found in the words of L.P. Grimaka: "... systematic communication with people from the first days of birth is a prerequisite for the full development of the personality" [1, p.120].

The problem of studying communicative competence is far from being a new problem studied by a number of domestic and foreign psychologists (Yu.M. Zhukov, IA Zimnyaya, Yu.N. Emelyanov, EA Kukuev, LA Petrovskaya, P.V. Rastannikov, EV Sidorenko, D. Heims). A number of modern researchers consider

523

communicative competence as a psychosocial quality, meaning strength and confidence, which arise from the awareness of their ability to interact effectively with the environment (L. Kjell, D. Ziegler). Other researchers associate communicative competence with the ability to give a socio-psychological forecast of the communicative situation, determine the direction of communication and adapt to it (E. V. Rudensky). The problem of ensuring the effectiveness of the communicative interaction of participants in the educational process, characterized by the activity, awareness and purposefulness of both parties, is investigated by many authors (I. Zimnyaya, H. I. Leimets, V. V. Rubtsov, N. Yu. Postalyuk, G. A. Zuckerman, and others.).

With all the undoubted theoretical and practical significance of these works, the question of the psychological and pedagogical conditions of the formation of the communicative competence of senior schoolchildren based on the activities of the educational psychologist remains insufficiently developed, in our opinion.

Years of research in the field of professional training of future teachers of psychology, conducted by Professor A. Magauova allowed to come to the conclusion: firstly, in order to effectively form the professional competencies of future specialists, the principles of humanization, humanization, integration and practiceoriented orientation of the learning process should be the basis for the university stage of education; secondly, the professiogram of a university graduate and state standards of higher education should imply the need to form professional competence in the activities of all participants in the integral pedagogical process of higher education, both a teacher and a student; thirdly, in accordance with the didactic traditions of the university, it is necessary to fully implement the concept of student-centered education; Fourthly, the study of all, above all, special disciplines, elective courses should be professionally oriented and directed towards the formation of professional, general cultural and social competences [2, p. 35].

The study of scientific literature convinces us that one of the main key competencies is the communicative competence of the educational psychologist. As in his professional activity, he, meeting with various classes, defines various psychological problems of an interpersonal nature. He should identify various problems in communication in time and carry out correctional and developmental work on the formation of communicative competence of students.

It is very important to pay attention to the psychological and pedagogical conditions of the formation of the communicative competence of a young person in the process of schooling, since the formation of the communicative competence of the individual is one of the indicators of the success of its social adaptation. In addition, it should be borne in mind that the success of the process of socialization of the individual as a whole is largely determined by the effectiveness of its communications in society. The development of communicative competence of students through the use in the learning process of an individual, differentiated approach, in which the teacher is in a variety of subject-subject relations with students, and psychological contact in interaction ensures intellectual and emotional satisfaction of the parties to communication is one of the main tasks of modern school education.

The formation of communicative competence is associated with the development of thinking, which allows to solve a number of specific practical tasks: to understand the psychological content of human actions and actions; predict possible behaviors of other people; design appropriate ways to communicate; think independently, understand the reasons for their own behavior; trust your feelings and express them openly, as well as establish a balance between the intellectual and emotional sides of the personality.

The effectiveness of the professional activity of the modern educational psychologist depends on many factors, among which a significant place is given to communicative competence. The level of its development has an impact on the quality of using the system of verbal and non-verbal means of communication in solving humanitarian problems (to establish and maintain contact with various people, to transmit and receive information, to convince their ideas about justice, to defend their position, to have a constructive influence on the owners of the opposite position, determine the meaning of the statement in situations of discrepancy between its verbal and non-verbal accompaniment, inspire in terms of decision making and its implementation ii, support emotional well-being, and others.).

The communicative competence of the teacher has a complex structural organization and includes the following basic communicative competences: planning the communication process, establishing contact, verbal / non-verbal communication of information, perception / interpretation of information, providing feedback, overcoming communicative barriers, influencing the communication process, achieving goals contact, manifestation / transfer initiative.

Competence-based approach contributes to maximizing the personal potential of a student and finding his place in the world greatly enhances the practical orientation of education (L.I. Bogolyubov, S.V. Chernov); being systemic and interdisciplinary, it is characterized by both personal and activity aspects (I. A. Zimnyaya), in connection with which it fully promotes the preparation of students for life and practical activities. Communicative competence is formed in educational institutions and is one of the results of the competence approach.

524

An important place in the development of high school students is given to communication. Considering the features of communication of high school students, it is necessary to note the following. Communication is one of the significant areas of personality activity at the stage of adolescence. At this age, its content and general orientation change; it becomes selective, intimate, fulfills the function of the main, social testing ground of self-affirmation and self-expression of boys and girls [3, p.174]. As for the communication between high school students and peers, the following tendencies are characteristic of this process: a) expanding the sphere of communication, substantially expanding the social space (among the closest friends of high school students are students from other schools, colleges, students of higher educational institutions), geography, active search for his constant readiness in communicative contacts); b) individualization (selectivity) of communication.

Evidence of the individualization of relations is a clear separation of their essence from the environment, high selectivity in friendship and the level of requirements for communication in a couple. In expanding the sphere of communication, the need is realized to experience new impressions, to gain new experience, to feel in a new role, as well as the need for its selectivity, expression and understanding from others. The motives of informal communication in a couple and in a group are the search for favorable psychological conditions for communicative interaction, expectations of sympathy and empathy, the need for sincerity and unity in selfexpression. However, youthful communicativeness is often self-centered, since the need for self-expression, the disclosure of their experiences dominates the interest in the feelings and experiences of the other. .68]. As for the communication between high school students and adults, the motives for communication between high school children and adults are learning, choosing a future profession, interpersonal relationships, hobbies, moral norms, past, present and future of the child, family atmosphere, etc. [5, p.59].

Thus, the formation of communicative competence is important for the formation and development of personality in the process of its socialization in school. In this period, a significant role is played by the work of the educational psychologist, which contributes to the successful formation of communicative competence and ensures mutual understanding and interaction in the micro-systems “teacher-teacher”, “teacher-student”, “teacher-parent” in the school’s integral pedagogical process.

Bibliography:

1.Grimak L.P. Communication with yourself. Beginning of the psychology of activity. – M., 2001

2.Magauova A.S. Competence-oriented models for training future teachers-psychologists. -Innovation activity in education: Materials of the XII International Scientific and Practical Conference. Part I // edited by G.P. Novikova. - Yaroslavl-Moscow:

Chancellor Publishing House, 2018. - 520 s.-p. 161-170

3.Raven D. Competence in modern society: identification, development and implementation / D. Raven. - M .: Kogito-Center, 2002. - 201c.

4.Philip R., Kim D. Psychology of adolescence and youthful age / R. Philip, D. Kim. - SPb .: Peter, 2012.- 493c

5.Rubtsov V.V. Socio-genetic psychology of developmental education: an activity approach / V.V. Scar. - M .: MGPPU, 2008. -

197s.

ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ КРЕАТИВТІЛІГІН ДАМЫТУ ФАКТОРЛАРЫ

Мұқтар Т.Т.

Ғылыми жетекші: ф.ғ.к., доцент Ашекеева Қ.Н. Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті

Email: tolganai.mukhtar@mail.ru

Бүгінгі таңда республикамызда білім беру саласына көптеген жаңалықтар енгізіліп, әлемдік деңгейде дамуға бағыт алып келеді. Бұл бұрынғы дәстүрлі білім беру саласына соны өзгерістер енгізіліп, парадигмалардың өзгеруімен байлансты болып отыр. Жаңа өзгерістер беріліп жатқан білімнің нәтижелі, тиімді болуын көздейді. Осы орайда білім беруде, оқытуда жаңа технологиялар, әдіс-тәсілдерді қолданысқа енгізіп, білімді анағұрлым тереңірек беруге ұмтылуда. Ол дегеніміз – оқушылардың, студенттердің бұрынғыдай білім, білік, дағдыны меңгеріп қана қоймай оны өмірмен байланыстырып, өмірлік жағдаяттарда қолдана алу қабілетінің болуына; алған білімін одан әрі жетілдіріп, ізденіп өзіндік нәтиже көрсетуіне; сонымен қатар әрбір жеке тұлғаның кез-келген проблеманы шеше алатындай ойлау деңгейінің, дарындылығының, шығармашылдығының жоғары болуына айрықша көңіл бөлінуде. Бір сөзбен айтқанда жаңа білім беру парадигмасының мақсаты - креативті ойлайтын интелектуалды тұлға қалыптастыру. Олай болса "креативтілік" мәселесін зерттеген ғалымдар еңбектерін сараптай отырып "креативті ойлау" ұғымының мәнін ашып және оны білім алушының бойынан анықтаудың факторларына тоқталайық.

Креативтілік мәселесін зерттеудің қарқынды дамыған кезі ХХ ғасырдың 50-жылдары болды. Р.Холлмен "креативтілікжаңа тәсілменжүзегеасқанқабылдауағымы",Маккеллар "жаңа байланыстар

525

табу қабілеттілігі", Кюби "жаңа қарым-қатынастың пайда болуы", Роджерс "жаңа шығармашылық негізінің пайда болуы", Миррей "жаңалықты жасау, тануға ұмтылу", Лассуэль "жаңаны дүниеге әкелетін ақыл-ой әрекеті", Жерар "жаңа ұйымдастыруға тәжірибені трансформациялау", Тейлор "мағынаға констелляциялық қиялдау" [1] деп әр ғалым әрқилы анықтама берді.

К.Тейлор, В.А. Терехов, О. Тихомиров "креативтілік - жаңаны ойлап табу немесе шығармашылық ойлау нәтижесі" десе, Р.Арнгейм "Шығармашылықты сол обьектімен бақылауға болмайды, ол - өндіретін нәтиже. Креативтілік - ол білімнің толық ашылуы, эвристикалық іс-әрекет деген атқа ие болады" деген. В.И. Андреев, Ю.К.Клюткин, В.Н. Пушкин, А.В.Хуторской: "Креативтілік білім беру мен өз бетімен біліктілігін жетілдірудің біртұтастық жүйесі эвристикалық оқыту принциптерінен бастау алады" дейді. Г.С.Альштуллер, А.А. Гин, А.В.Бычков: "Жаңалықты ашу, ойлап шығару негізіненкреативтілікоқужүйесінмеңгергенадамдардақалыптасады.Креативтікоқытутехнологиясы алға қойған мақсатты орындау, соңғы нәтижесіне жетуге бағытталады" дейді.

А.В. Морозов "креативтілік индивидтің интеллектуалдық және тұлғалық ерекшеліктерінің кешені, проблеманы өз бетімен шешетін, жаңа оригиналды идеялардың туындауы және проблеманы қалыптан тыс шешуі" [2] деген. Міне осындай креативтілікке берген ғалымдардың анықтамалары қаншама. Ғалымдардың бұндай көзқарастары тереңінен дәлелденген және мойындалған. Егер креативтілік аталған позициялардың бірімен ғана анықталатын болса, оның зерттеу проблемалар ауқымы тарылып, біржақты ғана қаралар еді.

Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігінің "Педагогика және психология" бөлімінде "креативтілік (лат. creatio - жасау) - адамның шығармашылық дарын деңгейі, шығармашылық қабілеті" деп көрсетіледі.

Философиялық сөздікте "креативтілік" - creatio - "ойлап табу, жасап шығару" делінген. Ойлап табу қабілеттілігі - проблема мен ситуацияны жаңа өзгеше көзқараспен қарайтын шығармашылық қабілет. Ал шығармашылық қабілет индивидтің ойлау қабілетінен, еңбек әрекетінен, туындыларынан, жан дүние әрекетінен көрінеді.

Психология-педагогикалық сөздікте "креативтілік" түсінігі ойлау кезінде, сезімде, қарымқатынаста, әрекеттің жеке түрінде көрініс табатын адамның шығармашылық мүмкіндіктері; түрлі оригиналдыидеялардытудыруқабілеттілігідепқарастырады;тармағынада,креативтілікдивергентті ойлау, яғни дұрыс шешімтабу мақсатында вариативті іздеу қабілеттілігі. Кең мағынада, креативтілік - шығармашылық және интеллктуалдық қабілеттер, жаңаны тәжірибеде жүзеге асыру, жаңа проблемалар аясында жаңа идеяларды тудыру қабілеттілігі деп қарастырылады [2].

Классикалық психология мен педагогиканың түсіндіруінше, бұл ұғым "шығармашылыққа қабілеттілік", "шығармашылық белсенділіктің айрықша формасы", "жаңа дағлыларды қалыптастыратын және жаңа ұғымдарды шығаратын индивидтің қасиетін бйнелейді", "өзінің қабілеттерін дамытуға және қолдануға дайын болуы" және тағы басқа ретінде баяндалады.

Креативтіліктің негізгі шартының бірі - адамның өзін-өзі ұстауы мен өзіне деген сенімділігі, өзінөзі жетілдірілуі мен тәрбиелеуі. Креативтілік тек қана ойлау операцияларының сапасымен ғана емес, тұлғалық мінездемемен, креативтілік кезеңдеріне қажетті білім, білік, дағдыны меңгеру деңгейімен ерекшеленеді.

Сонымен, жоғарыдағы креативтілік ұғымдарына берілген түсініктерді, анықтамаларды қорытындылай келе "креативті ойлау дегеніміз - тұлғананың жан-жақты, терең, интеллектуалды, шығармашылдық, белсенді және жаңаша ойлау түрі. "Креативті ойлау - ойлаудың ең жоғарғы деңгейі" десек те қателеспейміз. Ал енді креативтіліктің деңгейін анықтау диагностикасына тоқталайық.

Креативтілік туралы терең зерттеу Дж. Гилфорд еңбегінен кейін кеңінен тарала бастады. Дж. Гилфордақыл-ойопеацияларының екі түрінің – конвергентті және дивергенттілігі арасындағы айырмашылықтарды көрсетеді.

"Конвергентті ойлау адамға көптеген міндеттерді шешуде бір ғана дұрыс шешімін табуда қажетті болады. Дегенменде нақты шешімі бірғана емес бірнеше болуы да мүмкін, бірақ шешім көптігі шектеулі болады. Алдивергентті ойлау дегеніміз – әр бағыттағы ойлау типі"[3] деген анықтама береді. Бұл ойлаудың түрі мәселені шешуде әрнұсқалылық, ойламаған нәтижелермен қорытындыларға әкелетіндігін айтады. Дж. Гилфорддивергенция операциясын қайта жаңару немесе импликация, шығармашылық қабілетретінде креативтіліктің негізі деп түсінген. Оның креативтілікке берген анықтамасы: "креативтілік дегеніміз – дивергентті ойлау".

Дж. Гилфордкреативтіліктің төрт маңызды көрсеткішін анықтады:

1)төтенділік – алысассоцияларды қамтамасыз ету қабілеттілігі, ерекше бөлек жауап қайтару;

2)семантикалық қабілеттілік – обьективті қызметін айқындап, жаңа қолданыс ұсыну;

3)образдыбейімделуқолайлығы– форманықолдануғақажеттіжаңабелгілерінбайқауүшінстимул өзгерту;

4)семантикалық спонтанды қолайлылық – әртүрлі жағдайда әртүрлі идеяларды ойлап табу.

526

КейінірекДж. Гилфордкреативтіліктіңалтыпараметрінкөрсеткен:

1)проблеманы қою және байқау қабілеттілігі;

2)көп идеялар қабілеттілігі;

3)бейімділік қабілеттілігі – әртүрлі идеяларды еске алу;

4)төтендік қабілеттілігі – дәстүрден тыс жауап беру;

5)обьектіні детальдар қосып жетілдіру;

6)проблеманы шеше білу қабілеттілігі, яғни талдаумен жинақтау қабілеттілігі.

Креативтілік дәрежесін анықтау үшін Дж. Гилфорд креативтілік деңгейін сипаттайтын болжамды интеллектуалды қабілеттерді көрсетті. Олар мыналар:

1.Ойдың қозғалмалылығы - уақыт бірлігінде пайда болатын идеялар саны.

2.Ойдың ауыспалылығы - бір идеядан екінші идеяға көше алу қабілеті.

3.Оригиналдылық - қоғамдық пікірлерден ерекшеленетін жаңа идеяларды тудыру қабілеттілігі.

4.Әлемде болып жатқан нәрселерге сезімталдылық.

5.Болжам құруға қабілеттілік.

6.Ирреалдылық - реакцияның стимулдан логикалық тәуелсіздігі.

7.Фантастикалылығы - жауаптың реалдылықтан толықтай алшақ болуы.

8.Мәселелерді шешу қабілеттілігі, яғни анализ бен синтезділік.

9.Белгілі обьектті жаңашалау қабілетілігі.

Е.П. Торренс креативтілікті сипаттайтын негізгі параметрді бөліп көрсетті:

-жеңілділік - мәтіндік тапсырмаларды орындау тезділігі;

-ауыспалылылық жауап беру кезінде бір обьектіден екінші обьектіге көшу саны;

-оригиналдылық;

-тапсырмаларды орындау нақтылығы.

И.Я. Лернер креативті ойлауды оның өнімі негізінде сипаттайды. Білім алушылыр шығарманылық процесс кезінде өзінің индивидулдылығын көрсете отырып, субьективтіжаңаны тудырады.

Д.Б. Богоявленскаяның айтуы бойынша, берілген мәселенің шегінен шығып, кең көзқараспен қарауға бағыттылығымен айқындалады.

В. Н. Дружиннің пікірі бойынша, шығармашылық ойлау – білімді жаңашылдандырумен байланысты ойлау.

Я. А. Понамеревтің тұжырымдауы бойынша, шығармашылық ойлаудың мәні – өз әрекетінің өнімдеріне интелектуалды белсенділік пен сезімталдық таныту.

И.Я. Лернердің айтуы бойынша, шығармашылық ойлаудың негізгі қырларына білімді өзіндік тасымалдау және жаңа жағдаятқа енгізу; стандартты жағдайларды, жаңа проблемаларды көре алу; таныс обьектінің жаңа функциясын көре алу; шешімді көре алу; басқа шешімдерді қолдану арқылы жаңа шешім құрастыру жатады [4].

В.А. Критецкий креативті ойлаудың құрылымын төмендегідей көрсетті: -математикалық материалды формальды қабылдауға бейімділік;

-сандық және сапалық қатынастардағы логикалық ойлауға қабілеттілік;

-математикалық әрекеттегі ойлау процестерінің ауыспалылығы;

-ойлау процесі бағыттылығын еркін және тез қайта құруға бейімділік;

-шешімнің рационалдылығына және нақтылығына бағыттылық;

-математикалық ес;

-ойдың математикалық нақтылығы; [5]

Оспанова Б.Қ., Жолдыбекова А.Т. "Креативтілік" феноменінің мазмұнын анықтайтын факторлары ретінде мыналарды атап өтеді:

1.Жылдамдық факторы көп мөлшердегі идеяларды тудыру қабілеттілігін сипаттайды және сөздік жүйелер немесе суреттер түрінде көрініс табады.

2.Ауыспалылық факторы - түрлі идеяларды ортаға салу қабілеттілігін бағалайды және бір мәселе аспектісінен екіншісіне көше алумен, мәселені шешудің түрлі стратегияларын қолданумен ерекшеленеді. Ауыспалылық көрсеткішінің төмен дәрежеде болуы ойлаудың регидтілігін дәлелдейді. Бұл көрсеткіштің интерпретациясы вербалды емес тесттерде көрінеді.

3.Оригиналдылық факторы қрапайым, күнделікті ойларданерекшеленетінбасқа идеяларды ұсыну қабілеттілігімен сипатталады. Әдетте оригиналдылықтан жоғары ұпай алатындар жоғары интелектуалды белсенділікпен сипатталады.

4.Өңдеу факторы тек қана пішінді тесттерді бағалауда қолданылады. Бұл фактордың жоғары дәрежеде болуы оқудағы үлгерімнің жақсы болуымен және конструктивті әрекетке бейімділікпен ерекшеленеді.

5.Нақты фактор - шығармашылық ойлаудың логикалылығымен, адекватты шешім таңдаумен ерекшеленеді [4].

527

Қорытындылай келе, жоғарыдағы барлық философия мен психологияда «креативтілік» категориясын зерттеу мен анықтауда негізгі төрт бағыт айқындалады:

1.Креативтілік – шығармашылық процесс. Зерттеушілердің бұл пікірімен келіспеу мүмкін емес.

2.Креативтілік – жаңаны құрумен байланысты әрекет нәтижесі, шығармашылық өнім.

3.Креативтілік – интеллектуалдылық немесе шығармашылыөқ қабілет.

4.Креативтілік – тұлғалық категория, мінез-құлық ерекшелігі.

Осы төрт бағыт өзара байланысты: креативті тұлға креативті процеспен айналыса отырып, креативті нәтиже береді [6.]

Қазіргі кезде педагогтарға қойылыпотырғаннегізгі талаптардыңбірі оқушылардың, студенттердің креативті ойлауға бейімділігі мен арнайы қабілеттерінің дамуын қарастыру болып табылады. Міне, сондықтандапедагогтар "креативтіойлау"ұғымыныңмәнінтүсініп,оны анықтаудыңжолдарынбіліп және әрбір оқушының немесе студенттің бойында қалыптастыруға, дамытуға айрықша көңіл бөлулері соған сай технологиялар, әдіс-тәсілдерді тиімді қолдана алулары қажет.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1.Нағымжанова Қ.М. Креативтілік феноменінің педагогика мен психологияда дамуы. - Білім - Образование. - Алматы,

№2(26). 2006.

2.Морозов А. В. Диагностикакреативности //Монография. - Москва, 2002.

3.Гилфорд Дж. Три стороны интеллекта. - Москва, 1965.

4.Оспанова Б.Қ. Жолдыбекова А.Т. Психологияда креативтілікті анықтауға арналған диагностикалық жұмыстар. Қазақстан жоғарғы мектебі. Алматы, №1. 2016.

5.Чернилевский Д. В. Креативные аспекты становления образовательной системы. – Москва, 1996.

6.Хуторской А.В. Современная дидактика. – Санк-Петербург, 2001.

ФОРМИРОВАНИЯ ОРГАНИЗАТОРСКИХ СПОСОБНОСТЕЙ У БУДУЩИХ УЧИТЕЛЕЙ НАЧАЛЬНЫХ КЛАССОВ

Батжанова М.

Научный руководитель: к.ф.н., доцент Ашекеева К.Н. Казахский национальный университет имени аль-Фараби

Человек – это особое существо, создание природы, которое с самого момента зарождения человечества находилосьв центре внимания всех ученых, широко исследовалось иизучалось. Человек объединяет в себе как биологическое начало (относящее его к высшим млекопитающим), так и духовноеумение человека глубоко мыслить, обучаться и усваивать новую информацию.

Исходя из вышеизложенного, человек – это социально-биологическое существо, где стоит отметить, что в силу происходящих изменений цивилизации, в силу полученного в семье воспитания, установленных в обществе норм и правил, социальное начало в человеке преобладает над его биологическим началом. Это происходит благодаря тому, что индивид становится личностью, не ограничиваясь своими интересами и не замыкаясь в себе, а вступая в сложные межличностные отношения с другими людьми, взаимодействуя с ними и, следственно, изменяясь.

Взаимодействие, социум, воспитание – это ключевые слова для описания нормального развития человека,развитиявнемвсевозможныхкачествистановлениякакполноценногочленаобщества.Ведь общеизвестны случаи, когда человек с рождения жили вне человеческого общества, а воспитывались среди животных. В результате, человек вырастал с преобладанием в себе биологического начала, без каких-либо речевых способностей, с заметным умственным отставанием в развитии. Это говорит о том, что человек не может считаться полноценным человеком, если в нем будут заложены все необходимые социальные навыки воспитания человеческого общества.

Раскрыть в себе все грани, таланты, свои скрытые особенности человек может лишь занимаясь определенным делом, которое приносит удовлетворение и ему самому, и обществу. Это занятие должно отвечать склонностям и интересам этого человека.

Согласно С.В. Дмитриеву, в деятельности человека всегда имеет место процедура отнесение к ценностямидентификациятого,чтонаиболеезначимодлячеловека.Цель,какизвестно,ситуативная. Ценность - над ситуативная. Цель указывает на то, чего нет («образ-цель»). Ценность-на то, что уже есть. Цель задает, что будет «здесь и теперь» делаться. Ценность предопределяет то, что никогда не должно делаться, т.е. то, что может ее разрушить. Выбор целей человек осуществляет в рамках ценностно-рациональной мотивации [1].

Через постоянный труд и практику будет наблюдаться превращение биологического индивида в социально-биологическую личность.

528

При изучении личности человека, в-первую очередь, обращается внимание на такие понятия, как качества личности, приобретенные привычки мировоззрение, особенности мышления и поведения, а также способности.

В данной статье, внимание акцентироваться будет на человеческих способностях.

Способности – это то, что не сводится к знаниям, умениям и навыкам, но объясняет их приобретение, закрепление и использование. Данное определение принято сейчас и наиболее распространено в отечественной психологии. Оно вместе с тем, является наиболее точным из всех [2].

Уточнить данное понятие можно ссылаясь на работы Б.М.Теплова. В понятии «способности», по его мнению, заключены три основные идеи. Во-первых, под способностями разумеются индивидуально-психологические особенности, отличающие одного человека от другого. Во-вторых, под способностями называют не всякие вообще индивидуальные особенности, а лишь такие, которые имеют отношение к успешности выполнения какой-либо деятельности или многих деятельностей. В- третьих, понятие «способность» не сводится к тем знаниям, умениям и навыкам, которые уже выработаны у данного человека [3].

У каждого человека имеется набор из самых разнообразных способностей. И вопрос изучения способностей не перестает быть актуальным и по сей день для многих ученых. Одной из основополагающих причин актуальности то, что этот вопрос связан с самой сущностью человека.

Всамых обыденных ситуациях, когда люди пытаются понять причину того, почему люди, оказавшиеся в одинаковых или почти одинаковых ситуациях, действую абсолютно по-разному и достигают разных результатов, стоит обратиться к понятию способности, ведь именно способностями можно это объяснить. От наличия тех или иных способностей зависит также быстрое усвоение знаний или приобретения навыков.

Результат, полученный при выполнении какого-либо действия либо деятельности зависит не от одной способности, а целой их совокупности. При высоком развитии одних способностей можно восполнить дефицит в развитии других способностей.

Способность, которая не имеется в наличии у человека может быть компенсирована другими высокоразвитыми способностями.

Существует очень много видов способностей. В психологической науке очень много предпринималось попыток их классифицировать.

Вбольшинстве этих классификации различают в первую очередь природные, естественные, способности (в основе своей биологически обусловленные), и специфически человеческие способности, имеющие общественно-историческое происхождение [4].

Особенности природных задатков является то, что они являются общими как у человека, так и у животных, особенно высших, например- у обезьян. Эти способности связаны с врожденными задатками, но не приравниваются к ним, а развиваются на их основе. Отличие человека в этом отношении от животных является наличие у человека кроме биологически обусловленных способностей еще и способности, которые обеспечивают его жизнь и развитие в социуме.

К сугубо человеческим способностям относятся общие и специальные высшие интеллектуальные способности.Этиспособностисвязанысиспользованиемчеловекомречи,совершениемимлогических мыслительных операций, с продуктами творческой, теоретической и практической деятельности человека.

Общие способности определяют успехи человека всамых различных видах деятельности. К ним, например, относятся умственные способности, тонкость и точность ручных движений, развитая память, совершенная речь и ряд других. Специальные способности определяют успехи человека в специфических видах деятельности, для осуществления которых необходимы задатки особого и их развитие. К таким способностям можно отнести музыкальные, математические, лингвистические, технические, литературные, художественно-творческие, спортивные и ряд других.

Общие и специальные способности у человека сосуществуют, взаимно дополняя и обогащая друг друга [5].

Среди основополагающих качеств современного молодого работника называется множество способностей, одним из которых является организаторская способность.

Организаторские способности – способности к организаторской деятельности; включают коммуникативные способности, практический ум, способность заражать и активизировать других, критичность, тактичность, инициативность, требовательность к себе и другим, самообладание, настойчивость [6].

Общеизвестно, что наличие данного качества имеет огромное влияние на повышение эффективностивпринятиирешений,чтоявляетсяусловиемдлязначительногоподъема отечественной экономики. Обладание этой способностью востребовано вне зависимости от того, какую работу выполняет молодой специалист, в какой сфере деятельности он задействован.

529

Наданныймоментнаблюдаетсяотсутствиеспециальныхспособовформированияорганизаторских способностей у будущих специалистов, в том числе и у студентов педагогических колледжей. В целях успешного решения со своей работой, учитель должен обладать рядом обязательных и нужных качеств, он должен обладать незаурядными качествами и специальными способностями. Известные психологи в лице С.Л. Рубинштейна, Б.М. Теплова выдвинули свой набор педагогических способностей. Свои классификации предлагали Н.Д. Левитов, Ф.Н. Гоноболин, а в наиболее конкретномвидеэтипедагогическиеспособностибылипредставлены В.А. Крутецким. Им выделяется девять видов педагогических способностей: академические, дидактические, перцептивные, речевые, организаторские, авторитарные, коммуникативные, прогностические, способность к распределению своего внимания одновременно между несколькими видами деятельности [7].

Стоит подчеркнуть про организаторские способности, к которым относится организация работы и учеников, и самого педагога. На данный момент развития общества стоит большой вопрос о формировании учителя с высокими организаторскими способностями, который сможет умело и мастерски сплотить ученический коллектив, и побудить их решать важные учебные задачи и правильно организовать свою работу, уметь анализировать ход выполнения работы и достигать оптимальных результатов. Правильно и эффективно организовать работу учителем, это значит справлятьсясо всеминамеченнымиделамииукладыватьсяво времядаже безиспользованиядляэтого подручных средств, а также умение управлять своей аудиторией, влиять на нее и вести за собой здесь являетсяключевым.Авнастоящеевремя,ввекбольшогоинформационногопотокасэтимсправляться удается с трудом многим даже опытным преподавателям. Собственно, поэтому проблема формирования организаторских способностей является актуальной на данный момент.

Одной из задач профессионального воспитания студентов педагогических колледжей обучающихся на профессии учителей начальных классов – это формирование организаторских способностей, потому что это те специалисты, которые в дальнейшем будут использовать свой потенциал в социализации детей.

Существует разнообразное количество психолого-педагогических условий формирования организаторских способностей современной молодежи. О.В. Штеймарк отмечает, что в современных условиях успешное развитие и функционирование педагогической системы возможно лишь благодаря соблюдению определенных условий. Речь идет о создании преподавателем на уроке совокупности психолого-педагогических условий, обеспечивающих повышение эффективности осуществляемой деятельности [8].

В свою очередь, под психолого-педагогическими условиями понимается совокупность взаимосвязанных между собой возможностей образовательной и материально-пространственной среды, которые направлены на преобразование конкретных характеристик личности [9].

Тем самым, создавая определенные психолого-педагогические условия в колледжах, в которых обучаются будущие учителя начальных классов с применением групп методов, вполне реально можно выработать у студентов организаторские способности.

Если рассматривать возраст обучающихся студентов в педагогических колледжах, то можно отметить, что именно в данном возрастном периоде значительно дифференцируются способности и интересы, происходит развитие и выработка жизненной позиции.

На данный период возрастного развития во всех учебных заведениях создаются неплохие условия дляформированияорганизаторскихспособностей,атакжетакихкачеств,какделовитость,активность, умение налаживать межличностные контакты, договариваться о каких-либо делах, предпринимать серьезные и ответственные действия.

Ужеввозрастесреднегошкольноговозрастаребенокактивноначинаетпроявлятьсвоюжизненную позицию, выражать свою точку и зрения и свои желания по тому или иному поводу. Однако, стоит учитывать что организаторские способности проявляются у каждого учащегося по-разному.

А.В. Петровский в своей книге под названием «Психология и время» приводит пример:

«Ученик 9-го класса, которого учителя, характеризуют как незаурядного организатора, инициативного,чуткого и внимательного к людям, одновременно требователен, умеет разбираться в характерах, интересах и возможностях ребят, изобретателен. У него большое чувство ответственности перед коллективом и личное обаяние. Его способности качественно отличаются от способностей других лидеров. В той же школе учится Виктор Д. Он главный «»заводила» всех мероприятий, в большинстве сомнительных как по замыслу, так и по исполнению. Виктор Д.- тоже превосходный организатор, но совсем другого типа. Его организаторское «дарование» проявляется в жестокости к беззащитным, готовности и умении играть на слабых струнках каждого члена своей компании, предприимчивости, властолюбии в сочетании с бесшабашной смелостью и склонностью к постоянной браваде и т.д. Таким образом, одни и те же организаторские способности, но в зависимости от

530

качественно разной структуры личности успешно реализуются в противоположных сферах деятельности» [10].

Из этого простого примера следует, что в попытках сформировать у студентов организаторские способности необходимо быть крайне осторожными и обладать обширными знаниями в области психологии, а также создавать правильные психолого-педагогические условия для развития организаторских способностей.

Из опыта многих факультетов выясняется, что многие студенты, которые в период обучения были активными участниками внеаудиторной деятельности, имели наилучший уровень адаптированности в дальнейшей профессиональной деятельности, становились в ряды конкурентноспособных граждан, которые достигали различных высот в своей специализации. Все перечисленное обуславливается тем, что эти самые активные студенты имеют практический опыт в организации самых различных видов деятельности, уже обладают навыками проведения мероприятий и празднеств, а также сумели развить в себе не менее важные психологические качества такие, как коммуникабельность, ответственность, уверенность в себе, умение работать в команде и т.д.

Формирование организаторских способностей может происходить посредством воспитательных воздействий через уроки и внеаудиторные мероприятия, а точнее, с помощью различных способов, методов и форм организации этих самых уроков и внеаудиторной дятельности.

Стоит подчеркнуть, что на всех этапах обучения будущих учителей начальных классов организуется проведение воспитательных мероприятий в виде системы кураторства, либо в виде конкурсов и различных видов праздников и многого другого. Именно подобные виды деятельности, которые проводятся в свободное от учебы время, являются условиями для формирования организаторских способностей будущих учителей начальных классов, ибо требуют от них не только активного участия на начальных этапах обучения, но и последующей организации этих мероприятий и праздников на более старших курсах.

Можно сделать вывод, что обогащенная практическим содержанием, формами, методами учебная и внеучебная деятельность позволяет формировать у будущих учителей начальных классов умение эффективным образом организовать свою работу в самых разных жизненных ситуациях.

Список литературы:

1.Дмитриев С.В. Биомеханика: в поисках новой парадигмы.-Н.Новгород: Изд-во НГПУ, 1999, – 179 с.

2.Маклаков А.Г. Общая психология: Учебник для вузов.- СПб: Питер,2001 – 592 с.

3.Теплов Б.М. Проблемы индивидуальных различий.- М, 1961, 9 – 20 с.

4.КураевГ.А., Пожарская Е.Н.Психология человека:Курслекций. – Ростов-на-Дону: УНИИвалеологииРГУ,2002 - 232

с.

5. КураевГ.А., Пожарская Е.Н.Психология человека:Курслекций. – Ростов-на-Дону: УНИИвалеологииРГУ,2002 - 232

с.

6.Дружинин Н.Е. Словарь по профориентации и психологической поддержке. – Томский центр профессиональной ориентации. - М, 2003.

7.Крутецкий В.А. Психология: Учебник для учащихся пед.училищ. – М.: Просвещение, 1980. - 352 с.

8.Штейрмак О.В. Педагогические условия эффективного использования компьютерных технологий в педагогическом процессе.- 2008.

9.Ипполитова Н, Стерхова Н. Анализ понятия «педагогические условия»: сущность, классификация.- 2012.

10.Петровский А.В. Психология и время.- СПб: Питер, 2006.

ФЕМИНИЗМ СКВОЗЬ ПРИЗМУ КИНО

Шамсудинова Р.В.

Научный руководитель: д. ф.н.: профессор Борбасова К.М. Казахский национальный университет имени аль - Фараби e - mail: rozaliya.shamsudinova.95@mail.ru

Борьба за достижение равных прав в рабочей сфере, возможность избирательного права, право на личную собственность, получение образования, право на телесную автономию и самое главное – неприкосновенность, как главные категории движения феминизма.

Феминизм [2] – общественно – политическое движение, в широком смысле – стремление к равноправию женщин с мужчинами во всех сферах общества, в узком смысле – женское движение, целью которого является устранение неравенства по отношению к женщинам и уравнение их в правах с мужчинами. Движение феминизма возникло к 18 веке [3], активизировавшись с конца 1960-х годов.

Идеология феминизма развивалась в ходе трех этапов, каждый из которых знаменовался своей значительной особенностью. Освободительное движение первой волны, как более радикальное, явило миру кино индустрии образец сильных и независимых героинь, далеких от общепринятых стандартов

531

женской добродетели. Феминизм второй волны – героинь требующих творческого и интеллектуального развития. Феминизм третьей волны стал знаменоваться периодом открытого противостояния с сексуальными домогательствами и нарушениями в рабочей среде.

80 лет– ровно столько потребуетсяГолливуду, чтобы отойти от привычного«стандарта»женского идеала, оставив позади хрупкость Мэйбл Норманд и извечную улыбчивость Элизабет Тейлор, дойдя до далекой от стандартов красоты Лайзы Минелли и образов Джилл Клейберг и Мерил Стрип – обычных американок, чтобы благодаря Ридли Скотту открыть образ Эллен Рипли – героини, наделенной качествами андрогина.

Кино, как мощный источник при взгляде на образ жизни, все больше меняет привычные стандарты «идеала», нанося невообразимый отпечаток на жизни миллионов.

Предмет исследования: анализ влияния движения феминизма на современный кинематограф, их взаимоотношение и формирование новых женских образов Голливуда.

Объект исследования: три волны феминизма, психологический потенциал кино индустрии. Актуальность исследованной темы: оценка автором психологического влияния кино индустрии

и идей феминизма на современную молодежь.

Первая волна феминизма

Задумывались ли Вы над тем, что каких-то чуть больше ста лет назад, женщины не имели права на образование,возможностьиметьличнуюсобственностьиголосовать.Безправавыбораиголоса,часто обязанныетерпетьнесправедливостьвсвойадрес,разводдляэтихженщинявлялсячем-топостыдным. Мнение общества, окружающих людей, как главенствующее, всегда становилось на первый план.

Лишь в конце 19 – начале 20 веков появляется движение суфражисток [4], направленное на получение равных экономических и политических прав, являя миру первую волну феминизма.

Подверженные не только критике в свой адрес, но и многочисленным издевкам, суфражистки рисовались на страницах карикатур, изображая женщин не только внешне непривлекательных, но и умственно отсталых. Суфражистки ломали витрины, выходили на площади тысячами, оказавшись в тюрьмах, голодали и переносили побои, представляя собой отнюдь не христианские добродетели. Перваяволнафеминизмазадалаглавенствующийвопрос:«Еслисвященноеписаниеучит,чтомужчина

иженщина равны, идут бок о бок друг с другом, почему тогда женщины всего мира считаются ниже по социальному статусу?».

Первая волна феминизма берет свое начало со съезда в Сенека – Фолс в 1848 году. Значительной частью данного собрания, организованного Лукрецией Мотт [5] и Элизабет Кэди Стэнтон, стало формирование двенадцати основных пунктов, самый главный из них – о возможности избирательного права.

Эммелин Панкхёрст [6] – одна из ярчайших представительниц истории феминизма первой волны. Будучи матерью пятерых детей, Эммелин возглавила движение суфражисток в Великобритании. Ей было отказано во вступлении в левую Независимую лейбористкую партию из-за половой принадлежности, но именно она поддержала Британское правительство во время первой мировой войны в борьбе с общим врагом – Германией, призывая женщин работать на производство, а мужчин

–идти воевать. Именно благодаря этому, сразу после окончания военных действий, британское правительство подписало закон, разрешающий женщинам старше тридцати лет голосовать.

«Суфражистка» [7] Сары Раврон, с Кэри Малиган и Хеленой Бонем Картер в главных ролях, показывает нам главную героиню, что работает прачкой за мизерные деньги с самого детства. В один день она вступает в ряды суфражисток и начинает борьбу за права женщин. Кинокартина, буквально пропитанная духом феминизма и поисками справедливости, показывает правдивую историю начала освободительного движения за права женщин.

Нельзя не отметить, что наибольших успехов во время первой волны феминизма достигла именно Америка.В1848годусъездпозащитеправженщинподписывает«Декларациючувств»[8],затрагивая вопросы, связанные с образованием, браком и возможностью получения частной собственности. В 1860 году после обращения Элизабет Стентон, Законодательное собрание штата Нью-Йорк приняло «Актособственностизамужнихженщин»[9].В1869годувАмерикебылисозданыдвесуфражистские организации,которыепозжев1890-мгодуобъединилисьв«Национальнуюамериканскуюассоциацию за женское избирательное право» [9].

Образ воинственных женщин, положенный во время первой волны феминизма, находит свое отражениевкинокартинахсейчас.Уходитпривычныйобразматериидомохозяйки,мывидимсильных

инезависимых героинь, которым не чуждо участие в политике, внесение вклада в науку, служба в структурах государственных органов. Черная вдова Скарлетт Йоханссон, Чудо-женщина Галь Гадот, генерал Окойе Данай Гуриры, Маргарет «Пэгги» Картер Хейли Этвелл – это только начало, в 2019 г. мир Marvel явил нам новую героиню – Кару Дэнверс, облаченную в стальную броню.

532

Все они– те самыежесуфражистки, воинственныеинезависимые, толькопредставленные вновом свете, как результат движения освобождения первой волны. Впереди – вторая волна феминизма, датируемая 1960 годом.

Вторая волна феминизма

Культурнаясоставляющая– какключевойаспектвторойволныфеминизма,внедряетидеиданного движения в широкие массы домохозяек, недовольных своим социальным статусом, с выходом книги Бетти Фридан «Тайна женственности» [10]. Автор восстает против скрытой формы сексизма. Возможность развития не только творческого, но и интеллектуального потенциала выдвигаются на первый план. На второй план отходит миропонимание, когда им запрещалось даже думать за гранью «мира кухни и детской».

Улыбка «Моны Лизы» [11] с Джулией Робертс, Кирстен Данст и Джулией Стайлз показывает нам одну из сторон проблемы второй волны феминизма. В этой картине, Кэтрин Энн Уотсон, выпускница Беркли, получает место преподавателя истории искусств в женском колледже Уэллесли, подвергнувшись критике из-за своей половой принадлежности. Героини данной картины верят в собственные силы, упорно стоят на своем и верят, что правда все равно будет на их стороне. Общение друг с другом меняет их, они переосмысливают собственные жизни, в том числе в вопросах общественного положения.

«Личное – это политическое» [12], таким становится лозунг феминисток второй волны. Столь же актуально продолжает стоять вопрос телесной нетерпимости. Из тени выходят вопросы секса и женской удовлетворенности, большей огласки становятся вопросы аборта и домашнего насилия. Большое влияние этому оказывает «Второй пол» Симоны де Бовуар [13] – книга не просто писательницы, но и философа, что становится также одной из ведущих аспектов второй волны движения феминизма.

Итоги второй волны феминизма можно проследить в следующем:

1.Закон о равной оплате труда 1963 года поставил половую дискриминацию при оплате труда вне закона.

2.Решение по делу 1973 года «Рой против Уэйда» [15] гарантировало женщинам права на репродуктивную свободу.

К сожалению, для истории вторая волна феминизма сохранилась в большинстве случаев лишь в негативной окраске. Одной из причин являлся так называемый «процесс сожжения бюстгальтеров», который выступил против конкурса «Мисс Америка», называя его ущемляющим права и свободу женщин в исконно патриархальном обществе.

Героиня Сандры Буллок Грейси Харт в «Мисс Конгениальность» действительно не понимает, зачемженщиныучаствуютвконкурсахкрасоты.Кстандартнымзаявлениям:расширитьсвязи,увидеть мир, заработать денег – она относится со скептицизмом, заявляя, что лучше вступить в морскую пехоту. Комедийная сторона данной картины показывает нам явные плюсы и минусы конкурсов красоты, делая это относительно легко, но, тем не менее, заставляя задуматься, что не просто так вторая волна феминизма ознаменовалась борьбой именно с конкурсами красоты. Пусть стандарт 90- 60-90 уже давно отошел от принятых норм красоты, он все равно ознаменовал собой целую эру желающих «подстроить» себя под эти рамки.

Третья волна феминизма

Спорный вопрос о продолжительности третьей волны феминизма актуален и по сей день. Берущая началоволнас1991года,еепродолжениеотносятк2019году,хотяпонекоторымданнымправильным считается отсчет формирования так называемой четвертой волны феминизма.

Два характерных события определяют начало третьей волны:

1.Дело Аниты Хилл в 1991 году [16];

2.Зарождение феминистского движения RiotGrrrl [17] в индии – и панк – роке начала 1990 годов.

Главная идея третьей волны феминизма – вопросы, связанные с проявлениями сексуального домогательства и ограничении женщин в профессиональной деятельности, отчасти возможности получения высших должностей.

Ведущим для этой волны стоит отметить дело Аниты Хилл, которая стала известна после скандального судебного разбирательства, где выступила на стороне обвинения по делу о сексуальном насилии со стороны Кларенса Томаса, верховного судьи США. Дело, представленное перед Сенатом юридического комитета, закончилось принятием судьи Кларенса Томаса на желаемую должность, но, тем не менее, положило начало вспышке идей феминизма третьей волны. Множество женщин, раннее отвергающих свою принадлежность к феминизму второй волны из-за его радикализма, начали вновь открыто именовать себя феминистками.Следующий 1992 год становится известен тем, что его окрестили «Годом женщины», после того, как 24 места было отдано женщинам в Палате представителей, а еще три места в Сенате [16].

533

Движение Riot Grrrl возникает в начале 1990-х годов, когда феминистские идеи стали просачиваться на американскую инди-сцену. В 1991 году в ответ на акцию «Христианской коалиции», призывавшейкустановлениюзапретанапроведениеабортов, возниклоспонтанноедвижениезаправо женщины на аборт (фестиваль Rock for Choice, организованный участницами группы L7), постепенно ставшееобщенациональным. Вконце 1991годалидеры новогодвижениявпервые использовал термин «riotgrrrl» (возникший поначалу по поводу расовых беспорядков в Маунт-Плезант). Вопросы насилия в семье, изнасилования, однополой любви – темы, характерные для этого движения, привели к всплеску заинтересованности к гендерной проблеме [17].

Главнейшим, на мой взгляд, явлением третьей волны феминизма, стоит назвать обвинения в домогательствах в адрес американского кинопродюсера Харви Вайнштейна – бывшего члена правления и сооснователя компании Miramax Films. Именно благодаря этому делу формируется течение METOO моделью Алисой Милано. Хэштэг, получивший большую поддержку по всему миру, собрал под своим лозунгом множество женщин, готовых признаться в перенесенных сексуальных домогательствах [18].

Затронута была и политическая сфера жизни современной Америки. Не остались в стороне экс – президент США Барак Обама и его коллега Хиллари Клинтон. В числе звезд Голливуда, которые испытали на себе сексуальное домогательство со стороны Харви Вайнштейна, вошли такие яркие представительницыкинематографа,какАнджелинаДжоли,ГвинетПэлтроу,МираСорвино,ЕваГрин, Леа Сейду, Кейт Бекинсейл [20].

С третьей волной феминизма перестает считаться постыдным признание женщины, что когда-то она испытала на себе проявление сексуального домогательства. Отходят привычные стандарты, доныне заявляющие, что в этом имеется непосредственная женская вина. Все больше жертв сексуального насилия среди звезд Голливуда переступают через стыд, являя тем самым значительный пример для поклонников и поклонниц со всего мира. Кино и феминизм – как мощные источники философии, формируют новое мировоззрение, отличное от привычных устоев.

Действительная реальность такова, что идеи гендерного равноправия, благодаря феминизму, стали общепризнанными во многих странах. Феминизм и кино же, тесно взаимодействуя друг с другом, показывают нам новый образ героинь, которые способны на занятие высших государственных должностей, участие в политике и ведение главенствующих ролей. Психология рисует нам новый образ идеальной женщины – способной быть не только красивой и интеллектуально развитой, но и быть физически сильной. Как итог: новое поколение женщин, которые стараются соединить в себе все сказанные выше качества.

Благодаря феминизму, женщины получили возможности проявления себя во всех сферах профессиональной занятости. Уже не только высокооплачиваемые юристы, менеджеры, ученые, но и военные, полицейские, министры обороны и священники не удивляют жителей западных стран. Галь Гадот – Чудо - женщина не только на экране, но и отслуживший два года военный инструктор, как яркий пример для современной молодежи. С ее образа хотят брать пример. Отличительным является тот факт, что из 7.5 тыс. женщин — военнослужащих в Казахстане, 800 носят гордое звание офицера. Все больше девушек выбирают военную специализацию по жизни, отходя от привычного стереотипа, что служба в армии – дело отнюдь не женское.

Кумир – как пример для подражания, имеет очень разительное значение для поколения двадцать первого века. На кумира желают быть похожим. Строится образ идеала. Поэтому очень важно, чтобы кумирами нашего поколения были герои, чей образ мысли носит положительный оттенок. С экранов кинокартин формируется мощнейшая идеология новых образов. Анджелина Джоли – не только звезда кинематографа, но и филантроп, много времени проводит с борьбой против сексуального насилия, являясь послом доброй воли, Эмма Уотсон выступает в ООН за равноправие полов, Мерил Стрип предпочитает играть роли сильных и независимых женщин. Эти женщины – одни из самых любимых кумиров современности, имеющих миллионную армию фанатов.

Движение в поддержку прав женщин в Казахстане ведёт отсчёт с конца XIX века. В то время оно было неразрывно связано с общероссийским движением за предоставление женщинам доступа к образованию и оплачиваемому труду в Российской империи. Национальное же казахское женское движение полноценно оформилось только в 1990-е годы после обретения Казахстаном независимости

[21].

Яркий пример феминистки и предпринимательницы Лейлы Махмудовой отражает то, что с того времени, феминизм становится важен и для Казахстана, несмотря на привычную патриархальную систему взглядов и характерное миропонимание образа жизни женщины. А ведь образ сильной и независимой не настолько чужд казахской степи, образы Томирис и Зарины значительный тому пример.

534

Анализ проделанной работы позволяет нам сказать, что кино и движение феминизма уже не могут быть отделены друг от друга. И пусть женщин — режиссеров в Голливуде все еще меньше, мир кино индустрии – по прежнему мир мужчин, нельзя не знать имена Эмманюэль Берко, Андреа Арно и Кэтрин Бигелоу. Именно благодаря Голливуду мы видим множество сильных морально и физически героинь, пропитанных духом феминизма. Как итог: формирование нового мышления среди молодого поколения, которого нельзя избежать.

Список использованной литературы:

23 Сексизм и сфера его проявления [Электронный источник] // Режим доступа: https://pikabu.ru/story/chto_takoe_seksizm_i_kak_on_proyavlyaetsya_5348762

24Феминизм[Электронный источник] // Режим доступа: https://biograf.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/15040

25История феминизма [Электронный источник] // Режим доступа: https://news.rambler.ru/other/37758005-istoriya- feminizma-tri-volny-za-odin-vek/

26Первые феминистки [Электронный источник] // Режим доступа: https://pailish.livejournal.com/976044.html

27Зарождение течения феминизма [Электронный источник] // Режим доступа: https://pailish.livejournal.com/976044.html

28Женщины в истории [Электронный источник] // Режим доступа: https://www.history.com/topics/womens- history/lucretia-mott

29Эммелин Панкхерст [Электронный источник] // Режим доступа: http://facecollection.ru/people/emmelin-pankherst

30Суфражистка[Электронныйисточник] //Режимдоступа:https://kinogo.by/2854-sufrazhistka-2015-smotret-onlayn.html

31Движения за права женщин [Электронный источник] // Режим доступа: http://bagazhznaniy.ru/history/seneka-fols-i- pervyj-sezd-v-amerike-dlya-borby-za-prava-zhenshhin

32Феминистки: две стороны одной медали [Электронный источник] // Режим доступа:http://www.nevestushka.ru/femenistki_obrazec_dlya_podrazjaniya_ili_obekt_nasmeshek

33https://www.romanbook.net/book/9362350/

34Улыбка Моны Лизы [Электронный источник] // Режим доступа: http://pumafilm.club/film/ulybka-mony-lizy/

35Феминистские группы [Электронный источник] // Режим доступа: https://www.sites.google.com/site/moscowfeministgroup/kerol-hanis-licnoe---eto-politiceskoe-

36Симона де Бовуар [Электронный источник] // Режим доступа: http://thedevochki.com/2017/02/20/korotko-o-glavnom- simona-de-bovuar-i-vtoroy-pol/

37Против сексуальных домогательств [Электронный источник] // Режим доступа: https://womo.ua/uber-case-susan-

http://www.demoscope.ru/weekly/2013/0539/reprod01.php

39Дело Аниты Хилл [Электронный источник] // Режим доступа: http://biozvezd.ru/anita-hill

40Феминизм и музыка [Электронный источник] // Режим доступа:

https://www.wonderzine.com/wonderzine/entertainment/music/204063-sleater-kinney-and-riot-grrrl

41Харви Вайнштейн [Электронный источник] // Режим доступа: https://realist.online/article/kak-gollivud-skryval- seksualnye-domogatelstva-prodyusera-vajnshtejna

42Против Харви Вайнштейна [Электронный источник] // Режим доступа: https://glamusha.ru/womanlife/1933.html

43Феминизм и Казахстан [Электронный источник] // Режим доступа: https://general-ivanov1.livejournal.com/40998.html

44Феминизм в Казахстане [Электронный источник] // Режим доступа:

https://ru.wikipedia.org/wiki/Феминизм_в_Казахстане

В.Ф. ШАТАЛОВТЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ШЕБЕРХАНАСЫ

Қуанышбаева А.Т.

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті vipaiku@mail.ru

Қазіргі уақытта Қазақстанда әлемдік білім беру кеңістігіне енуді қамтамасыз ететін нәтижеге бағдарланған білім берудің жаңа жүйесі қалыптасуда. Қоғамдық білім деңгейіне барабар педагогикалық технологияларды құрудағы ғылымның рөлі артуда. Соңғы онжылдықта пайда болған еңбектердің едәуір санына қарамастан, мәселе шешілмей тұрғаны белгілі. Оқушылардың жаппай дайындық сапасына қойылатын талаптар өсуде, ал оқыту орташаландырылған болып қала береді және проблеманың жеткіліксіз шешілуіне байланысты олар оқыту сапасына және педагогикалық үдерістің барысына толық көлемде әсер ете алмайды. Біздің ойымызша, әрбір теориялық бағыт практикалық тұрғыда қаншалықты тиімді және мүмкін екендігін іздеуге көшу керек: оның мүмкіндіктері қандай? Оларды оқыту мен тәрбиелеу практикасында тиімді қолдану шарттары қандай? Осы сұрақтарға жауап беру үшін заманауи білім беру үлгілеріне жақсы бағдар беру қажет. Бұл біздің тақырыбымыздың өзектілігі болмақ.

"Педагогика ғылым ретінде өте күрделі. Табиғатта педагогикаға қарағанда анағұрлым күрделі ғылым жоқ. Және оның күрделілігі, ең алдымен, оның мыңдаған компоненттерінің өзара байланысында. Оның жауапкершілік шарасы - адам! Бұл туралы әр күн сайын, біздің ұстаздық өміріміздің әр минутында есте сақтағанымыз жөн", – деп жазды В. Ф Шаталов.

535

Педагогикалық әдістемелік процестерде В. Ф. Шаталов әдісі деген атпен енген тірек — сызба белгілерін(сигналдарын)сабақтақолданумұғалімдердіңкөпшілігіненүлкенқолдаутауыпотыр,оқыту процесінде кеңінен қолданылуда.

Донецк мұғалімі Виктор Федорович Шаталовтың есімі педагогика тарихында алтын әріптермен жазылған. ХХ ғасырдың соңында Ұлы педагогтің алдыңғы қатарлы ойлары қоғамның қызығушылығын тудырды. В. Ф. Шаталовтың идеялары, формалары, жұмыс әдістері XXI ғасырдың қазіргі мұғалімінің педагогикалық ойлауын дамытады.

В.Ф.Шаталовтыңжұмыспринциптеріқандай?Бұлсұраққажауапберералдындабізоқушылардың орта, әлсіз және күшті болып бөлінуі әлі күнге дейін бар екенін мойындаймыз. Бұл құбылысты жою үшін XX ғасырдың шығармашылық шеберханасының педагогтары "...барлық балалар – шексіз!- мектеп бағдарламасын табысты меңгеруге қабілетті» ұранын алға жылжытты.

В. Ф. Шаталов оқытудағы қиындықтарды мұғалімнің келесі ұстанымдарын көрсете отырып түсіндірді:

-қатты, дөрекі сөйлеу;

-жүйке жүйесіне әсері;

-екілік қою;

-күнделіктердегі жазбалар;

-ата-аналарға рухани-моральдық әңгіме айту;

-сынып жетекшілері мен мектеп әкімшіліктеріне апелляция

Мұндайжағдайлардабалалардыңасқынғанреакциясыпайдаболды.Ұлыпедагогәроқушығажол тауып, адамдық қадір-қасиетін тәрбиелеуге кеңес берді, тек сонда ғана әрбір оқушы өзін жеке тұлға ретінде сезінеді. Виктор Федорович қысқа теориялық жағдайлары бар бағдарламалар оқушылардың табысқа жетпегенін дәлелдеп берді. Оның пікірінше, тақырыптар мен бөлімдердің үлкен блоктары оқушыларға жеке теоремалардың, ережелер мен параграфтардың логикалық өзара байланысын ұғынуға, өз білімдерін тереңдетуге мүмкіндік берді.

Тірек сызба белгілерін мен өз сабағымда қолданамын. Мысал ретінде педагогика пәнін келтіруді жөн көрдік. Сабақты В.Ф. Шаталов ұсынған кезеңдер бойынша өткіземін.

-Біріншікезеңде менсабақтыэмоционалдыбілімдарлықпентүсіндіругетырысамын.Түсіндіргенде нақты, оқушылардың болашақ өмірде қажетті мәліметтерді ғана беруге тырысамын.

-Екінші кезеңде – педагогикадан даярлаған тірек плакаттары бойынша, оқу материаддарын түсіндіріремін, дауыстапоқытамын, негізгі ұғымдарды әртүрлі символдардың көмегімен, кодты шешу арқылы түсіндіремін және олардың өзара логикалық байланысын анықтаймыз.

-Үшінші кезеңде - тірек сигналын үйрену, сол арқылы әрбір оқушы үйренеді және альбомдарына жапсырады.

-Төртінші кезең - оқулықпен және үй жағдайында іске асадытірек сигналдарының беттерімен жұмыс істеу.

-Бесінші кезеңде - келесі сабақта тірек сигналдарын жазбаша еске түсіреміз.

-Алтыншы кезеңде - тірек сигналдары бойынша жауап қайтарамыз (жазбаша және ауызша жай дауыспен, магнитофонды өзара бақылау қағаздары бойынша т. б.).

-Жетінші, соңғы кезеңде – бұрын өткен материалды тереңдету және жай қайталау.

Нәтижесінде теориялық материалды терең түсініп, оқушылар өз күшін іс жүзінде сынап көргісі келді. Ал үнемделген уақыт ішінде, жинақталған оқытудың арқасында теориялық білімді қолдана отырып, орындалатынпрактикалық жұмыстардыңкөлемі артты. "Теорияны өте жақсы білу-ең үздік оқушылардың қабілеттерін барынша іске асыру, әртүрлі стандартты емес шығармашылық тапсырмаларда күштерді тексеру үшін өте қажет. Материалды зерттеу мен бекітудің жаңа әдістемесі - табысты ілгерілеудің негізі", – деп жазды В. Ф. Шаталов

Виктор Федорович бұрын зерттелген бөлімдерге оралғанда "жіберіп алған кемшіліктерін" табу үшін өткен материалды үнемі қайталауды ұсынды. Психолог ретінде ол қозғалысты, дамуды және өсудісезгеноқушыныңжаңақиынмәселелердіжеңудепсихологиялықынталандырупайдаболатынын атап өтті.

Ұлы педагог алғашқы ұшқыннан шығармашылық ізденістің жалыны тұтанатынына сенімді болды. Дәл осы сәтте ол мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық әлеуетін сақтау және арттыру үшін мұқият болуды сұрайды.

"Ашық ойлар сабақтарында" В. Ф. Шаталов сабақтың атауын қалай дәл қалыптастырғанын түсіну үшін, оқушылар өз ойларын ашық айтып, бір-бірімен пікір таласып, сенімді дәлелдер келтіре отырып, өз көзқарасын дәлелдеген сабақтардың мәнін түсіну іске асырылады.

Виктор Федорович осындай сабақтарда оқушылардың қателіктерін және олардың мұғаліммен келіспейтінін құптады. Ең бастысы, ашық ойлар әрекетке деген ұмтылысты туғызды, оқушылар ашық ой сабақтарында болып жатқан жұмыстарға ешқашан немқұрайлы қарамайды. Ашық ойлардың

536

қатарына қызықты ойлар енгізілді. В. Ф. Шаталов ерекше атап өткендей, жеңіс үшін емес, қатысқаны үшін оқушыларды мадақтау керек.

Виктор Федорович педагогикасының әдістемесі оқушыларға тек мұғалім тарапынан ғана емес, сонымен қатар оқушылар тарапынан да "...олардың қадір-қасиетін қорлайтын сөздер мен сөз тіркестерінсіз және тіпті қандай да бір күлкілі интонациясыз" білім беруде әлсіз оқушы өз өсуін сезген тәсілдерде құрылған болатын. Ақыр соңында әлсіз оқушы өзіне сене білді.

Біз қызықты оқиғаларды есте сақтау жақсы екенін білеміз. Бұл әдісті тірек сигналдарын құрастыру кезінде қолдануға болады. "Ой, сурет, сөз бізге күтпеген комбинацияларда келуі мүмкін. Бұл ретте олардың біреуі басым болуы мүмкін, басқалары көмекші рөлдерді ойнауы мүмкін, бірақ өзара байланысты бола отырып, олар ешқашан оқшаулана алмайды. Бұл біздің жадымыздың ғылыми, әдеби және басқа да қоршаған әлемді қабылдаудағы табиғи қасиеті.»

Тірек сигналдары В. Ф. Шаталовтың тұтас әдістемелік жүйесінің міндетті бөлігі болып табылады. Ол негізгі сөздер, әріп-сигналдар, сызбалар арқылы оқулықтан үлкен мәтіндерді қалай кодтау керектігін дәлелдеді. Оқушылар тірек сигналдары бойынша зерттелген материалды оңай естеріне түсіре алады, өйткені олар қол жетімділік қағидатына негізделген.

В. Ф. Шаталов технологиясының ерекшелігіне тоқталсақ:

Бірінші ерекшелігі — нақты дәл есептелген оқу процесін құра білу.

В.Ф.Шаталовбұлқұрылымдыбылайтүсіндірді«Тірексигналдарыдегеніміз— ойынныңэлементі, уақыт үнемділігі және бала психологиясын қызықты құбылысқа бағыттау. Бірақ ең басты мақсат — берілген тақырыпты логикалық байланыстар негізінде оқушының түсінуі мен ұзақ уақыт есте сақтауы».

Екінші ерекшелігі — уақыт үнемділігі. Мысалы, белгілі бір тақырыпты түсіндіру барысында бірнеше тақырыпты жинақтап, ықшамдап бір-екі тірек сигналына сыйдыруға болады. Бұл әдістеме қазіргікүнгедейінқұндылығынжойғанжоқ.Тірексызбабелгілерсабақтыңнегізгіқұрамбөлігіретінде қолданылады. Мұнда негізінен мына мәселелерге назар аударған жөн.

1.Тірек — сызба белгілерін пәнді жүргізудің басынан бастаған жөн. 2.Мүмкіндігінше барлық сабақтарда пайдалану керек.

3.Сызбанұсқаға оқушылармен бірге талдау жүргізіп отыру. Сызбанұсқаларды (схемаларды) оқушылардың қатысуымен талдау керек.

4.Оқушылардың белгілі тақырыпқа сай сызба белгі даярлауға негізделген өзіндік жұмыс жасауына мүмкіндік беру.

5.Оқушының топпен және екі — екіден жұмыс жасауына мүмкіндік беру. Тірек сызбаның артықшылықтары мынада:

а) оқушыға оқу материалы жинақы, қысқаша беріледі; б) оқушы оқу материалының ішінен ең негізгісін таңдай білуді үйренеді;

в) оқушы таңдап алған танымдылық — білімдік түсініктерін бір — бірімен байланыстырып, қарапайым жүйе жасауды үйренеді;

г)оқушы оқулықпен және қосымша әдебиеттермен жұмыс жасауға дағдыланады; д) Оқушы өзінің танымдық деңгейін біледі. Өзін — өзі бағалауды үйренеді. Тірек сигналдары арқылы оқыту өзінің нәтижесін береді. Атап айтсақ: Мұғалім:

-оқушы білімін тексеруде дидактикалық құрал ретінде пайдаланады — мағыналық, логикалық белгілерді нақты, қысқа түсіндіреді;

-баға қоры молаяды;

-оқушы білімі әділ бағаланады. Оқушы:

-берік білім негізі қаланады;

-сөйлеу қабілеті дамиды;

-тұжырымдап, топшылау дағдылары қалыптасады;

-танымдық процесі нығаяды;

-қарым — қатынас қажеттілігі қанағаттандырылады;

-пәнге деген қызығушылығы артады;

-шығармашылығы шыңдалады.

Нәтижесінде мұғалімнің де, оқушының да жасампаздығы артып, жаңашылдыққа бет бұрады. Оқушы материалдарды сезім мүшелері арқылы қабылдап қана қоймайды, білімге деген

қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында меңгереді. Тірек белгілері арқылы оқыту технологиясының негізін қалаған В. Ф. Шаталов тірек белгілері арқылы оқыту технологиясының мынадай мақсаттарын

— білім, білік, дағдыны қалыптастыру; барлық баланы оқыту; оқытуды жеделдету.

537

Тірек сигналдары арқылы оқыту технологиясының ерекшеліктері — үнемі қайталау, міндетті кезеңдік бақылау, жоғары деңгейдегі қиыншылық, ірі блокпен оқыту, тіректі қолдану; жеке бағдарлы қарым-қатынас ықпал; ізгілік, еркімен оқыту.

Тірек — сызбаны сабақтың негізгі құрам бөліктері ретінде қолданамын. Тірек — сызба — бұл айтылатын материалдың бейнелі жоспары, белгілі бір мағынаны білдіретін шартты белгілер, сөздер, суреттер және басқа да ойға тірек болар белгілердің жүйесі. Қысқа бейнелі түрде берілген хабарды кез — келген оқушы тұжырымдап, әрі кеңейтілген түрде айта алады. Тірек — сызба баланың ойын қозғайды, материалды берік есте сақтауға негіз болады. Тірек — сызбаны материалды түсіндіруге, бекітуге, оқушы білімін тексеруге, қайталау сабақтарында қолданамын. Жаңа материалды түсіндіруге қолданатын белгілер — жеңіл жазылатын, суреттер — оңай салынатын болуы шарт.

Әр оқушыныңжобасының жариялылығы түзетуге, өсуге, табысқа жетуге жағдай жасау, оқыту мен тәрбиенің бірлігі.

Қорыта айтқанда, оқушы бойында шығармашылықты дамытуда үздіксіз құлшыныс, оқуға, білім алуға деген ұмтылыс ұдайы өшпей, күннен-күнге дами түсуі керек. Сонда ғана оқушы бойында білім нұрытасып,кластан-класқакөшкенсайыноқушыныңішкідүниесі,сыртқыортаменбайланысыдамып, оқушы дүниетанымы арта түсері анық.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1.Шаталов В. Ф. Педагогическая проза. М., Просвещение, 1980.

2.Шаталов В. Ф. Точка опоры. М., Педагогика, 1987.

3.Шаталов В. Ф. Эксперимент продолжается. М., Педагогика, 1989.

4.Щуркова Н. В. Педагогическая технология как учебная дисциплина //Педагогика, 1993-№ 2. — С. 66–70.

ҚҰЗЫРЕТТІЛІК – БОЛАШАҚ МҰҒАЛІМНІҢ КӘСІБИ МАҢЫЗДЫ САПАСЫ

Казалканова Г. Б Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

gulden_96k@mail.ru

Елімізде қазіргі таңда қалыптасқан еңбек нарығы білімді, шығармашылық деңгейі жоғары, әрекеттің сан түрлі саласында өз білімі мен біліктілігін қолдана алуға қабілетті мамандардың кәсіби даярлығының деңгейіне және сапасына қойылатын талаптарға өз әсерін тигізуде. Осы орайда, жоғары оқу орындарының үлкен жауапкершілікті сезініп, білікті, өз ісінің шебері, бәсекеге қабілетті, кең ауқымды, жан–жақты дамыған, кәсіби құзыретті маман дайындауға ұмтылуы, өзінің бүкіл қызметін осы бағытта құруы заңды құбылыс, себебі, қоғам өзінің әлеуметтік-экономикалық және рухани дамуының мазмұны мен сипаттарының өзгеруіне және еңбек сапасына талаптың жоғарылауына байланысты өз ісін жетік білетін, кәсіби білігі мол мамандарды қажет етеді.

Кәсіби білімді маманның құзіреттілігі сол маманның жеке тұлға ретіндегі қасиеттерінің және ішкі психикалық жағдайларының күрделі жүйесі, оның кәсіби қызметі мен қабілетін іске асыру. Құзіреттілік – қызмет атқарушының жеке мүмкіншілігі оның квалификациясы (білімі мен тәжірибесі), шешім кабылдай алуы немесе белгілі бір білім мен дағдыларына сәйкес шешім қабылдауы. Құзіреттілік - жеке тұлғаның теориялық білімі мен практикалық тәжірибесін белгілі бір міндеттерді орындауға даярлығы мен қабілеті. Ол жансыз жаттанды білім түрінде емес жеке тұлғаның танымға, ойлауға қатысын және әрекетке, белгілі мәселелерді ұсынып, шешім жасауға, оның барысы мен нәтижелерін талдауға, ұдайы түрде ұтымды түзетулер енгізіп отыруға деген икемділігінің белсенділігінен көрінеді. Құзіреттілік бірінші орынға білімгердің ақпаратты сауаттылығын емес, оның мәселені дұрыс шеше білу қасиетін қояды. Егер болашақ педагогтың құзыреттілігінің қалыптасуын орта кәсіби білім беру жүйесінің аумағында қарастырсақ, онда білім, білік, дағды мүмкіншілігі, яғни, бір сөзбен педагогикалық қызметке маманның қаншалықты дайын екендігі туралы айтуға болады. Кәсіби құзіреттілік деп педагогтың жеке бас сапалары мен оның психологиялық-педагогикалық және теориялық білімінің, кәсіби біліктілігі мен дағдысының, тәжірибесінің бір арнада тоғысуы деуге болады. Болашақ маман өз ісінің шебері, жақсы мұғалім болу үшін мамандығына қажетті қабілеттерді және жалпы әлемдік мәдениетті, өз елінің мәдениетін, қарым-қатынас мәдениетін, тіл мәдениетін игеріп, интеграциялық үрдістерді меңгеріп, әлемдік білім кеңістігінің өресінен шыға алуға талпынуы керек. [1].

Құзыреттілік қалыптастыру дегеніміздің өзі болашақ кәсіби маманның – қазіргі студенттердің шығармашылық қабілеттерін дамыта отырып ойлаудың, интеллектуалдық белсенділіктің жоғары деңгейіне шығу, жаңаны түсіне білуге, білімнің жетіспеушілігін сезінуге үйрету арқылы ізденуге бағыттауды қалыптастырудағы күтілетін нәтижелер болып табылмақ.

538

Психологиялық-педагогикалық әдебиеттердегі ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда, кәсіби шеберліктің қалыптасуы мен даму үдерісінде екі ұғым: «құзыреттілік» және «құзырет» ұғымдары пайдаланылып келеді. Біріншісі, С.Ожегов сөздігі бойынша, белгілі бір кәсіби қызметке байланысты, «қандайдаболсынмәселеденхабардарлық,беделділік»,алекіншісі,«қандайдабірістіжүргізетінжеке адамның, мекеменің мәселелерді шешуге, іс-әрекет етуге, бір нәрсені істеуге құқықтылық шеңбері». Құзырет – нақты әрекет пен үдерістерге байланысты тиімді, өнімді әрекеттер жасай алатындай дара тұлға сапаларының өзара байланысқан бірлестігі (білім, білік, дағдылармен қызмет түрлері).

«Құзыреттілік»терминінХХ ғасырдыңортасындаН. Хомскийенгізгенболатын, алғашында ол ана тілінде нақты тілдік қызметті орындау үшін қажет қабілеттіліктер ұғымын берген.

«Құзірет» және «құзіреттілік» ұғымдарын педагогикалық үрдіске енгізу бағытында ғалымдар зерттеу жұмыстарын арнап, әдіснамалық мәнін ашып, өздерінің әртүрлі

түсініктемелерімен сипаттауда. Аталған ұғымдардың табиғи мәніне жетуге байланысты Д.И.Ушаковтың редакциясымен жарық көрген түсіндірме сөздіктің авторлары “құзыреттілік” және “құзырет” сөздерінің арасындағы айырмашылықтарды дәлелдеуге тырысқан. “Құзыреттілік” – хабардар болушылық, абыройлық; “құзырет” – жеке тұлғаның кәсіби қасиеті және қызметтік сипаттардың нақты жиынтығы деген, К.В.Шапошников: «Кәсіби құзіреттілік категориясын: қоршаған ортамен өзара әрекет етуінде адамның кәсіби іс – әрекетін жобалау және жүзеге асыруға мүмкіндік беретін тұлғалық қасиеттері, білімі, іскерлігі және тәжірибесінің біріккен жиынтығы »,-десе, И.Н.Алмазова құзірет – адамның іс-әрекеті саласындағы білімі мен іскерлігі, ал құзіреттілік – маман құзырлық қасиеттерін сапалы қолдана алуы тұрғысында пайымдайды [2] .

Қазақстанда кәсіби құзыреттілікті қалыптастырудың теориялық және практикалық аспектілерін Ш.Х.Құрманалина (колледж жағдайында бастауыш сынып мұғалімдерін кәсіби даярлау), Б.Т.Кенжебеков (жоғары оқу орны жүйесінде болашақ мамандардың кәсіби құзыреттілігі), Г.Ж.Меңлібекова (болашақ мұғалімнің әлеуметтік құзыреттілігі), Б.Қасқатаева (болашақ математика мұғалімінің әдістемелік құзырлылығы), М.В.Семёнова (жоғары оқу орындарында болашақ педагогтардың кәсіптік құзыреттілігін қалыптастыру), С.И.Ферхо (мұғалімдердің оқу үдерісінде электронды оқу құралдарын пайдалана білу құзыреттілігі) және т.б. ғалымдар зерттеген.

Б.Т. Кенжебеков құзыреттілік жөнінде: «Құзыреттіліктің бар-жоғын адам еңбегiнiң нәтижесiне қарап пайымдау кажет. Кез-келген қызметкер, өз әрекетiмен кәсiби iс-әрекеттiң түпкi нәтижесiне сай талаптарға жауап беретiн жұмыстарды орындаса ғана, кәсiби кұзыреттi болып саналады»-, деп анықтама береді [3].

Н.В.Кузьмина құзыреттілікті жеке тұлғаның қасиеттері ретінде қарастырады. Оның пікірінше құзыреттіліктің бес түрі бар:

1)оқытатын пән бойынша арнайы және кәсіби құзыреттілік;

2)оқушылардың білім, біліктерін қалыптастыру тәсілдері бағытындағы әдістемелік құзыреттілік;

3)қарым-қатынас аясындағы әлеуметтік-психологиялық құзыреттілік;

4)оқушылардың ынтасы, қабілеті аймағындағы саралап-жіктеу–психологиялық құзыреттілік;

5)тұлғаның өзінің және өзіндік іс-әрекетінің жетістіктері мен кемшіліктері айналасындағы аутопсихологиялық құзыреттілік.

Білімберудіжаңартунегіздерініңбіріретіндеқұзыреттіліктұрғыданкелудіжақтаушыларкүтілетін нәтижелер тұжырымдамасын құруда. Бұл тұрғыдағы көзқарасты М.В. Рыжаков өз еңбегінде:

- «құзыреттілік» ұғымы тек танымдық (когнитивтік) және технологиялық құраушы ғана емес, әрі мотивациялық, әлеуметтік және мінез–құлықтық, яғни оқыту нәтижелерін (білім, білік, дағды), құндылық бағдар жүйелерін қамтиды;

- құзыреттілік – алған білім, білік, тәжірибе, мінез-құлық тәсілдерін нақты жағдаятта, нақты ісәрекет жағдайында жұмылдыру қабілеті;

- құзыреттілік ұғымында «нәтижеден» қалыптасатын білім мазмұнының кіріктірілуі; - құзыреттіліктер тек білім беру мекемелеріндегі оқыту үдерісінде ғана емес, яғни дәстүрлі және

дәстүрден тыс білім алу жағдайында да қалыптасады .

Білім беру саласында құзыретті маман қалыптастыру мәселесінің зерттелуі ХХ ғасырдың 80-90 жылдары қарқынды жүребастады. Кәсіби-педагогикалық құзыреттілік пен оның жекелеген түрлерінің жалпы мағынасы В.А. Адольфтің, Е.В. Бондаревтың, Н.В. Кузьминаныңжәне т.б. еңбектерінде көрініс

тапты. Мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігінің әртүрлі қырларын К.А. Абульханова, Л.И. Мищенко, М.В.Прохорова,Е.И.Рогов,Д.С.Савельев,В.А.Сластенин, Н.Ф.Талызина,жәнет.б.зерттеді.Кәсіби білім берудегі құзыреттілік тұғыр әртүрлі құзыреттілік түрлерінің жиынтығы арқылы күтілетін нәтижені қалыптастыруды көздейді [4].

Педагог мамандардың құзыреттіліктерін қалыптастырудың 8 деңгейiн қарастыруға болады: 1.Пәндiк – мамандық қызметтерiне байланысты қойылатын проблемаларды шешу қабiлеттiлiгi.

539

2.Аналитикалық бақылау – пәндiк iс-әрекеттерiн талдау мен бақылау проблемаларын шешу қабiлеттiлiгi.

3.Ұйымдастырушылық – оқушылардың өзiндiк iс-әрекеттерiн ұйымдастыруға бағытталған проблемаларды шешу қабiлеттiлiгi.

4.Коммуникативтiк – «Мұғалiм-Оқушы», «Оқушы-Оқушы», «Мұғалiм – Ата-ана» және т.б. жүйелердегi қарым-қатынасты проблемаларды шешу қабiлетi.

5.Бейiмделген – қазiргi жағдайдың өзгерiстерi мен талаптарына сәйкес проблемаларды шешу қабiлеттiлiгi.

6.Ынталық/психологиялық – психологиялық, жекетұлғалық, жекетұлғалар арасындағы өзара қарама-қайшылықты шешу проблемаларының қабiлеттiлiгi.

7.Жобалық – мектептi, мұғалiмдi және оқушыны дамыту жобаларын шешу қабiлеттiлiгi. 8.Ғылыми-iзденiстiк – мектептiң, мұғалiмнiң және оқушының даму нәтижелерiн зерттеудi

ұйымдастыру және оны өткiзу проблемаларын шешу қабiлеттiлiгi.

Дж. Равен өз еңбектерініңбірінде үш топқа біріктірілгенон негізгі құзыреттіліктерді қарастырады: 1) адамның жеке тұлғалық іс-әрекет пен қарым-қатынас субъектісі ретіндегі құзыреттіліктер; 2)адамның өзара іс-әрекеті мен әлеуметтік саласына қатысты құзыреттіліктер; 3) адамның іс-әрекетіне қатысты құзыреттіліктер.

Дж. Равеннің тұжырымдамасы кәсіби құзыреттілікті қалыптастырудың ішкі және сыртқы шарттарын жасау, кәсіби маман тұлғасын тәрбиелеу мәселелерін қарастырады. Құзыреттіліктің жетекші құрауыштарын анықтай отырып, ол адамның алдына қойған мақсатын орындауға көмектесетін қырыққа жуық сипаты мен икемділігін атайды [5].

Педагог құзыреттілігінің моделін жасауда Герцен атындағы РМПУ ғалымдарының пікірлері қызығушылық тудыруда. Олар мұғалімнің кәсіби құзыреттілігін үш құрамдас бөліктердің: негізгі, базалық және арнайы құзыреттіліктердің бірлігі ретінде қарастырылады. Болашақ мұғалімнің негізгі құзыреттілігі оны дайындау құрылымының басты элементі болып табылады. Ол нақты кәсіби ісәрекетпен байланысты болмаса да, бірақ ол жалпы және кәсіби білім берудің арасындағы дәнекер тізбек ретінде алынады.

Мұғалімнің кәсіби құзырлылығы, оның өзіне деген сенімділігінен, кәсіби қызметте өзін-өзі көрсетуінен басталады. Осыдан барып жетіктік іс-әрекеттің формасы, үлгісі (идеалы) ретінде көрініс табады. «Жетіктік» адамның білімі, білігі мен дағдыларының қолдану саласын белгілейді. Құзырлылығы қалыптасқан маман – кәсіби қалыптасу барысында жетіктік үлгісіндегі мақсатқа ұмтылуда белгілі бір міндеттер жиынтығына ие болатын маман.

Жоғары құзыреттілік өзін «меңгеруді» күтпейді. Педагогтің құзыреттілігі туралы әр кезеңде әртүрлі авторлар еңбектерінде түрлі пікірлер кездеседі. Соларға сүйене отырып, мұның өзі жеке тұлғаның жалпы мәдениетінің деңгейі, педагогикалық іс-әрекеттегі теориялық және практикалық дайындығы мен тәжірибесінің тоғысуы, сол сияқты педагогқа қажетті көптеген сапалардың болуы бұл өте күрделі сан-салалы мәселе деп тұжырымдауға болады.

Қорыта айтқанда, қазіргі таңда қоғамды әлеуметтік, мәдени үдеріспен қамтамасыз ететін жоғары құндылық – білім. Сондықтан, осы жоғары құндылықтың сапасын көтерудің басты шарты – педагогтардың құзыреттілігін дамыту болып табылады. Кәсіби құзыреттілік ең алдымен студенттің функционалдық сауаттылығы мен кез-келген мәселені дұрыс шеше білу қасиетінен көрініс табады. Студент қоғам талабына сай өзін-өзі үздіксіз жетілдіріп отыратын, кәсіби білімді, жаңа технологияларды меңгерген, ортамен қарым-қатынасқа тез бейімделе алатын, ұйымдастырушылық қабілеті жоғары, тәжірибесі мол, т.б. қасиеттерді жинақтағанда ғана кәсіби құзыретті маман бола алады.Студенттіңкәсібиқұзыреттілігікәсібижәнежекесапаларданқұралады.Кәсібиқұзыреттімаман деп өзінің педагогикалық әрекетін жоғары әрежеде жүргізе алатын, қарым-қатынасқа әрдайым дайын, педагогикалық үдерісте үнемі оң нәтижелерге қол жеткізіп отыратын маманды атауға болады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1.Алмешова Ж. К. Болашақ мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастырудың ғылыми - педагогикалық негіздері // Молодой ученый. — 2014. — №4

2. Сенкибаева А.Т. Мұғалімнің кәсіби құзырлылығын дамыту.//Білім берудегі менеджмент, №4. 2009 3.Кенжебеков Б.Т. Университет студенттерінің кәсіби құзыреттілігін қалыптастырудың теориясы мен практикасы.

(монография) – Астана, 2001.

4.Таубаева Ш.Т. Педагогиканың философиясы мен әдіснамасы. (оқулық) – Алматы: Қазақ университеті, 2016

5.Равен Дж. Компетентность в современном обществе: выявление, развитие и реализация. - Москва, 2002

540

БІЛІМ БЕРУ БАҒДАРЛАМАСЫНЫҢ МАЗМҰНЫН ЖЕТІЛДІРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Қожанова А.Н.

Ғылыми жетекшісі: п.ғ.д., профессор Асанов Н.А. Әл-Фapaби aтындaғы Қaзaқ ұлттық унивepcитeті

Білімберубүкіл әлемде бaзaлық жaлпы мәдениқұндылықтaрретінде қaрaстырылaды.Демек, білім берудің мәденишығaрмaшылық миссиясы «мәдениетті aдaмды»қaлыптaстыруды қaмтaмaсызету деп aйтуғa болaды. Қaзіргі білім беру әлемдік дaғдaрыстaн шығу үдерісінің ең белсенді қaтысушысы екен. Осыдaн білім берудің ең бaсты міндетін aнықтaп көрейік: әрбір aдaмның генетикaлық негіздегі қaбілеттерін дaмытуды бaрыншa қaмтaмaсыз ету, aдaмдaрдa сыни ойлaуды дaмыту, олaрды зaмaнaуи ғылым, техникa, технологиядaғы нaқты білімдермен қaрулaндыру, өзгермелі тaбиғи жaғдaйдa осы білімдерді тиімді пaйдaлaнуды ұйымдaстыру. Осы уaқыттaғы білім берудің мaқсaттaры: білім алушыларды тaнымғa үйренуге, жұмыс жaсaуғa үйренуге, адамдармен бірге өмір сүруге үйренуге өзімен-өзі келісімді болуға үйренуге көмектесу. Білім беру мазмұнының теориялық мәселелерін және оны іріктеу жолдарын В.В.Краевский, В.С.Леднев, М.Н.Скаткин, т.б. зерттеді.Республикaдa білім беруді бaсқaру сaлaсындa жоғaры оқу орындaрын, олaрдaғы білім беру үдерісін бaсқaру, мектепті бaсқaру, педaгогикaлық менеджмент мәселелерін С. Әбдімaнaпов, Т.М. Бaймолдaев, З.М. Сaдвaкaсовa және т.б. зерттеуде.

Тәуелсіздігімізді баянды ету жолында дербес мемлекетімізде білімнің маңыздылығы жоғары бағаланып, барынша қолдау көрсетілуде. Әрине, сапалы білім мен кәсіби білікті мамансыз бәсекеге қабілетті өскелең ұрпақты тәрбиелеу мүмкін еместігі бәріне мәлім.Бүгінгі таңда білікті мамандар даярлау мен білім саласын әлемдік стандарттарға сай реформалау мәселесі басты назарда тұр. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың 2017 жылғы 31 қаңтардағы «Қазақстанның Үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» атты Қазақстан халқына жолдауында:«Төртінші басымдық - адами капитал сапасынжақсарту. Ең алдымен,білімберужүйесініңрөлі өзгеруі тиіс. Біздіңміндетімізбілім беруді экономикалық өсудің жаңа моделінің орталық буынына айналдыру.Оқыту бағдарламаларын, сыни ойлау қабілетін және өз бетімен іздену дағдыларын дамытуға бағыттау керек. Сонымен қатар, жоғары білім беру жүйесі сапасына ерекше назар аударылады.Жоғары оқу орындарының кадрлық құрамына, материалдықтехникалық жабдықталу деңгейіне, білім беру бағдарламаларына қатысты бақылау мен талап күшейтілуі қажет»- деп айтқан болатын. [1].Елімізде білім беру мазмұны жаңарту шеңберінде білім беру үдерісінің құрылымы мен мазмұнына өзгерістер енгізілуде.

Білім берудің мaқсaттaрын нaқтылaп, құрaмдaс бөліктерін aшып көрсетейік: білімгерлерге қоршaғaн дүниені тaнуғa үйренуге көмектесу қaжет. Білімгерлерге тaным үдерісіне үйренуге көмектесу білім беру ұйымдaрының міндеттерінің жүйесінде көптен қойылып жүр. Бірaқ білім беру ұйымдaрында білім алушылардың жaлпы оқу іскерліктері мен дaғдылaрын қaлыптaстырудың тұтaс жүйесі әлі күнге дейін толық іске aсқaн жоқ. Білім берудің бірінші мaқсaтын орындaу үшін білім алушылардың зерттеу әрекетіне және зерттеу біліктіліктерін меңгеруге қызығушылығын дaмытуғa жaғдaй жaсaлуы тиіс. Aйтaлық, білім aлуғa үйрену үшін оның зияткерлік мәдениетін, aқпaрaттық мәдениетін,өзін-өзіұйымдaстырумәдениетін,зерттеумәдениетіндaмытуқажет.Бұлмәдениеттүрлері білімгерге өмір бойы оқып үйренуге мүмкіндік тудырaды. Сонымен, «өмір бойы білім aлу» шындық болмысқaaйнaлaды.Білімберудіңекіншімaқсaты– білімгергежұмысжaсaуғa үйренугекөмектесу. Ең әуелі, білімдерін прaктикaдa пaйдaлaнуды үйрету керек. Бұл үшін білімгердің жүйелі сыни ойлaуды дaмытуына әсер еткен жөн. Еңбек етуге үйрену өзінің кәсіби әрекет сaлaсындa өзін жетілдіру қaжеттілігімен бaйлaнысты. Ең aлдымен, білімдерін прaктикaдa қолдaнуғa және теориялық мәселелерді шешуге үйренеді. Бұл білімгерде жүйелі ойлaуды қaлыптaстырaды. Сондaй-aқ өзі тaңдaғaн сaлaдa кәсіби мaмaн болуы үшін білімгерге көшбaсшылық сaпaны тәрбиелеу қaжеттігі де туындaйды. Көшбaсшы – нaқты сaлaның мәселелерін тaлдaуғa, сыни ойлaуғa, өзінің aйнaлaсындaғы мәселені шешу үшін aдaмдaрды топтaстыруғa қaбілетті мaмaн. Сонымен, көшбaсшыны тәрбиелеу – білімберумaқсaттaрыныңбірі.Білімберудіңкелесімaқсaты – білімгергеaдaмдaрменбіргеөмірсүруге үйренуге көмектесу. Aдaмдaрмен өмір сүру үшін бaсқaны қaбылдaу мен түсінуге, оғaн құндылық ретінде қaрaуғa, топтa, отбaсындa, әлеуметте, әлемде өмір сүру дaғдылaрын меңгеруге үйренеді. Осығaн бaйлaнысты бaлaлaрдың әлемдегі өзaрa бaғыныштылықты түсіну сезімін ояту және қолдaу, олaрды қaрым-қaтынaстa кикілжіңнің aлдын aлуғa үйрету aсa мaңызды болып тaбылaды. Коммуникaциядa ең негізгісі – бaсқa aдaмды құндылық ретінде сезіну. Бaсқaны қaбылдaу, түсіну, оғaн көмектесу сияқты aдaми сaпaлaр коммуникaтивті мәдениетке тән. Білім берудің тaғы бір мaқсaты –­ білімгерге өзімен-өзі тaтулық сезімде болуғa үйрету. Әрбір жaңa ұрпaқты мәдениетке бaулу қызметін білім беру aтқaрaды. Білім беру aдaмзaт жинaқтaғaн әлеуметтік тұрғыдaн мәнді білімдер мен

541

тәжірибені кең aуқымдa тaрaтуғa, мәдени-тaрихи сaбaқтaстықты сaқтaуғa мүмкіндік жaсaйды [2, б.1315].

Білім берудің негізгі мақсаты-білім мазмұнының жаңаруымен қатар, оқытудың әдіс-тәсілдері мен әртүрлі құралдарынқолданудың тиімділігінарттыруды талапетеді. Жоғары білімді дамытудың негізгі процесі мамандар даярлау сапасын арттыру, қарқынды ғылыми-зерттеу қызметімен ықпалдастырылған инновациялық білімді дамыту, жоғары оқу орындары зерттеулерінің әлеуметтік сала мен экономиканың қажеттіліктерімен тығыз байланысты, білім беру мен ақпараттық технологияларды жетілдіру болып табылады.Оны жоғары білім берудің мақсатынан байқауға болады.

Жоғары білім берудің мақсаты – қоғамның, мемлекеттің және тұлғаның сапалы жоғары білім алуға деген мүдделерін қанағаттандыру, жоғары мәдениетті, адамгершілікті тұлға қалыптастыру және әрбір адамға оқытудың мазмұнын, нысанын және мерзімдерін таңдауға кеңінен мүмкіндік беру. Міндеттеріне келер болсақ:

-іргелі білімді кеңінен меңгерген, бастамашыл, еңбек рыногы мен технологиялардың ауысып тұратын талаптарына бейімделген, командада жұмыс істей білетін жаңа тұрпатты маман даярлау;

-білім беру процесін демократияландыру арқылы жоғары білім берудің барлық жүйесінің сапалы білім беру қызметін ұсынуға деген уәждемелерін күшейту;

-жоғары оқу орындарын басқарудың жаңа принциптері мен практикасын қалыптастыру, стратегиялық жоспарлау жүйесін енгізу;

-студенттердің сапалы білім алуға деген құқықтарын нығайту, жоғары оқу орын басшыларын сапалыбілімберуқызметінұсынужауапкершілігінанықтайтынтетіктердіәзірлеужәнеенгізу.[3,б.31].

Жоғары білім беру мазмұны – іс-әрекеттің мазмұнды моделінен туындайтын өзара байланысты элементтер жүйесі. Болашақ маманның үздіксіз кәсіби-тұлғалық дамуын қамтамасыз етеді және үздіксіз білім беру мазмұнының элементі болып табылады.Қазіргі жоғары білім беру мазмұны жалпы (толық емес) жоғары білім беру деңгейін, базалық жоғары білім беру деңгейін, толық жоғары білім беру деңгейін қамтитын көп компонентті жүйе ретінде көрінеді.Олардың өзара бірлігі жобаланатын, алайда әлі жүзеге асырылмаған, оқыту процесінде іске асырылатын, белгілі бір норма ретінде әрекет ететін көп деңгейлі жоғары білім беру жүйесінің мазмұнын құрайды.

Сонымен қатар мазмұн жүйесі төмендегі құрылым түрінде беріледі:

-мазмұн педагогикалық әрекеттің әлеуметтік тәжірибе түріндегі жалпылама көрінісі; -мазмұн өз тарапынан кәсіби білім берудің арнайы қызметін атқаратын ғылыми білім мен іскерлік

жиынтығы; -мазмұн жақын пәндер бойынша оқыту курсына енетін білім және әрекет тәсілдері жүйесінің

пәндер модулі; -мазмұн кең көлемде жеке дидактикалық қызмет атқаратын оқу пәні;

-жобаланған мазмұн оқытушы мен студенттің бірлескен әрекеті, яғни оқыту процесіндегі педагогикалық шындық;

-жобаланған мазмұнды әрбір студент меңгереді, яғни студент тұлғасы құрылымының бір бөлімі. Сонымен көп компонентті болып табылатын жоғары білім беру мазмұнын мазмұн элементтері, білім беру, оқыту мен білім беру мазмұнының деңгейлері және құрастыру негіздері құрайды. Мұнда, негізінен, тек білім беру мазмұнының құрылымы ғана емес, құрылымның ерекше түрі болып

табылатын оқыту процесі де сөз болып отырғандығын атап өткен жөн.

Білім беру мазмұнын жобалаудың ең күрделі мәселелерінің бірі кейінгі жылдары Қазақстанның білім беру саласында өркендеп отырған стандарттау талабы бойынша оларды таңдау мәселесі болып отыр.Стандарттаунақтынемесепотенциалдыміндеттердішешуүшінжалпыжәнебірнешеретқолдану мақсатында ережелер құру жолымен білім беру саласында реттіліктің тиімді дәрежесіне қол жеткізуге бағытталған іс-әрекет ретінде айқындалады.

Білім беру стандарты дегеніміз - білім беру жағдайлары, процестері мен нәтижелерінің сапасына, сондай-ақ бақылау процедураларына, технологиялары мен құралдарына, оларды сақтау мен осы талаптарға қол жеткізуді бағалауға қойылатын талаптар жүйесі түрінде берілген білім беру саласындағы білікті субъект қабылдаған әлеуметтік маңызды эталондар (идеалдар). Жоғары білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты(бұдан әрі – стандарт) «Білім туралы»2007 жылғы 27 шілдедегі ҚазақстанРеспубликасының Заңына сәйкес әзірленді және білім алушылардың даярлық деңгейіне, білім беру мазмұнына, олардың типтеріне, түрлеріне және меншік нысандарына, сондай-ақ оқыту тіліне қарамастан, жоғары оқу орындарында, оның ішінде әскери, арнаулы оқу орындарында (бұдан әрі – ӘАОО) білім алушылардың оқу жүктемелерінің ең көп көлеміне қойылатын талаптарды айқындайды.

Білім беру стандарттарының негізгі қызметтері:

-білім беру жүйесінің реттеушілік және басқарушылық дәрежесін көтеру;

-білім беру сапасын көтеру;

542

-білім берудің белгілі бір эквиваленттік дәрежесін қамтамасыз ету (аттестаттау, сертификаттау, нострификация – басқа мемлекет берген білім туралы құжаттарды мойындау процедуралары тұрғысынан);

-білім беру процесіне қатысушыларды әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ету; -республика деңгейінде стандарттар талаптары мен оларға қол жеткізу туралы білім беру

мекемелерін, оқу топтарын, жеке білім алушыны ақпараттандыру. Стандарт талаптары:

1)мамандықтардың үлгілік оқу жоспарларын;

2)білім беру бағдарламаларын;

3)мамандықтардың оқу жұмыс жоспарларын;

4)студенттердің жеке оқу жоспарларын;

5)пәндер бойынша оқу бағдарламаларын әзірлеу кезінде міндетті.

Білім беру стандарттары мамандарды дайындаудың нақты бағыты бойынша оқу жоспарларын жобалау негізі болып табылады.Дәстүрлі оқу жоспары оқу орнында меңгерілетін оқу пәндерінің құрамын, оларды оқып үйренудің тәртібін (ретін) және әрбір пәнді меңгеруге бөлінген оқу сағаттарының санын анықтайтын құжат болып саналады.Қазіргі көп деңгейлі жоғары білім берудің құрастырмалы мазмұнында төрт бөлімді өтуге болады: әлеуметтік-экономикалық және гуманитарлық бөлім (білім беру саласы «Әлеуметтік-экономикалық және гуманитарлық білім); ғылыми жаратылыстану бөлімі (білім беру саласы «Жалпығылыми білім»); жалпы кәсіптік бөлім (білім беру саласы «Кәсіби білім»); арнайы бөлім (білім беру саласы «Арнайы білім»).

Мазмұнқұрылымында дербес екі бөлімді – жалпыкәсібижәне арнайы бөлімді бөліпкөрсетуқажет екендігін атап өту керек. Жалпы кәсіби бөлім осы бағыт бойынша ғылыми дүниетанымды қалыптастыруды қамтамасыз ететін, оқудың түрлі мәселелік жағдайларының кіріктірілуін жүзеге асыратын маманды даярлаудың арнайы, терең білімінің іргетасы болып табылады. Арнайы пәндер студентке өзінің кәсіби даярлық шеңберін таңдауда бағыт алуына мүмкіндік береді.Сонымен, жоғары білім беру мазмұнының ғылыми негіздерін жасау ғылыми талаптар жүйесін есепке ала отырып жасалуы тиіс.

Мемлекетіміздіңбілімберуүдерісіне енгенбілімберубағдарламасы – заманталабына сайкелешек ұрпақтың сұранысын қанағаттандыратын тың бағдарлама.Білім беретін оқу бағдарламалары мазмұны мен бағыттарына (міндеттеріне) қатысты:жалпы білім беретін (үлгілік, жұмыстық),кәсіптік (үлгілік, жұмыстық),қосымша болып бөлінеді.Соның ішінде Кәсіптік оқу бағдарламаларына жататын жоғары білім беру біліктілікті және «бакалавр» академиялық дәрежесін бере отырып мамандар даярлауға, олардың кәсіптік даярлығының деңгейін дәйектілікпен арттыруға бағытталған.Жоғары білім берудің кәсіптікоқубағдарламасыбойыншаоқудыаяқтап,«бакалавр»академиялықдәрежесіберілгенадамдар біліктілік талаптары жоғары білімі болуды көздейтін лауазымдарды атқара алады. [4]

Қазақстан 2030 стратегиялық бағдарламасы білім берудің ұлттық моделінің қалыптасуымен және Қазақстанның білім беру жүйесін әлемдік білім беру кеңестігіне кіріктірумен сипатталады. Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуы жоғары білім беру жүйесінің дамуымен тығыз байланысты. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында: «Білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі –білім беру бағдарламаларын меңгеру үшін жағдайлар жасау керек» деп көрсетілген[5].

Білім беру бағдарламаларының құрылымы білім беру мазмұнын анықтайтын оқу жұмыстарының түрлерінен қалыптастырылады және олардың арақатынасын, өлшемін және есебін көрсетеді. Бакалавриаттың білім беру бағдарламасы:

1)жалпы білім беретін,базалықжәнебейіндеушіпәндер циклдерінмеңгерудентұратынтеориялық оқытуды;

2)оқытудың қосымша түрлері – кәсіптік практиканың түрлерін, дене шынықтыруды, әскери дайындықты және т.б.;

3)аралық және қорытынды аттестаттауды қамтиды.

Бұл ретте бакалавриаттың білім беру бағдарламалары пәнді оқытудың модульді жүйесі негізінде жобаланады.

Жоғары оқу орындарында кредиттік жүйе бойынша оқытуды, жоғары және жоғары оқу орнынан кейін білім беру бағдарламалары бойынша оқытуды ұйымдастырудың тәртібін академиялық саясат анықтайды. Бұл құжатқа білім алушылардың сабаққа қатысуын тіркеу, ағымдағы, аралық және қорытынды бақылау жұмыстарын өткізу тәртібі, білім алушыларға мемлекеттік шәкіртақы төлеу тәртібі, білім алушыларды ауыстыру, оқуға қайта қабылдау, оқудан шығару, қорытынды аттестация ережелері және т.б. кіреді. Академиялық саясатта негізгі оқу жоспары, жұмыс жоспары, силлабус туралы түсініктемелер берілген. Негізгі оқу жоспары (НОЖ) - Қазақстан Республикасының жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім мамандықтарының Жіктеуіші негізінде әзірленетін, міндетті

543

компонент пәндерінің тізбесі мен кредиттердің ең аз көлемін және практиканың, қорытынды аттестаттаудың барлық түрлерін көрсете отырып, пәндер циклі бойынша білім беру бағдарламасының құрылымы мен көлемін регламенттейтін, университеттің Ғылыми кеңесі бекітетін оқу құжаты.Ал оқу жұмыс жоспары (ОЖЖ) - жұмыс жоспары (бұдан әрі - ОЖЖ) – мамандықтың негізгі немесе үлгілік оқу жоспары мен білім алушының жеке оқу жоспары негізінде университет дербес әзірлейтін оқу құжаты болып табылса, Силлабус (Syllabus) - оқитын пәннің сипаттамасын, мақсаттары мен міндеттерін, оның қысқаша мазмұнын, оның үйренуі тақырыбы мен ұзақтығын, өзіндік жұмыс тапсырмаларын, кеңес беру уақытын, білім алушылардың білімін тексеру кестесін, оқытушы талаптарын, бағалау өлшемдерін қамтитын оқу бағдарламасы және әдебиеттер тізімін көрсететін пәннің оқу бағдарламасы болып табылады.

5B010300 – «Педагогика және психология» мамандығы бойынша оқу жоспарында білім беру бағдарламасында 9 базалык пәндер қамтылған. Базалық пәндерге жалпы 20 кредит саны бөлінген. Базалық пәндерге: Кәсіби қазақ (орыс) тілі,кәсіби бағдарлы шетел тілі,тәрбие жұмысының теориясы мен әдістемесі, педагогика, психология,білім берудегі менеджмент,сыни бағалау технологиясы,инклюзивті білім беру,оқушылардың даму физиологиясы жатады. [6].Болашақ психологиялық-педагогикалық ісәрекетке, болашақ кәсіптің теориялық және практикалық негіздерін меңгеруге кәсіби педагогикалық бағыттылықты қалыптастыру, оның жоғары әлеуметтік маңыздылығын түсіну мақсатында әрбір пәннің типтік оқу бағдарламалары дайындалынады. Әлемдік білім беру кеңістігіне енуге бағытталған ҚР білім берудің жаңа жүйесінің қалыптасуы 5В010300- «Педагогика және психология» мамандығынан бакалаврларды даярлаудың мазмұнын қайта қарауды талап етеді.Бұл мамандықта кәсіпқой бакалаврларды даярлауда «Педагогика» негізгі пән ретінде ерекше орын алады. Білім алушыларды тәрбие мен оқытудың ғылыми негіздегі жүйелерімен таныстыру олардың білім беру үрдісінің мүмкіндіктері жөніндегі ой-өрісін кеңейтеді, оны тұтас үрдіс ретінде құрудың қажеттігін көре алуды қамтамасыз етеді, тұлғаны тәрбие мен оқытудың субъектісі ретінде түсінуге көмектеседі [7, б.42].

Қорыта келгенде, жоғары білім берудің мақсатыбелгілі бір мамандық бойынша дербес жұмыс жасау үшін жоғары білімі бар мамандардың сапасына қойылатын заманауи талаптарға сай келетін білікті, бәсекеге қабілетті кадрлар даярлауды қамтамасыз етуіміз керек.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1.Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы «Қазақстанның Үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік».2017 жылғы 31 қаңтар.

2.Таубаева Ш.Т. Педагогиканың философиясы және әдістемесі:оқулық.-Алматы:Қазақ университеті,2016. -13-15 бет

3.Әлқожаева Н.С. Білім беру парадигмалары контексінде тұлғаның рухани дүниесін қалыптастыру: монография.-

Алматы:Қазақ университеті,2016.-31бет

4.Білім берудің барлық деңгейінің мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттары. 2012 жылғы 23 тамыздағы

№1080 Қаулысы

5.Білім туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319 Заңы.

6.5B010300 - Педагогика және психология мамандығы бойынша оқу жоспары,-2018.-7-12бет

7.Типтік оқу бағдарламасы. Ped 2204 ПедагогикаҚР БҒМ Республикалық Оқу әдістемелік Кеңесі мәжілісі22.10.2014 ж., Хаттама №1.

FEATURES OF INCLUSIVE EDUCATION IN THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN

MakhambetovaZh. T.

Under the guidance of Magauova A. S. al-Farabi Kazakh national University, Almaty, Kazakhstan

mzhamilya@mail.ru

Nowadays, the quality of education becomes a strategic area and a national treasure of the state. Due to the ongoing changes in the education system of the Republic of Kazakhstan, the need for high-quality training and retraining of qualified specialists, in particular social pedagogues to work in inclusive education, is increasing.

The analysis of scientific literature shows that in the works on psychology and pedagogy there are theoretical prerequisites for the successful solution of this practice.

In the works of many Russian scientists (Khusnutdinova M.R., Alekhina S.V., Kuzmina O.S., Khitryuk V.V., etc.), foreign (K.Vedell, J.Porter, T.Lorman, J.Deppeler, D.Harvey, and others.),Kazakhstani scientists (A.K.Kusainov, A.H.Argynova, R.A.Zhumakanova, I.A. Oralkanova, Z.A.Movkebaeva, A.B.Aitbaeva, S.D.Aubakirova, etc.) the problems of inclusive education are presented.

The need for a systematic increase in the awareness of specialists of educational institutions in the field of inclusion, which includes the conceptual apparatus, historical aspects, objectives, educational policy in the field of inclusive education in Kazakhstan, features of social and pedagogical work with students with special educational needs are noted by A.K.Kussainov, A.Kh.Argynov, R.A. Zhumakanova [1].

544

One of the trends in the modern educational space is the widespread orientation of most countries to the transition from elite education to high-quality education for all. In many countries of the world, society has come to realize that discrimination against people with special needs is unacceptable.

In foreign studies, inclusive education is described, on the one hand, as "the training of students with special educational needs together with typically developing peers in the natural environment[2]; on the other, as the inclusion of all students of the appropriate age in the team regardless of their intellectual, physical, sensory differences with equal rights for the development of cultural values of society in the general education audience" [ibid.].; and also, within the framework of inclusion consider physical integration (joint stay in the same educational environment of healthy children and handicapped children), social integration (the relationship of children with disabilities with healthy peers and adults), educational integration (joint education of healthy children and handicapped children based on their characteristics) [3].

The phenomenon of integration as a socio-pedagogical phenomenon in education was formed in Western Europe and the United States in the late 70-80-ies of the last century. But in history there were such cases when even at the end of the 20th century, 1.8 million handicapped students in the United States were excluded from public education. [4].

Currently, the USA has an "Inclusion" program. Its foundations were laid by the "Rehabilitation Act" and the law on the education of handicapped children. In 1973, based on the district of Columbia experience, the U.S. Congress adopted the Law on education of people with disabilities, which provides the necessary funding for special education in local schools and establishes an individual approach to the definition of an educational program. The law favoured integration-education of handicapped children in general education schools, providing additional assistance as needed, rather than education in special institutions [5].

In 1975, the Federal Law on The EducationforAll Handicapped Children Act (EHA) required that public schools guarantee free, appropriate public education for handicapped learners. But the question of what constitutes an appropriate education remains unresolved [6].

In Western European countries, such as the United Kingdom, Italy, Norway, the USA, Canada and Australia, the trend of inclusive education prevails when the child is in school.

In a number of other countries, the child is enrolled in a special school, and spends extracurricular time with healthy children.

Guided by the provisions of the conventions, recommendations and declarations in the field of human rights (Universal Declaration of Human Rights of December 10, 1948 [7], the UNESCO Convention on Combating Discrimination in Education [8] Kazakhstan undertakes to ensure the right to quality education to all children, including children with special educational needs due to health problems and socialization.

Inclusive education is a complex process involving the transformation of the philosophy of learning, and consequently organizational, substantive and technical changes [9].

As the analysis of special literature shows, inclusive education is based on the following priorities:

-priority of social adaptation of the child at each age stage;

-continuity of the inclusive process at all age levels;

-the nature-conformity of inclusive of the educational process;

-priority development of communication skills of interaction with other people;

-prevention and overcoming of disability and artificial isolation of the child's family with special development needs [10].

The authors O. Shpek, O. A. Kozyreva point to the conditions that contribute to the successful functioning of an inclusive educational environment, such as:

1.The need for interaction on the part of the special child and the group on mutual change and rapprochement in the process of living together, activities, education.

2.Inclusion implies certain requirements for the space-time community, which includes a child with special educational needs. Not every community is ready for social responsibility for the result of inclusion.

3.The educational institution, where children with special educational needs are trained, should take care of creating conditions for inclusion, social integration of their pupils in different spheres of life –legal, educational, leisure and others [11].

At the moment, Kazakhstan has a legal framework that at the state level regulates the necessary conditions for the inclusion of handicapped children in the educational process. According to the documents such as: "State program of education development of the Republic of Kazakhstan for 2011-2020"," Long-term program of education development until 2020", Order of the Ministry of education and science of the Republic of Kazakhstan dated 16.03.2009" Guidelines for the organization of integrated (inclusive education of handicapped children in development)", etc. in pre-school organizations, performing joint training of children with normal development, as well as pathologies in development, the necessary factors are implemented, such as" barrier-free environment, rehabilitation measures, material and technical equipment " [12].

545

In the state Program for the development of education for 2011-2020, it was noted that inclusive education is implemented through the preservation and expansion of a network of special educational institutions, correction and inclusive education offices, special kindergartens and schools, counseling centers, centers for parents; "barrier-free" environments are created in kindergartens and secondary schools [13]. Distance education is provided for those children who are unable to attend educational institutions. The Republic of Kazakhstan is developing a comprehensive system of early provision of psychological, pedagogical, medical and pedagogical correctional support for children with pathologies in development, thereby contributing to the maximum possible psychophysical development, and creating an opportunity for learning in the general education environment. Pre-school, primary, secondary, higher and lifelong learning recognizes and incorporates an inclusive approach.

When entering the organization of technical and vocational education for handicapped persons, a quota of 1% is established . In our view, this is a very small percentage of coverage for inclusion.

Criteria for creating a barrier-free environment in the training and implementation of professional training of people with educational needs involves the creation and development of special educational programs and courses for pedagogues, teachers, social pedagogues, psychologists, as well as other learners, aimed at developing their interaction with the individual with special educational needs, and, of course, the technical equipment of an inclusive platform[14].

It is important to realize the fact that the development of an inclusive education system is aimed primarily at protecting the interests of children who are taught in the general education field. As well as those who, due to various factors, often due to severe forms of intellectual and physical insufficiency cannot attend certain educational institutions[15].

The existing benefits of inclusive education need to be addressed. These are differentiated educational programs, stimulation of compensatory mechanisms that improve the social integration of handicapped children, positive social and emotional behavior. Inclusive education for ordinary children is spiritual and moral development, as well as recognition and acceptance of the value of each individual.

Studies show that included handicapped children exhibit positive social and emotional behavior to a greater extent than children who are not included[16].

People with special needs need professionals to assist in their adaptation, learning and development throughout life. In this regard, the need for the training of highly qualified professionals, in particular social pedagogues increases. A social pedagogue is a specialist who professionally provides socio-pedagogical support and assistance to the family in development and upbringing, carries out a set of measures for social protection, education in the sphere of the immediate environment: at school, family, at home, he defends their rights and interests, promotes the assimilation of life skills. In our view, in the context of an inclusive approach to education, the role of social pedagogue is great.

We proceed from the fact that in the conditions of competence-oriented paradigm of education, the most important goal of training of social pedagogues is the formation of students ' personal qualities, as well as general cultural and professional competencies, the development of skills of their implementation in research, organizational and management, practical and analytical, production and technological and teaching activities. Graduating the university, a social pedagogue should not only have a stock of knowledge on his subject, but also have a sufficient set of personal qualities and competencies [17].

The aim of the work of a social pedagogue in inclusion is the successful adaptation of a person.

In inclusion, first and foremost, the rights of the child to education and, of course, to his or her health must be protected. One of the important tasks of inclusive education, in which the social pedagogue can play an important role-social partnership as a necessary cooperation, co-creation of school, society and parents, adults and children [18].

Pedagogues in the field of inclusion need constant improvement of their pedagogical art, the ability to fill it with deep content, nurturing patience, understanding, nobility, inner culture.

The Department of pedagogy and educational management of the faculty of philosophy and political science of al-Farabi Kazakh National University trains future social pedagogues, forming their professional competencies for work and in the system of inclusive education.

Students majoring of "Social pedagogy and self-cognition" study such disciplines as: "Social pedagogy", "Self-cognition", "Social and pedagogical diagnostics", "Social and pedagogical consulting", "Age pedagogy and psychology", "Fundamentals of special pedagogy and psychology", "Deviantology", "Social and pedagogical technologies of social pedagogy with children of deviant behavior", Family problems and psychological and pedagogical technologies work with a dysfunctional family", "Family counseling", "Pedagogy and psychology of interpersonal behavior communications», "Fundamentals of socio-pedagogical research", "Theory and practice of inclusive education in Kazakhstan and the world", etc.

In the process of studying these disciplines, social pedagogues develop the following competences: - ability to organize cooperation with handicapped persons;

546

-tolerance to people with a different way of thinking;

-responsible attitude to nature, environment;

-conscious adherence to a healthy lifestyle, maintaining normal physical, emotional and psychological

state;

-professional, socio-psychological, pedagogical, multicultural competence and competence of selfdevelopment;

-the ability to use professional knowledge in the organization and implementation of the educational process and other activities using the latest technologies;

-ability to develop recommendations for the development of family and family relations;

-possession of skills in diagnosing the personal development of children with disabilities.

In conclusion, it is necessary to say that inclusive education is a complex process that requires a certain transformation of the usual way of the educational environment, certain socio - educational conditions that allow essentially a systematic approach to the inclusion of handicapped people in the educational space. In solving this social problem, it is important to improve the quality of professional training of specialists, in particular social pedagogues.

Literature:

1. Kussainov A. K., Argynov A. H., Zhumakanova R. A. (2008). Professional training of adults in the field of inclusive education: Handbook. - Almaty: ROND & a, -120 p.

5.Kurmysheva.L. K. Inclusive education: foreign experience. Siberian pedagogical journal.No. 9/2012. p. 221-224.

6.Esteves, K., &Rao, S. (2008). The evolution of special education: Retracing legal milestones in American history. Alexandria,

VA: National Association of Elementary School Principals.

7. Universal Declaration of human rights of 10.12.1948, Article 26.

8.The UNESCO Convention against discrimination in education, 1960.Article 4.

9.Zinchenko O. V. Philosophical foundations of inclusion and principles of inclusive education [Electronic resource] URL:http://nsportal.ru/shko;a/korretsionnaya

pedagogika/library/2015/10/25/filosofskie-osnovaniya-inklyuzii-i-printsipy. 10. Inclusive education. Issue 1.- Moscow: Center "School book", 2010.- 272 p.

11.Kozyreva O. A. Creation of an inclusive educational environment as a socio-pedagogical problem//Bulletin of Tomsk state pedagogical University, 2014 №1(142).

12.Guidelines for the organization of integrated (inclusive) education of handicapped children in development. (LetterNo. 4-02- 4/450 ofMOandHof 16 March 2009.).

13.About the approval of the State program of development of education of the Republic of Kazakhstan for 2011 - 2020, p .37. 14.N. Sh.Akhmetova, K. S. Tebenova, V. V. Bobrova, L. V. Bratske. Karaganda State University.BuketovaActual problems of

our time.

15.https://studwood.ru/1289950/pedagogika/inklyuzivnoe_obrazovanie_v_respublike_kazahstan.Инклюзивное education in the Republic of Kazakhstan.

16. Holahan, A., &Costenbader, V. (2000). A comparison of developmental gains for preschool children with disabilities in inclusive and self-contained classrooms.TopicsinEarlyChildhoodSpecialEducation, 20, 224 –235.

17.Magauova A. S. (2018).Competence-oriented model of training of future pedagogue-psychologists.- Innovative activity in education: Materials of the XII International scientific-practical conference. Part I // under the General editorship of G. P. Novikova. – Yaroslavl-Moscow: Publishing House "The Chancellor",. - 520 p.

18. Kirilenko N. P. "Saratov state University. Named after N. G. Chernyshevsky.Electronic scientific journal "Modern problems of science and education" №6.2014.

ДУХОВНО-НРАВСТВЕННОЕ СТАНОВЛЕНИЕ СТУДЕНЧЕСКОЙ МОЛОДЕЖИ В КОНТЕКСТЕ ЖИЗНЕННЫХ ЦЕННОСТЕЙ

Успанова Д.К.

Научный руководитель:д.п.н., профессор Ш.Т. Таубаева

Современное общество в эпоху модернизации и глобалистики имеет ряд преимуществ и возможностей перед обществом 20 столетия, но не исключает такой прогресс и проблем,возникающих в духовно-нравственном воспитании молодежи. Поколение молодежи сегодня — это поколение Z. Поколение Z по теории поколений Уильяма Штрауса и Нида Хоуова это молодые люди, родившиеся после 1995 года и использующие технологии VR- и 3D,они очень активны и легко воспринимают все новые возможности прогрессирующей технологической революции 21 века [1]. Вероятность того, что они будут жить в той реальности, о которой мы сегодня еще не имеем представления очень высока. Ускорение в развитие человечества отмечается обществом как положительные и динамичные шаги в развитиепоколений.Развитиевысокихтехнологий,прогрессависпользованииинтернетаивыходаего

547

затерриториальныерамкидомаилиофисачерезмобильныетелефоны,смартфоныидругиекарманные устройства позволяет молодежи непрерывно быть онлайн и всегда в сети. Новое поколение работает как в офисах, так и удаленно, не выходя из дома. Особенно успешен опыт совместной работы в одной компании находясь территориально в разных странах или на разных контингентах. Осуществление международных проектов не требует физического присутствия, такие инструменты и разработки как Skypeпозволяют видеть и общаться друг с другом через всемирную сеть.

Говоря о прогрессе техническом, следует отметить и о прогрессе в человеческих отношениях, семейно-ценностные ориентиры изменены, средний возраст вступления в брак сдвинулся на 10 лет и все эти изменения были положительно приняты обществом. Отход от традиционных устоев и правил имеет плавный переход к новым рамкам и правилам.

Вбурно развивающемся Казахстане вопрос духовно-нравственного становления молодежи, а именно студенческой молодежи является ключевым. Важно обеспечить верное понимание жизненных ценностей и ориентиров. Поколение Zчасто предпочитает компанию из гаджетов и мобильных устройствчастозаменяющихдрузейиживоеобщение.Походывбиблиотекузамененынарегистрацию

вмировых Е-библиотеках, дающие возможность в считанные минуты найти очень редкие издания авторов из всего мира.

Духовно-нравственное образование включает самый главный компонент в формирование молодежи это воспитание человечности в человеке. Педагогика основана на гуманистических принципах. Духовно-нравственное образование включает формирование в молодежи любви к родине, уважение к старшим, чтение традиций своего народа и семьи[5]. Духовно-нравственное воспитаниепроцесс трудоемкий. Его эффективность будет зависеть от многих факторов: создание оптимальных условий для развития доброй, милосердной, великодушной, справедливой личности.

Возможность оказания помощи в духовно-нравственном становление молодежи играет роль государство и молодёжная политика, осуществляемая в нем.Состав духовно-нравственного воспитания диктуется общепринятыми национальными ценностями, и приобретает направление в зависимости от того какие ценности общество считает важными, и как организована их передача от одного поколения к другому.

Духовно-нравственное воспитание и развитие человека является многоуровневым, многоэтапным процессом.Ононеотъемлемооттакихфакторовкак:культура,традицииконкретногообщества;проще говоря, от менталитета страны, в которой проживает человек [4].Духовно-нравственное становление человека как личности начинается в семье. Как известно первичная социализация является фундаментомдляпоследующего усвоенияребенкомобщепринятыхнормиправил. Здесьоченьважны агенты социализации. На первом этапе ими выступают родители. Ценностные ориентации, усваиваемые ребенком с первых лет жизни, остаются с ним на протяжении всей жизни. Взаимоотношения в семье находят свое отражение в обществе и составляют основу социального поведения гражданина[5].

ВКазахстане после выхода программной статьи Президента «Руханижангыру» - взгляд в будущее,

вкоторой идеал казахстанского общества –это патриот с активной гражданской позицией, знающий свою историю, язык, культуру, но при всем этом современный и прогрессивный, владеющий иностранными языками и имеющий передовые и глобальные взгляды [2]. В стране стартовала программа «Руханижангыру», стали открываться проектныеофисы, осуществляющие проекты по всей стране. Была презентована карта Сакральной географии, где отмечены более 600 культурных, исторических объектов. Ежегодно в стране проходятразные мировые проекты с участием молодежи такие как 7-ые Азиатские игры, 28-ая всемирная универсиада, ЭКСПО. Используя такие механизмы и привлекаястуденческуюмолодёжьпосредствамволонтерства,добровольничества,профессиональной практики, если говорить о переводчиках и атташе участвующих стран - все это помогает в духовнонравственному становление студенческой молодежи, прививает любовь к родине и гордость за свою страну. Имея такой ценный опыт в мировых проектах молодежь Казахстана смело может участвовать

впохожих проектах по всему миру.

Основная проблема поколения Z– это молниеносно развивающиеся технологии, изучение которых отвлекает его от общения и вносит изменение жизненных ценностной.

Жизненныеценности– этокатегорииморальныхиматериальныхаспектов,являющиесяведущими ввыборежизненнойстратегии,путейдостиженияиориентациивсмысловомпространстве.Вомногом именно ценности определяют возможность человека принимать решения, а также склоняют его деятельностьвопределеннуюсторону[3].Выборжизненнойстратегиинапрямуюсвязансжизненными ценностями.

Необходимо отметить, что определение духовно-нравственного воспитания как одной из главнейших задач современной образовательной системы в рамках учебного процесса также сильно трансформируется, как и наше общество, о котором было указанно выше, иначе школа, педагоги,

548

должны восприниматься не как деятели образовательной сферы, а как наставники индивида, выступающее агентами социализации. Система наставничества сегодня набирает обороты среди студенческой молодежи. Для поколения Z, воспринимающая реальность через интернет и социальные сети, крайне важно иметь прямой контакт со старшим поколением. Цифровое поколение молодежи необходимо провести через основные уровни социализации, что позволит решить главную проблему духовно-нравственного воспитания.

Важность духовно-нравственного воспитания невозможно недооценить, именно оно воспитывает изчеловекаличность.Неважноизсколькихпредставителейразныхпоколенийсостоитнашеобщество, основным решением сложившейся ситуации является их грамотное взаимодействие. По средствам нравственного воспитания через современные инструменты мы достигнем идеала общества. А на старшем поколение лежит долг ответственности за оказания всех благоприятных условий для прохождения духовно-нравственного становления молодежи.

Литература

1.Howe, Neil. Millennials&K-12 Schools / Neil Howe, Strauss. — LifeCourse Associates, 2008. — P. 109—111. — ISBN 0971260656.

2.Официальный сайт президента Республики Казахстан http://www.akorda.kz/ru

3.Куракин А.Т., Новикова Л.И. О системном подходе в исследовании проблем воспитания //Советская педагогика. –

1970. – № 10. – С. 96-106.

4.Шабанов А. Структура духовности / А. Шабанов. – СПб., 2008. – С. 46-50.

5.Безрукова В.С. Педагогика: учебное пособие. – Ростовн/Д: Феникс, 2013.

6.Калимуллин Р.Х. духовно-нравственная воспитание молодежипуть к развитию толерантности //Фундаментальные исследования.-2013.-№11-5.-С.1035-1039

САНКЦИЯНЫҢ КЕРІ ӘСЕРІН РЕТТЕУДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІҢ ҚЫЗМЕТІ

Ярликасинова Перизат Базаралықызы Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

Философия және саясатитану факультеті, саясаттану және саяси технологиялар кафедрасының 1-курс магистранты.

Контактные телефоны: 87754104888

Адрес электронной почты: Perizat.livee@gmail.com

Научный руководитель: Ерлан Қарин Тынымбайұлы

Аннотация:

Мақала қазіргі таңда әлемдегі ашық шайқасқа айналған АҚШ - тың Ресейге салған санкцияларының Қазақстанғатигізгенжанамаәсерлерінеталдаужасалады.Соныменқатар болашақта мемлекет тарапынан атқарылуы мүмкін саяси-экономикалық қадамдарға болжам жасап шешу жолдары іздестіріледі. Кез келген санкция – мемлекеттің дамуына кедергі болып, жетекші салаларға шектеу жасайтын әлемдік саясаттағы үлкен механизм. 2014 жылғы Қырым аннексиясы мен Украинаның оңтүстiк-шығысындағы соғыс нәтижесiнде АҚШ-тың толассыз санкциясына ұрынған Ресей Федерациясының экономикасы біраз соққыға тап болғанын БАҚ көздерінен баршаға аян. Осы орайда қалыптасқан геосаяси жағдайға байланысты, Ресейге салынған санкцияның салқыны қазақстандық компаниялар мен қатар экономиканың басқа да жетекші салаларына әсер етуі әлі жүзеге асуда.

Түйін сөздер:ЕАЭО, Кедендік одақ, протекционизм, экспорт, импорт, теңгенің тұрақсыздығы, макроэкономикалық тәуекелдер.

Соңғы жылдары жекелеген адамдартобына немесе тұтас мемлекетүшіншектеу шаралары ретінде салынған санкциялар Ресейдің саяси-экономикасында айқындаушы факторлардың бірі болып тұр. Еуропалық Одақ пен АҚШ 2014 жылдың наурыз айында Қырым Ресейге қосылғаннан кейін Ресейге қарсы санкциялар енгізу туралы шешім қабылдағаны баршамызға аян. Санкция банк, мұнай және қорғаныс секторына бағытталды. Қаңтарайының соңында санкция тағы да жарты жылға созылды. Бұл шараларға Ресейдің жауабы еуропалық ауыл шаруашылығы өнімдерінің көп бөлігіне эмбарго болды. Міне осылайша басталған АҚШ санкциясы бүгін де өз күшіне әбден еніп, күн өткен сайын көпеген шектеулер арқылы әлем алдында Ресей мен АҚШ арасындағы санкциялық соғыс күн өткен сайын әртүрлі көрініс табуда.

Біздің жақын көршімізге, стратегиялық одақтасымызға, ЕАЭО, Кедендік одаққа біріккен әріптесімізге салынып отырған санкция бізге тікелей болмаса да өзінің жанама кері әсерлерін тигізіп

549

үлгерді. Қазақстан мен Ресей экономикасы арасындағы тығыз байланыс, құрылымдық себептерге байланысты. Яғни, Ресей экономикасында не өзгеріс болса да, ол бізге жанама түрде әсер етеді. Мысалы 2017 жылғы рубльдің құнсыздануы Қазақстандық тарапқа өз экспортерлерін қорғау үшін рубльге еруге тура келтірді. Бірінші – Ресейдің девальвациялық тәуекелдері Қазақстан экономикасына көшті. Екіншіден – тығыз байланыстың кесірінен инфляция импортталды. Бұл өз кезегінде макроэкономикалқ тәуекелдердің өсуіне ғана емес, Еуразиялық-экономикалық интеграцияның баяулауына әкеп соқты. Санкция енгізгеннен кейін Ресей контр санкциялар енгізді. Ресейдің бұл тәсілінің аясында Еуропадан тауар тасымалдау мен транзитпен айналысатын қазақстандық логистикалық компаниялары біраз проблемаларға жолықты. Салынған санкциялардың Ресей экономикасын тікелей тоқыратуға бағытталғаны анық. Ал Ресей біз үшін экономикалық локомотив рөлінатқарыпотырғанел– бізсырттанимпорттайтынтауарымыздыңжобамен1/3-інРесейденаламыз. Санкция салдарынан Ресей бұл тауарларын енді бұрынғы бағамен бере алмауы мүмкін. Валюта тапшылығына ұрынатындықтан ол сыртқа шығаратын тауарларына, әрине, бағаны көтереді. Екінші жағынан, экспорттайтын тауарларымыз да Ресей арқылы жүзеге асуда. Мысалы, КТК мұнай құбыры, газ құбыры, темір жол қатынасы Ресей арқылы өтіп жатыр. Олардың транзиттік бағасының күрт өсуі де әбден мүмкін.

Осы орайда санкцияның тиген тағы бір әсерін мысалға келтірсек АҚШ-тың Ресейге қарсы санкциясы дербес қана емес, секторлық сипатқа ие, сондықтан бұл жолы да Қазақстанның экономика саласын айналып өтпейді. Мысалы, «Русалға» қарсы санкция тура ERG-ды алюминий тотығын сатып алатын жаңа сатушыларды іздеуге немесе тұтас алғанда қазақстандық жеткізушілерді санкциялық компаниялар үшін шикізат жеткізу кестесін өзгертуге мәжбүр еткен болатын. Сондықтан, санкциялық компаниялармен жұмыс істейтін қазақстандық ірі компаниялар жыл соңында жоспардан төмен кіріс көрсеткішін көрсетуі мүмкін. Әлсізденген рубль теңгені де әлсіретеді, өйткені Ресей Федерациясы – Қазақстанның ірі сауда серіктесі.

Сонымен қатар теңгенің тұрақсыздығы да айта кеткен жөн болар. Еліміздің негізгі табыс көзі – шикізат сату екенін барлығымыз жақсы білеміз. Ал Ресей Қазақстан экспортын өзінің барлық магистральдары арқылы өткізіп отырған жалғыз ел. Біз жақсы көлемде сатып, табысқа қол жеткізіп отырғанымыздың көбісін дәл осы Ресей арқылы жасаймыз. Теңге бағамы доллар құнына қарауы бюджеттің көп мөлшерде ақша жоғалтуына алып келеді. Сондықтан қаражаттың түсу көзін теңестіру үшін теңге бағамы рубльден кейін жүретінін де естен шығармауымыз керек.

Сондай-ақ отандық саясаткердің пікірінше, санкцияның әсері қазір тек жанама болғанымен бір-екі жылдаайқынсезіледі.Себебі,тозғантехникалардыңжаңасыналу,орынынауыстырунемесесатыпалу процесіне АҚШ тікелей ықпал етеді, аталған тауарларды АҚШ бермейді. Салдарынан Ресейде экономикалық құлдырау орын алады, ал Қазақстанға бұл экономикалық салқындық өз деңгейінде әсер етпек.*

Ал ендіосыорайда жоғарыда аталыпкеткенсанкциясалқынына төтепберужолдарындаіздестіріп көрдік. Иә санкция тікелей бізге емес Ресейге салынуда БАҚ көздерінде ол санкциялардың тек жанама әсерден ары аспайтыны туралы да пікрлер жүр.Дегенмен де қалыптасқан геосасяси жағыдавйға байланысты бізідің саяси-экономикалық саламызға өзінің үлкен әсерін болашақта тигізбесіне ешікм кепіл бере алмайды. Сондықтан да осындай жағыдайдың алдын-алуда мемлекеттің саясиэкономикалық жеке жоспары болуы керек .

Ендеше санкция салқынына ілікпеу үшін не істеуге болады Еуразиялық одаққа мүшеболғанҚазақстанменРесейдіңэкономикасындаекіжақты ұтылыс болуы

әбден мүмкін. Қаржы мен энергетика саласы, биліктегі топтардың бизнесі кеңестік кезеңнен бірбірімен байланысы жалғасуда. Қазақтың мұнайы Ресей арқылы тасымалданатынын ескерсек, Еуразиялық одаққа мүшелікке өткеннен бері аталмыш секторлардың арасындағы байланыс күшейе түсті. Бірақ саясаткерлердің пікірінше аталмыш одақ Қазақстанға ешқандай да пайда әкелмейді керісінше болашақта үлкен шығынға алып келуі мүмкін деген пікір айтуда. Меніңше ЕАЭО-ның Қазақстанға теріс әсері туралы айту үшін жүйелік талдау жүргізу қажет. Оң және теріс жағын қарастырукерек,елОдақтыңмүшесіболаотырыпнеалды.Бұлреттемұндайталдау,негізінен,сапалық емес, сандық индикаторларға негізделуі тиіс.

Ендеше Ресей нарығы болмаса біздің ел қайда баруға болады ? Қазақстанның сыртқы саясатының басымдықтарының бірі болып табылатын Орталық Азия бар, мұнда бізді үлкен мүмкіндіктер мекн перспективаларкүтіптұрғаныанық.Назарымызғаалатынтағыбіржағыдай олҚазақстанүшінбүгінде шағын мемлекеттердің немесе дамушы елдердің санкциялары бар елдермен өзара ара-қатынасы мен тәжірибесіне аталдау жасау керек, бұл өз кезегінде болашақта өзекті болуы мүмкін. Сондықтан да Қазақстан тарапына тәуекелдерді мұқият талдау және оны басқару жөнінде шаралар қабылдау маңызды.

550