Под общей редакцией:

д.филос.н., профессора Курманалиевой А.Д.

Ответственный редактор: PhD Досхожина Ж.М.

Материалы международной научной конференции «Современная казахстанская культура в глобальном мире» в рамках V Международного Фараби Форума / под общ. ред. А.Д. Курманалиевой.

– Алматы: Қазақ университеті, 2018. – 156 с.

ISBN 978-601-04-3458-5

В сборнике опубликованы тезисы докладов участников международной научной конференции «Современная казахстанскаякультура вглобальном мире», посвященной реализации проекта «Рухани жаңғыру»

врамках V Международного Фараби Форума (7 апреля 2018 года). Выступления участников посвящены актуальным общественно-значимым проблемам в исследовании культурологических, религиоведческих, философских и социальных аспектов реалий XXI века, необходимых для модернизации общественного сознания

всовременном Казахстане.

За содержательную часть, актуальность выбранной темы, правильность, полноту и грамотность изложения, атакжезакачествопредоставленнойинформациивстатье,несетответственностьисключительноавтор(авторы).

Автор (авторы) сохраняет за собой полное авторское право, в том числе право изменять, дополнять представленную в статье информацию.

© КазНУ им. аль-Фараби, 2018

ISBN 978-601-04-3458-5

2

СЕКЦИЯ 1 ҚАЗАҚСТАНДЫҚ МӘДЕНИЕТТІ ЗАМАНАУИ ӘЛЕММЕН

СӘЙКЕСТЕНДІРУ/ ИДЕНТИФИКАЦИЯ КАЗАХСТАНСКОЙ КУЛЬТУРЫ В СОВРЕМЕННОМ МИРЕ

ҚАРЛЫҒАШ БОРБАСОВА САНЖАР АЙТБАЕВ

ЖАСТАР ОРТАСЫНДАҒЫ РАДИКАЛДЫ АҒЫМДАРДЫҢ ДІНИ КӨЗҚАРАСТАРЫ

Қазіргі кезде жастардың позитивті сипаттамаларымен қатар олардың әлеуметтік-саясаттық инфантилдiлiкбелгілерікөріністабабастады;ұлттықмәденибірегейліктіжоғалту;индивидуализммен эгоцентризм;девианттыжәнеделиквенттімінез-құлық;ұлттықжауынгерлік;өзін-өзіөзектендіружәне өмірдік перспективасының жоқтығы, рухани және мәдени құндылықтардың диверсификациясы. Осының барлығы жастардың арасында радикализм, экстремизм және терроризмнің тенденцияларын тудырады.

Радикализм саяси үрдіс болып табылады, оған сүйенушілер тек қолданыстағы жүйені сынап қана қоймай, түбегейлі реформаларды жүргізуді талап етеді, сонымен бірге радикалды әдісті шешім қабылдауда қолданады. Радикализмнің қаупі кез-келген көзқарас, ұғымдарға, идеологияларға ымырасыз қарау.

Сонымен бірге, жастар наразылық үдерісі Қазақстан Республикасында және ТМД елдерінің шекарасында латенттік және анық емес сипаттамаға ие, ол үнемі оларды таратпау және уақытылы диагностика жасауға мүмкіндік бермейді, өз кезегінде ол жастар ортасында радикалды көріністердің өшуін немесе көрініс табуын әрі қарай болжау мүмкін еместігі, мәселенің екінші бөлімі болып табылады. Сондай-ақ, жеке тұлғалардың, топтардың, ұйымдардың шектен тыс радикалды көзқарастарды,позицияларыменөлшемдерінұстануқоғамдыққызметте,қоғамдықтанымға,қоғамдық психологияға,моральменидеологияға,соныменбірге,әлеуметтіктоптардың(әлеуметтікэкстремизм), этностардың (этникалық немесе ұлттық экстремизм), қоғамдық бірлестіктер, саясат партияларының, мемлекеттердің (саясаттық экстремизм), конфессиялар (діни экстремизм) қарым-қатынасында экстремизмді тудырады.

Діни радикализмнің әлемдік тәжірибесін талдау

Жыл сайын өздерінің саясаттық қызығушылықтарына жастарды белсенді пайдаланатын, экстремистік және террористік ұйымдардың қатарын діни көзқарастағы жастар толтыруда [1].

Экстремизм алуан түрлі, сонымен қатар, оны тудыратын мотивтерде әр түрлі. Негізгі мотивтері: материалдық, идеологиялық, түрленуге құмарлық және нақты жағдайға қанағаттанбаушылық, адамдарға билік жүргізу, белсенді қызметтің жаңа түріне қызығушылық,жолдастық, өзін-өзі танытуы, жастық романтика, батырлық, өлім қаупіндегі ойындық тартымдылық.

Жастарды радикализмге, экстремизмге және терроризмге тарту үдерісін зерттеуші мамандар радикализм экстремизмге қарағанда ең алдымен идеяның мазмұнды жағына («түбірлі», міндетті түрлі экстремалды болмауға да болады), екінші кезекте оны жүзеге асыру әдістері туралы біртұтас пікір білдіруде. Радикализм жүзеге аспай «идеялық» қана болуы мүмкін, ал экстремизм жоспарланбай да жүзегеасуымүмкін(ТукумовЕ.В.,ТомалинцевВ.Н,ЕгуповА.В.,НовиковИ.А.жәнет.б).Экстремизм біріншікезекте,күрестіңтәсілдеріменәдістеріненазараударып,мазмұндыидеялардыекіншіжоспарға қалдырады. Терроризм экстремизмнің соңғы формасы ретінде радикалды негізден туындайды, бірақ оның ескертулері жүзеге аспауы мүмкін болғандықтан, радикалды механизмдерден оны жақтаушылармен жүзеге асырылып қойған, тек қана зорлық әдістерінің түрін таңдау ғана қалады ( терроризмнің идеологиялық доктринасының негізі радикализм және экстремизм).

Осыған сәйкес, радикализмнің алдын алу бойынша қызметтердің идеологиялық сенімді стратегиялық бағдарламасы жасалса, радикалды әсерлерді ескертуге болады деген болжам айтуға болады.

Санкт-Петербургтік мемлекеттік университеттің кешенді әлеуметтік зерттеулер ғылымизерттеулер институтында жастар мәселесі зертханасында жиналған экстремизмге жүргізілген көп жылдық тәжірибе оны биологиялық және әлеуметтік-психологиялық феномен ретінде қарастыруға мүмкіндік береді, ашулы ниет пен мағына бар болған жағдайда шектен асып кету ықтималдылығы

3

негізі жатыр; әлеуметтік жүйені немесе оның белгілі-бір бөлімін қиратуға бағытталған және мінезқұлық формасы, типі, қоғамдық норма шекарасынан шыққан, жас адамдардың белсенділігінің ерекше формасы [2].

Жастар арасындағы экстремизм және терроризм мәселесі соңғы он жылдықта ескерусіз қалмады, олар оқу, әдістемелік құралдарда, монографияларда (Козлов A.A., Теплов Э.П., Чупров В.И., Зубок Ю.А., Чудинов С.И., Соснин В. А., Синякин И. И. және т.б.), сонымен қатар, әр түрлі басылымдар мен зерттеулерде (Панкова Л.Н., Горбунов К. Г., Глушков В. А., Казенов С. Ю., Кумачев В. Н. және т.б.) кең көрініс табады. Сонымен қатар, халықаралық терроризм мәселесі де ескерусіз қалған жоқ (Сляднева Н. А. [3], Костенко Н. И. [4], Эфиров С. А. [5] және т.б.)

Ресейде жастар радикализмі және экстремизмі мәселесі ресейлік бірізділікпен, жастар субмәдениетімен, жаңа ресейліктердің ұлттық-шовинизмімен үлкен талас тудыруда деген ойды Маркин В., Ткаченко В. В., Баева Л.В. және т.б авторлардың еңбегінен көруге болады. Сондай-ақ, Ресейдегі радикализмнің аймақтық аспект көрінісі халықаралық қоғамдастықтар арасында туындап отырғанын Горюшина Е.М., Маврин О. В, Добаев И. және т.б жазады. Бұл жұмыстарда Ресейдегі жастар радикализм және экстремизімнің потенциалдық факторы ретінде этно-конфессионалды бірізділік туралы айтылады.

Діни радикализмнен алыс Қазақстан соңғы жылдары осы бағыттағы зерттеулер мен қызметтерді күшейтті, бұл ретте Орталық Азия эксперті саясаттану ғылымдарының кандидаты Дмитрий Плотниковтың айтуы бойынша, қоғам арасында радикалды исламдық идеялардың жаппай қолдауының жоқтығының арқасында Қазақстандағы діни экстремизмнің көрініс табуы әлі анық емес болғандықтан, экстремистік ағымдардың ескерту статусына ғана әкелді. Осыған қоса, ол эстремистік топтардың (олар бұрын жоқ болған аймақтарда) радикалды әсер ету деңгейінің әлемдік өсу тенденциясы қоғамды сақтауға тиісті, осыған сәйкес, радикалдарға да назар аудару қажет [6].

Қазақстанның батыс және оңтүстік провинцияларында діни экстремизмді насихаттау көбірек. МаңғыстауоблысыныңбасимамыДуйсенХасниязовтыңайтуынша,осыаймақта«ваххабиттер»алғаш рет 1994 жылы пайда болды [7]. Көптеген салафиттер Оңтүстік Қазақстанда да бар. Мамандардың пікірінше, тіркелмеген мешіттердің саны, Қазақстандағы мұсылмандардың діни басқармасында тіркелген мешіттердің санынан екі есе көп. Бұлар Алматы облысындағы ұйғыр және дұнған мешіттері мен Оңтүстік Қазақстан облысындағы Сайрам ауданындағы өзбек мешіті [8]. Осыған сәйкес, Нуруллаев А.А., Тукумов Е.В., Сатпаев Д., Тайжан Б.К., Шайхутдинов М.Е. сияқты зерттеушілер экстремизм мәселесіне 2000 жылдардың бірінші жартысында назар аудара бастаған. ҚР діни және саяси жағдайларды ескере отырып, бұл бағыттағы зерттеулер жиі жүргізіледі [9-11].

Соңғы жылдардағы А.Е. Сафоновтың, М. У. Медовтың, О. Н. Алексеев, А.А. Свиридов, А.В. Кузьмин, В.В Малышевтың жұмыстарын талдау экстремистік қылмысты және қылмыстық жағдайды қолға алу мақсатында кәмелеттік жасқа толмағандарға тәрбиелік алдын алу сипатындағы жұмыстар жүргізу арқылы, жастар арасында алдын-алу жұмыстары көптеген әлем елдерінде күшейе түскенін көрсетті.

Бұл ретте ТМД елдерінде толеранттылық негіздерін насихаттап, толеранттылық сабақтары, ағартушылық семинарлар мен бағдарламалар немесе Интернеттегі экстремистік-террористік және экстремистік-ұлттық сайттарды (экстремизм, национализм және терроризм идеологиясын насихаттайтын,шетел азаматтарына,басқадіндегінемесе басқа ұлттағы адамдарға қарсы бағытталған террористікжәнеэкстремизмдікқылмыстардыжасауғаүгіттейтін,соныменқатар,жарылғышзаттарды дайындау нұсқаулықтары, террористік актілерді жасау, «ұлттық» өлімдер және т.б.) жою шарасын қолдану және зерттеп отыру бойынша ескерту-алдын алу жұмыстары жүргізіледі.

Шынымен де заманауи қоғамның ашық ақпараттық жағдайында жақын және орта шығыс елдерінен шығатын діни экстремизмді насихаттау заңдылық үлгіде Қазақстанның шекараларына жетеді. Қазақстан ҰҚК басшыларының атынан Нуртай Абыкаев «идеологиялық экстремизм мен терроризмнің жаппай интернет арқылы насихатталуы» туралы, сонымен қатар, әртүрлі миссионерлердің елге заңсыз түрде экстремистік әдебиеттерді әкелуін мәлімдеді [12]. Сонымен қатар, жақында өткізілген әлеуметтік өлшеулерден алынған мәліметтерге сәйкес, Оңтүстік аумақтарда (халықтың діншілділік деңгейі жоғары) конфессиялық салада шиеленушілік деңгейі ең төмен (2011 жылдың күзінде (ЦИОМ) қоғамнның ойын зерттеу орталығының өткізген, әлеуметтік сауалнама мәліметтері бойынша [13]). Діни дәстүрлер әлсіз жерлерде радикализм күшейіп келеді.

Сонымен бірге 2016 жылы Алматы қаласында «КИПР» атты аналитикалық топ «Мемлекет модернизациясының міндеттері контекстінде қазақ жастарының этникалық, діни және азаматтық бірегейлігін қалыптастыру» атты сараптамалық талқылау өткізді. Конференция барысында сарапшылармен Қазақстандағы жастардың радикалдылығының нақты қауіптілігі айтылды. Сарапшылардың негізгі талқылауы саясаттанушылар мен әлеуметтанушылардың ассоциациясы (АСиП) жүргізген үлкен көлемдегі әлеуметтік зерттеу болды, зерттеу нәтижесі бойынша этникалық

4

және діни әсері негізінен, жастар ортасында конфликтілік потенциал деңгейінің жоғары екендігі анықталған[14].Бұл айғақ біздіңжобамыздың өзектілігінкүшейтеді және бізбен таңдалғанрадикалды ағымдардың алдын алу бойынша жастар мен жасөспірімдердің мінез-құлқының адамгершілікқұндылықтық мотивациясын қалыптастыру басымдылығының адекваттылығын растайды. Оқу және ғылыми әдебиеттерде радикализмнің, экстремизмнің және терроризмнің алдын алу бойынша, қоғамдағы бұндай құбылыстарды таратуды болдырмау және ескертудің заманауи әдістеріне негізделген ақпараттар жеткілікті. Сонымен бірге, жастар мен жасөспірімдердің мінез-құлқының адамгершілік-құндылықтық мотивациясын негізге алу радикализмнің алдын-алу жұмыстарының жаға бағыты сияқты көрінеді.

Жастар мен жасөспірімдердің діни көзқарастарын анықтау

Сонымен қатар ғылыми-зертеу жұмысының болжамын (жастар ортасындағы радикалды ағымдардың идеологиялық көзқарастары мен моральдық құндылықтары дамымаған, немесе кері әсерлі, сондықтан әлеуметтік, саяси, экономикалық және өзге факторларға байланысты жастар мен жасөспірімдерде тұрақсыз және адамгершілікке қайшы діни көзқарастар қалыптасады) дәлелдеу үшін біз 2017 жылғы казан - қараша аралығында кішігірім зерттеу жұргіздік.

Зерттеуді жүргізу үшін келесі әдістер қолданылды: анкета, тестілеу, контент-анализ және т.б. Жауап берушілердің жалпы саны – 77 адам, олардың ішінде жастардың саны – 34 (1, 2, 3 курс студенттері), жасөспірімдер саны -33 (мектеп оқушылары).

Анкета және тест арқылы біз біріншіден жастар мен жасөспірімдердің құндылықтарының рейтингтік үлесің (пайызбен) аңықтағымыз келді.

1-сурет. Жастардың құндылықтарының рейтингтік үлесің (пайызбен)

қызмет, мансап: Жасөспірімдер

махаббат: 8,74

6,89 дін: 7.59

ақша: 10,37

денсаулық: 25

білім: 11,1

отбасы: 18,24

достық: 12,07

2-сурет. Жасөспірімдердің құндылықтарының рейтингтік үлесің (пайызбен)

Осы екі сүрет арқылы көрнекі түрде салыстыру жүргізуге болады: жасөспірімдердің құндылықтарының арасында жастарға қарағанда дін, ақша көп үлесің табады; жастарда (қазіргі студенттерде) білім, достық қүндылықтары пайыз мөлшері бойынша көбірек таңдалады.

Контент-талдау негізіндебізжауапберушілердіңорташадеңгейдегі «дін»құндылығыңтаңдадық (мақсатқа жету үшін).

5

Жасөспірімдердің «дін» құндылығына жету механизмдерін 3-суреттен көруге болады. Бұл сұрақ бойнша мазмұндық талдау жасайтын болсак:

-«мұсылмандық» өмір салты – бұл ұғымға көлемді ақпарат енгізілген: құран оқу, намаз оқу, зиянды әдеттерден аулақ болу, діни салттарға белсенді қатысу, саясатқа арласу, «мұсылмандық» дүниетаным және т.б.;

-исламдық идеология – ерекше дүниетаным, ислам дінинің әлемдегі басшылығы, ерекше кұндылық жүйесі;

-ұлтшылдылық – қазақ ұлтының «мұсылмандығы» және басқа ұлттарға қарағанда тектілігі, «ақ

сүйектілігі», ақыл-ой жағынан басымдылығы және т.б.

Жауап берушілердің көпшілігі «мұсылмандық» өмір салтына зиянды әдеттерден аулақ болуды жатқызды, бұл біздін ойымызша адамзаттық құндылықтарың қалыптастыруға өте әсерлі механизм болып табылады. Сонымен қатар, «діни салттарға белсенді қатысу, саясатқа арласу, «мұсылмандық» дүниетаным» тұжырымдары арқылы жауап берушілердің радикалдылық көзқарастарына жақындығы білінеді.

0

жасөспірімдер

3-сурет. Жасөспірімдердің «дін» құндылығына жетудің негізгі механизмдері (пайызбен).

Жастардың «дін» құндылығына жету механизмдерін 4-суреттен көруге болады.

0

жастар

4-сурет. Жастардың «дін» құндылығына жетудің негізгі механизмдері (пайызбен).

Бұл сұрақ бойнша жастардың жауаптарың талдайтын болсак:

- рухани құндылықтар: сыйласымдық - кішілердің үлкендерді сыйлауы; адамзаттың барлығын қолдау; ымыра – барлық тараптардың пікірін тыңдап, барлық мүдделерді ескере отырып, кез келген шиленістерден шығуға мүмкіндік беретін құрал; түсінушілік – адамзаттынбір бірінің қателігіне жылы шыраймен қарау (толерантылық).

-«мұсылмандық» өмір салты – бұл ұғымға басқа ақпарат енгізілген: зиянды әдеттерден аулақ болу, діни салттарға белсенді қатысу, Мекке немесе Мединаға хадж жасау, «мұсылмандық» дүниетаным;

-исламдық идеология – ислам дінинін әлем діндерімен дискриминациялауын жою, ислам дінинің басшылығын және басымдылығын әлемге таныту, мұсылмандар уммасын қалыптастыру.

Қорытынды

6

Біздін ғылыми-зерттеу жұмысымыз радикализмнің әлемдік тәжірибесін талдауға негізделеді, нәтижесінде анықталғандай, радикалды ислам белгілі бір мұсылман қоғамдарының белгіленген георгафиялық мекен шекарасына тоқтамайды, себебі олар үшін асқақ арман әлем мұсылмандар уммасын бірыңғай саясаттық мемлекеттік білім беру – халифатқа біріктіру. Бұл жағдайда Ресей мен басқада әлем мемлекеттерде «мұсылмандық» шекараларының исламдық радикалды идеология мен тәжірибелі «жойылу» үдерісінен қашу мүмкін емес болады [15].

Әлемдік өркениетке қауіп төнумен қатар жастар арасындағы діни радикализм оның зардаптарымен өте қауіпті: барлық адамзат үшін жаһандық мәселеге айналған экстремизм мен терроризм [16].

Радикалдық ағымдар өзін радикалданған (өзінің мақсатын жүзеге асыру құралдары) фундаментализм формасында, немесе радикалды идеологияның (маргиналды немесе діни топтар) шеткі формасы ретінде көрсете алады және осыған сәйкес бұл ғылыми-зерттеу жұмыстын қоғамның кең қызығушылығына ие болады деген ойдамыз.

Алынғаннәтижелербіздібірнешеойғасалады:шыдамсыздықпендискриминация,ұлтшылдылық пен адам құқығына қысым жасау әсерінен ұлт ішілік факторлардың төмендеуіне көмектеседі. Бұл факторлар экстремизм мен терроризмге, діни радикализмге, ксенофобияға, әлеуметтік агрессияға жастарды тартады.

Біздің ойымызша ұлттық жалпы адамзаттық құндылықтарға қарсы келетін, дүниетану аспектілерін агрессивті насихаттау мен қоғам үшін моральді-этикалық құндылықтардың ұлттық жүйесін мойындамауға қарсы салмақ анықталды.

Соныменқатаррадикалды ағымдардыңдамуына медиялық әсердіңмаңыздылығызор.Бұл мәселе біздін жұмысымызда қамтылмай қалды.

Қорытындылай келе, айтуға болыды: қоғамдағы үйреншікті моральдық-этникалық құндылықтарды терістеу және дүниетанымға қарсы агресиивті үгіттің алдын алу ретінде, өзін-өзі ұстай білу, іс-әрекеттерге жауап беру, максимализм мен нигилизм, радикализм мен шыдамсыздық, ұшқалақтық пен бітіспестік, әлеуметтік мәдениеті төмен топтардан аулақ болу тәрбиенің руханитанымдық әсері болмақ. Сондықтанда жастардың рухани құндылықтарын артыру діни радикалдық көңіл-күйді төмендетеді деп ойлаймыз.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1.Тукумов Е.В. Религиозно-политический экстремизм как угроза региональной и национальной безопасности стран Центральной Азии. Диссертация на соиск. уч. степени канд. полит. наук. Алматы, Казахстанский институт стратегических исследований при Президенте Республики Казахстан. 2004 - 160 с.

2.Анализ условий и факторов формирования экстремистских настроений в среде петербургской молодежи и определение стратегии профилактики экстремизма: аналит. отчет по итогам социолог. исслед. (Гос. контракт № 215/06 от 5 сент. 2006 г.)

3.Сляднева Н. А. Международный терроризм и добровольный ПИАР: симбиоз, порожденный новым информационным режимом ХХI в. [Электронный ресурс] - Режим доступа: http://www.e-journal.ru/besop-st4-21.html

4.Костенко Н. И. Еще раз о проблемах понятия международного терроризма в Единой всеобъемлющей конвенции ООН "О международном терроризме" // Право и политика. - 2016. - № 4. - С. 458-469.

5.Эфиров С. А. Терроризм как катастрофогенный фактор [Электронный ресурс] - Режим доступа: http://conflictolog.isras.ru/93-4-2.html

6.Плотников Д. Казахстан в борьбе с экстремистами. Кто победит? http://www.iarex.ru/articles/52496.html

7.Религиозная ситуация в Казахстане и ИГ http://rus.azattyq.org/content/religija-v-kazakhstane-islamskoe- gosudarstvo/27366741.html

8.Казахстан: борьба с «салафитами» на Мангашлыке http://memohrc.org/news/kazahstan-borba-s-salafitami-na- mangyshlake#sdfootnote2anc

9.Ахмадуллин А. С. Профилактика терроризма // Законность. - 2012. - № 3. - С. 16-18.

10.Шибутов М., Абрамов В. «Терроризм в Казахстане - 2011-2012». Доклад. - Алматы, 2012. - С. 13, 23.

11.Религия и общество: Сборник трудов сотрудников Международного центра культур и религий Агентства Республики Казахстан по делам религий. Сост. Ж.К. Жаркымбеков, Н.Х. Шубаев. - Астана, Международный центр культур и религий, 2013. - 219 с.

12.Казахский боевик ИГ сжег паспорт http://rus.azattyq.org/content/boevik-ig-iz-kazakhstana-passport/27107436.html

13.Данные социологического опроса по теме «Традиционные, национальные и религиозные ценности в сознании казахстанской общественности», проведенного осенью 2011 г. компанией «Центр изучения общественного мнения» (ЦИОМ)по заказуРГУ «Международныйцентр культур ирелигий»(МЦКР)АгентстваРеспубликиКазахстанпо делам религий, 2011.

14.НационализмирадикализмпроцветаютвсредемолодежиКазахстана//ИАТоталКазахстан.12.102016.Режимдоступа: https://total.kz/ru/news/vnutrennyaya_politika/natsionalizm_i_radikalizm_protsvetayut_v_srede_molodeji_kazahstana

15.МырзаевБ.Радикалдыдіниағымдардыңтаралусебебінеде?17.02.2015 http://kazislam.kz/basty/item/5036-radikaldy-dini-

a-ymdardy-taralu-sebebi-nede

16. Бекқожа Ө. Тұғырнама: Радикалды ағымдарға қатысты ұстаным. http://asyldin.kz/article/view/id/7478.htmlhttp://asyldin.kz/article/view/id/7478.html

7

АЛИЯ АБИШЕВА НАРГИЗ АБДУЛИНА

ҚАЗАҚ МӘДЕНИЕТІНІҢ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫ МЕН ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ СӘЙКЕСТІЛІК МӘСЕЛЕСІ

Әр мәдениеттің өзінің белгілі құндылықтары болатындықтан, әртүрлі мәдениеттерде әр адам әлемді әрқалай көреді. Қазақ мәдениетінің құндылықтары бұқаралық мәдениеттің әсерінен өзгерістер қатарына ұшырауда, және ұлттық мәдениетті анықтайтын құндылықтарды сақтау үшін әлемдегі сәйкестікті сақтау және трансформациялаудың белгілі бағдарламалары қажет.

Құндылықтарды трансформациялау мәселесін тарихшылар, әлеуметтанушылар, философтар зерттейді, бірақ мәдениеттану саласында ол аз зерттелінген. Трансформация теориясы адами ілгерілеу идеясына негізделген [1, с. 18], және белгілі болғандай, адамдар өздерінің жеке елдерінде тұрып, шаруашылықпен айналысып, алдарынан бүкіл әлемашылатынын елестете алмаған кездері тап мұндай мәселенамалар болмаған. Барлығы ел мен халықтың әлеуметтік-экономикалық тұрақты дамуының пайда болуымен өзгере бастады.

Н.Назарбаеватапөткендей«ЖаһандықәлемдегіқазіргіҚазақстандықмәдениет»жобасы,әлемдік кеңістікте қазақ мәдениетінің құндылықтарын анықтау мәселесі өзекті болып табылады. Жаһандану, қазақ мәдениетінің рухани құндылықтарының әлемдік кеңістікке кіруі жағдайында қазақ мәдениетінің рухани құндылықтарын трансформациялау және жаңғырту мәселесі маңызды болып табылады.

Р. Инглхарт және К. Вельцельдің пікірі бойынша, мысалы, мәдениет саласындағы өзгерістер сондай-ақ қоғамның тарихи ерекшеліктеріне тәуелді, дәстүрлі протестанттық, православиелік, исламдық немесе конфуцийлік елдер тіпті әлеуметтік-экономикалық даму нәтижелерінің барлық өзгерістерінде өздерінің құндылық жүйелерімен айқын көрінген «Мәдени аймақтар» құрады [2].

Біздіңкөзқарасымызбойыншақұндылықтарөзініңдүниетанымдықнегізінде мәдениеттіңбарлық көрінісін біріктіре отырып, мәдениеттің біріктіргіш факторы ретінде көрініс табады. Құндылықтар, адамдардың жоғарғы мұраты және әлемдегі өмірлік мағыналы бағдары ретінде ойлап шығарылған және таңдалынған адамдардың өзіне тән рухани маңызы, мәдениеттің алғашқы әрі тұрақты сәйкестендіруі бола тұрып, танымдық, моральдық-өнегелілік, сондай-ақ әлеуметтік-практикалық қызметті және мәдениет субъектілерінің мінез-құлқын реттейтін анықтаушы факторлар болып табылады. Дегенмен құндылықтар артық сипатқа ие, ал, дұрысында жоғарғы мұратқа лайық, бірақ өнердің, діни және этикалық ұғымдардың, мемлекеттік басқарма мен экономиканың әртүрлі түрлері мен стильдерінде іске асырыла отырып, белгілі мәдениеттің болмысы болып, өзгешеліктер мен оның әлеуметтік құрылымының барлық архитектоникасын көркемдей отырып, олар нақты мәртебеге өтеді. Басқашаайтқанда,құндылықтармәдениетте іскеасырылыпотырады.Мәдениқұндылықтаржүйесінде қаланған әлеуеттің толық жүзеге асырылуы және оның дамыған түрлерінің – рухани-адамгершілік, әлеуметтік, көркем, символикалық, материалдық және т.б. барлық байлықтарында көрініс табуы – оның жетілген сатысын айғақтайды.

Хантингтон, Патнэм және Фукуяма мәдени дәстүрлер ерекше тұрақтылықпен өзгешеленетінін растайды; дәл солар бүгінгі саяси және экономикалық өмірді қалыптастырады [3, 4, 5]. Көптеген зерттеушілер бүгінгі сәтте құндылықтардың өзгеру мәселесін анықтайтын екі ғылыми ағымның бар деп есептейді. Біреулер дәстүрлі құндылықтардың құлдырауы және олардың заманауи құндылықтармен алмасуы деп есептейді [6]. Басқалары құндылықтар саласы экономикалық жағдайларға салыстырмалы түрде тәуелсіз деп, экономика мен саясаттағы өзгерістерге қарамастан, дәстүрлі құндылықтардың тұрақтылығын айрықша баса айтады [7].

Қазақ мәдениетінің негізгі құндылықтары:

•Қонақжайлылық. Қазақтар өте қонақжай халық. Бұл құндылық өзінің бастауын қонақтар киіз үйде, үстелдің төрінде отырған көшпелі кезеңнен алады. Және бұл жанұяда бар жақсысын қонақтарға ұсынған. Қазақстың "Асыңа тойғызбасаң да, ақ ниетіңе тойғыз» деген мақалы қонақжайлылықты жақсы суреттейді.

•Дәстүрлер.Қазақхалқыөздерініңсалт-дәстүрлерінсақтайбілді.Алайда,әрине,қазақмәдениеті

өзгерістерге ұшырауда, және кейбір салт-дәстүрлер сондай өзекті емес, ал кейде жаһандану жағдайында ерсі болып көрінеді, дегенменен бұл қазақ халқының негізгі құндылығы екенін атап өту қажет.

8

•Сый, құрмет. Қазақтар үлкенді сыйлау сияқты құндылықты сақтаған. «Дәт», «шыдамдылық», «сабыр» (сабырлық), «төзім» (төзімділік), «дегбір» секілді сөздер – бұл қазақ халқының мәдени құндылық ретінде төзімділікке қатынасы.

•Қазақтар нығайтқысы келетін құндылықтар, - бұл қазақ мәдениетінің ғасырлар түкпірінен келе жатқан этникалық қана емес, сондай-ақ бүгін де Қазақстан жерінде ғана емес, барлық ғаламшарда азаматтыққоғамды,жалпығабірдейортаменкелісімқұрудаөзектіболыптабылады,олардыазаматтық құндылықтар ретінде қарастыруға болады, оларды бұқаралық ақпарат құралдары саласында көбінесе

жалпыадамгершілік құндылықтары деп айтады. Қазіргі қазақстандық жағдайда бұл құндылықтар ең үлкен қоғамдық топ қызығушылықтарын көрсете отырып, Қазақстан аумағында тұратын барлық халықтардың, ұлттардың қызығушылықтарын өзінің бастамасына біріктіре отырып ортақтастырылады:

• Әлем – төбеміздегі ашық аспан, қазақ халқының отаншылдық құндылықтарының өзгеру мәселесі осыдан басталады. «Отан», «отан ана», «атамекен», «туған жер», «ел», «ел-жұрт» секілді сөздер қазақ халқының туған жеріне деген ерекше отансүйгіштік қатынасын көрсетеді және сол уақыттарда төзімділік, басқа адамға немесе өзге халыққа деген сый-құрмет құндылықтарымен арақатынас орната отырып, олар жалпы адамзаттық сипатқа ие болып, өзгеріске ұшырады.

•Әлеуметтік теңдікжәнеынтымақтастық,қазақхалқыныңұжымшылдық құндылығыныңөзгеру мәселесі осыдан.

•Төзімділік және басқалар үшін жайдарылық, қазақ халқының бұл құндылығы жаһандану жағдайында өте өзекті.

•Дәстүрлер,жаһанданужағдайында өмірсүре отырып,өздәстүрлеріміздіқалайсақтаймызжәне дамытамыз деген қазақ мәдениетінің құндылықтар өзгерісінің мәселесі осыдан.

Тәуелсіздігін және бәсекеге қабілеттілігін сақтай отырып Қазақстанның халықаралық қатынастарға кіруінің жаһандық еркін нарық және тұтынушылық жағдайында дамып келе жатқан

құндылықтар:

•Кәсіпкерлік;

•Прогресс және инновациялар;

•Мәдени алуан түрлілік.

Бұл құндылықтар қалай дамиды, олар қандай сипатқа ие болады және көбінесе қандай моральдық-өнегелілік мағынаға толатынын зерттеуге тура келеді. Алайда, құндылықтар жағымды әрі жағымсыз сипатқа ие болуы мүмкін екенін айта кету керек. Егер, мысалы, кәсіпкерлік пайда, табыстылық, бәсекеге қабілеттіліктің барлық атрибуттарымен бірге жеке бастың қамы үшін емес, өз мемлекетінің, халқының алдындағы борышы және барлық ұлттың ілгерілеуі үшін атқарылса, онда бұл құндылық жағымды сипатқа ие болады. Және керісінше, егер кәсіпкерлік қара бастың мүдделеріне қызмет етсе, оның құндылығы жағымсыз сипатқа ие болады. Прогресс және инновациялар, біздің көзқарасымызбойынша,қарабастыңқамынаайналмай,адамныңжәнеоныңмәдениетініңдамуқұралы болуы керек, соңғы жағдайда олар адам мен мәдениетке үстемдік ететін абстрактылы шеттету күш қуатына айналуда. Мәдениет және оның құндылықтары шеттету жағдайында тегістелетін болады. Және, тіпті тең құқықтық, өзара сыйластық және ынтымақтастыққа ықпал ететін мәдени алуан түрлілік, жаһандық мәдени кеңістікті жайдарылықпен, ашықтықпен, өзара көмекпен және ғылымитехникалықжаңартулар,әдістерментәсілдерсияқтыдамытуқұралдарыналмасументолтыруымүмкін, көзқарастар және бастысы мұндай жағымды қырынан, ол адам мен оның мәдениетінің бостандық, тең құқықтық, дербестік, сондай-ақ адамның табиғи құқықтарын сақтау арқылы демократиялық бастамалардыңдамуысияқтыіргелінегіздерінесәйкескеледі.Егерқұндылықтаржоғарыдакелтірілген жағымды мағыналарға толатын болса, олардың қазіргі жаһандық әлемде қазақ мәдениетін дамытуға, қазақ мәдениетінің ежелгі дәстүрлі ұғымдары мен құнды артықшылықтарына, оның төзімділігі мен жайдарылығына, әлемнің мәдени алуан түрлілігіне ізгі ниеттілігіне және икемділік мен төзімділікке, оқуға, қабылдауға қабілеттілігіне және халықаралық кеңістікте біздің еліміздің белгілі мінез-құлық стратегиясы мен қарым-қатынас нормаларын қалауы мүмкін позитивтік әлемдік стандарттармен ынтымақтастығына қарсы келмейтіндіктен, демократия және азаматтық қоғам қалыптастыруға мүмкіншілігі болатын еді. Оны болашақ көрсетеді.

Қазақ мәдениеті көптеген тарихи құндылықтар байлығын, ең алдымен оның жайдарылық пен толеранттылық, басқа нәрсеге деген қызығушылығы сияқты, оның көшпелі өмір кезеңін, оны бөтен және жау деп қабылдамай, сіңірді. Көшпенділер әлемді әлемнің басқа да мәдениеттерінің, тілдерінің, басқа да құндылықтардың әртүрлі әлемдеріне тап болатын шекарасы бар ғарыш деп қабылдады және оған өз әлемімен бөлісе отырып, өзара қарым-қатынас жасауға, ортақ тіл табуға тура келді, әсіресе

9

жолаушы немесе бөтен адаммен кездескен кезде, ол қымбат қонақ ретінде қарсы алуға дайын болды. Бірақ оның жауларының бойынан мысалы, қазақтың ежелгі ата-бабалары - сақтар және, әрине, атты әскер иелері сияқты батылдық және дала жағдайында күресудің ерекше шебер тактикалары табылды. Көшпелі халықтардың психологиясы жердегі байлық пен жинақталған, сондай-ақ орталықтандырылған билік пен тұрақты армияның бақылауына алынған байлыққа қарағанда, бұл тұрғыда еркінжәнеұйымдастырылғанқұрылымы,заңдастырылғанережелері менбұзушылықтарүшін жазалаудың қатаң жүйелері бар кандай да бір тұрақты орталыққа қосылмаған. Соғыс жағдайында әскерді халық өздері құратындықтан, тұрақты армияның жетіспеушілігі (егер есепке алатын болсақ, көшпелі қазақтарда батыр ғана емес, қазақтардың барлық дерлік жас ұрпақтары күреспен, садақпен атуменүнеміайналысқанжәнедәстүрлібәйге,күреске,жекпе-жектергеқатысқан,әсіресемерекелерде, үйлену тойларында, жарыстар мен шоулар ұйымдастырылған) хандар мен бектер олардың қажеттіліктерін, ұмтылыстары мен көңіл-күйлерін біле және ескере отырып, тек өз халқымен бірлікте өз күштерін нығайта алатын жағдайларды жасады. Қанағаттанбаған жағдайда, халық наразылық білдірді, кейде ханның ордасынан шығып, басқа хан ордасының саясатын, стратегиясын немесе жай ғана имиджі мен тұрмыс жағдайын бұрынғы хан ордасына қарағанда жақсы деп санаса, басқа хан ордасынақосылаалды.Дегенменбүгінгікүніқазақтаркөшпеліхалықболмасада,еркіндікжәнетаңдау құндылықтарын шынайы өмірдегі қиын-қыстау жағдайларды шешу процесінде бұрыннан бар болған және бекітілген, ұзақ жылдар бойы қазақтардың сезімталдық-эмоционалды көзқарастарында әлдебір ұнамды, қолайлы әрі жоғары бағаланатын нәрсе ретінде қалатын ерікті әрекет деп айтуға болады. Тәуелсіздікке қолжеткізу,өзін-өзі билеуарқылы қазақ халқы өздерініңбасымдықтарынайқындайтын, өз тұрмыстарының ең маңызды мәселелерін шешуде дербестікті, соның ішінде әлемдік халықаралық кеңістіктегі басқа да мәдениеттермен қарым-қатынастарды қалыптастыратын субъектінің мәртебесін алды.

Бірнеше ғасырлар бойы Ресейдің отаршылдық саясатына қарамастан, бұл іргелі құндылықтар халықтың қысымымен, қазақ жанының рухани және адамдық дүниені сезінуіне жол берілмейтін шетелдік заң және басқа да саяси және экономикалық нормалардың өрескел бұзылуымен құлдырады, алайда құндылықтар өздерінің лайықты мәртебесін, мұратын жоғалтпай тұрғанда, сәйкестілік негізін құраптұрғандаадамжаныныңмәденинегізінқұрайтынерекшеліккеиеекендігітуралыайтуғаболады, сондықтан құндылықтар халықтың жүрегінде өмір сүріп тұрғанда, ұзақ өмір сүруін сақтайды.

Жалпы алғанда, бостандық - жалпы адамзаттың әмбебап негізін құрайды және оның негізінде барлық шығармашылық қабілеттер,таңдау,автономия,адамболмысыныңжайдарылығы,оныңжүзеге асыратын, бірақ бұны өз ойы мен ілтипаты бойынша жсайтын мүмкіндіктері қаланады. Ақыр аяғында деспотияның ешқандай түрі адамның бостандығын жоя алмайды, тек қана егер адамның өзі өзінің дұрыс қалыптасқан жағдайын жеңе алмайтын деп есептеп немесе әлемнің заңдары ол үшін күні бұрын белгіленген деп есептеп, құлдықты қабылдайтын болса, бұл шешімнің көптеген нұсқалары бар, бірақ бұл, оның шешімі деп айту керек. Қазіргі әлем адам мен оның мәдениетінің дамуына, шешімдер қабылдауына көптеген мүмкіндіктерді және жеке тұлғалардың, сондай-ақ тұтас қауымдастықтардың, өркениеттер мен елдердің шешімдеріне қатысты үлкен жауапкершілікті ұсынады. Енді бостандық пен тәуелсіздік бұрын-соңды болмағандай маңызды, тек осы жағдайда ғана мәдениет пен ұлт құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам құру субъектілері атануы, жаһандық өркениетті ағымдарда өзінің әлеуметтік-саяси мәртебесін, мәдени-тарихи жағын сақтау үшін өз даму бағдарламаларын жүзеге асыруы, ұлттық идеяны, сәйкестілікті қалыптастыруы мүмкін. Соңғы уақытта мәдени құндылықтарды жоғалту немесе жою терең рухани дағдарысқа әкелетіндіктен өзектілікке, ең маңызды мағынаға ие, өйткені құндылықтар мәдениетті дамытудың орталық қалыптастырушы негізі болып, мақсат, стратегия, бағдарлама болып табылады, субъект ретінде мәдениет мәртебесіне нақтылық береді. Қазіргі заманғы халықаралық кеңістікте тек мәдениет субъектілері тең қарым-қатынастарды қалыптастыра алады. Ол халықаралық құқықты, басқа халықтар мен мәдениеттердің құқықтары мен қадір-қасиетін бұзбастан, өзінің мақсаттары мен құндылықтарын өзі айқындаған кезде ғана басқа мәдениетпен санаса алады. Қазіргі жаһандану жағдайында мәселе құндылықтарды жоғалтуға қатысты емес, олардың мәдениет субъектілерінің шешімдері мен стратегиясы болып табылатын ықтимал өзгерісі немесе жаңғыруы туралы.

Қазақ мәдениеті теңдесі жоқ, оның өмірді гүлдендіретін бостандықты сүю, жайдарылық, қонақжайлылық және сыйластық, табиғатпен үйлесімділік тәрізді бейбітшілік құндылықтары бірегей, соның арқасында біздің ата-бабаларымыз жылдар бойы басқа халықтар мен өркениеттерге ешқашан қысым көрсетпеген, бұл құндылықтар жаһандану, азаматтық қоғам құру және бейбітшілік пен ынтымақтастық қатынастарын орнату, халықаралық қатынастардағы қауіпсіздік жағдайында одан әрі қолданыс табуы және дамуы әбден мүмкін.

10

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.Carneiro R. Evolutionism in Cultural Anthropology. Boulder, CO: Westview. Press, 2003.

2.Инглхарт Р., Вельцель К. Модернизация, культурные изменения и демократия: Последовательность человеческого развития М.: Новоеиздательство, 2011. — 464 с. — (Библиотека Фонда «Либеральная миссия»). ISBN 978'5'98379'144'2

3.Huntington S.P. The Clash of Civilizations and the Remaking of the World Order. N.Y.: Simon and Schuster, 1996.

4.Fukuyama F. Trust: Social Virtues and the Creation of Prosperity. N.Y.: Free Press, 1995

5.Putnam R.D. Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy. Princeton:Princeton University Press,1993

6.Stevenson M. Globalization, National Cultures, and Cultural Citizenship //Sociological Quarterly.Vol. 38 (1997).P. 41–67.

7.DiMaggio P., Evans J., Bryson B. Have Americans’ Social Attitudes Become More Polarized? // American Journal of Sociology. Vol. 102 (1996). P.690–755.

АЛМАГҮЛ ҚАНАҒАТОВА ДИНАРА САПАРОВА

Z ҰРПАҒЫНЫҢ МӘДЕНИЕТІН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Өзін-өзі таныту құндылықтары бекіп жатқан қазіргі уақытта немесе Р.Инглхарт атап көрсеткендей, «жаңғыру үрдісінің гуманистік трансформациясымен» сипатталатын қазіргі дәуірде [1] мінез-құлыққа, сана-сезімге қатысты таптаурындарды және өзінің уақыт-кеңістіктік бағдарын қалыптастыратын мәдени құндылықтар мен нормалар жүйесін айқындау мәселесі өзекті болып табылады.

Z ұрпағының жаңғыру парадигмасы контексіндегі мәдени құрамдасы көбінесе Батыстан алынған жаңа құндылықтарды қалыптастыру қиындықтарымен ұштасады.

Белгілі қазақстандық саясаткер Саясат Нурбек «заманауи Қазақстанда қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық қатынастардың қарқынды дамуымен байланысты орын алып жатқан түрлі жағдайдың және жалпы жаһанданудың әсерінен адамдардың құндылық бағдарларының трансформациясы жүзеге асуда» - деп есептейді [2].

Zұрпағыныңмәдениетінлотмандықкөзқарастұрғысынанқарастырайық.Кеңестікжәнеэстондық мәдениеттанушы, әдебиеттанушы және семиотик Юрий Михайлович Лотман мәдениетті ақпарат кешенін қамтитын мәтін ретінде қарастырған. Белгілер мәтінді, мәтіндер мәдениетті, мәдениет семиосфераны құрайды. Ондағы мәдени кеңістік – бұл мәдениетті бірыңғай мән-мазмұнмен толтыратын және мәденеттің барлық құрылымының бірлігін қамтамасыз ететін белгілер жүйесі. Сандық ұрпақ мәтін тәрізді ашық және дәл сол уақытта нышандар мен белгілер арқылы жасырын келедіОларды түсіну үшін белгілердің, нақтырақ айтқанда, коммуникация актілерінің, олардың құндылықтарының, мінез-құлықтарының сырын ашу қажет [3].

Ғаламтор кеңістігінде өмір сүре отырып, Z ұрпағы нышандар және белгілер арқылы қарымқатынас жасайды. Oxford Dictionaries компаниясы 2015 жылы «қуаныштың көз-жасы» эмотиконының «жыл сөзі» атанғанын анықтады [4, С.25]. Ол коммуникацияда жиі қолданылатын смайлик болып шықты. Қарым-қатынас жасаудың сипаты өзгерді, енді уақытты үнемдеуге байланысты ойды, сөзді, көңіл-күйді нышан арқылы білдіруге болады. Француз антропологы Клод Леви-Стросс мәдениет пен қоғам өзара тығыз байланысты, ал оларды байланыстыратын коммуникация және қарым-қатынас жасауәдістеріекеніналғатартады[5].Мәдениеттіңнышандық(нышандар,белгілер,тіл)табиғатыбар. Кез-келген белгінің мағынасы шынайы өмірдің заттарына немесе психикалық және рухани өмірдің құбылыстарына тиесілі (ұғымдар, елестету, сезімдер және т.б.). Белгілердің мағынасы бұл құбылыстардың жекелеген адам үшін де (жекелеген нышандар), адамдардың кіші және үлкен топтары үшін де маңыздылығын, құндылығын танытады. Чаттарда, хаттарда нышандарды белсенді қолдану ХХІ ғасырдағы тағы бір мәдени өзгерісінен сыр шертетіндігі белгілі, бұл коммуниканттардың жұмысқа,адамға,өмірдегібірқұбылысқақарым-қатынастыдәстүрліжолменемес,нышандар,белгілер арқылы білдірумен алмастыру болып табылады. Олар торрент, демотиватор, инфографика, бейнелер мен карталар дәуірінде ер жетуде.

«Сандық» балалар дамыған Интернет-серферлер болып табылады 8 жастан асқан балалардың 60%-ыкемдегендекүнінебірретәлемдікжелініпайдаланады.0-ден12-гедейінгіжаскатегорясыүшін бұл көрсеткіш сәл азырақ – 50%.». Жастар үшін «онлайн» — шынайы өмір өлшемі, мұнда танысу, өзі туралы айту, ақпарат іздеу, заттар сатып алу оңайырақ. Ғаламтор сәнге, тағамға, спортқа, кітаптарға, музыкаға және т.б. қатысты талғамды қалыптастырады. «Әлеуметтік желілер барлығы секунд сайын өзгеретін ағынның әсерін туындатады бүгін сәнді болып табылатын нәрсе ертең өзге біреуімен алмастырылады»[6].

11

Сандық ұрпақ оптимистік көзқарасты ұстанады және ноутбук, телефон, планшет, кейін Uber, Telegram, Airbnb сынды стартаптармен бірге өскендіктен болар, кәсіпкерлікке қызығушылық танытады. Д. Стиллман аталмыш ұрпақ дербестенудің, ынталанудың жоғары деңгейіне ие екендігін алға тартады [4]. Жағымды сипаттарына қарамастан, сағат сайын жаңарып, өзгеріске ұшырайтын ақпарат ағынында бастыны жоғалтып алмай, алға жылжу қажет кезеңде Z ұрпағы «жоғалған пайда сидромына» шалдыққан.

РесейдіңконсалтингтіккомпанияларыжүргізгензерттеулердіңнәтижелеріZұрпағыYұрпағымен салыстырғандаклиптікойлауымен,көпміндеттілігіменжәнебарлығыжайлыақпараттандырылуымен, отбасы, жұмысқа және т.б. деген жауапкершіліктің көбірек болуымен ерекшеленетінін көрсетті.

Қазіргі ресейлік саясаттанушы Екатерина Шульман Z ұрпағын бағалау мен олардың құндылықтарынталдаукезіндеағабуынжаңабуындысынғаалуменсипатталатынәбденсіңісіпкеткен «әкелер мен балалар» мәселесіне назар аударған жөн деп есептейді. «Жастардың нашарлаған моральдық бет-бедері және өткенмен салыстырғанда бүгінгі күні бұзылғандықтың көп болуына қатысты алаңдаушылықтар – … тәжірибені келер ұрпаққа берудің дәстүрлі әлеуметтік механизмдерініңбірі»[7].Көзқарастыөзгертіп,олардыңқұндылықтарынақандайжағдайменортаның әсер еткендігіне қарау керек. Медиамәдениет пен Ғаламтор, әлемдік қаржылық дағдарыс, терроризммен соғыс. Сбербанка зерттеулерінің нәтижесі Z ұрпағының ұзақ мерзімді жоспарлар құрмайтындығынкөрсетті(өмірдіңқазіргібеталысыбарлықүрдістердіңболжауғакелмейтіндігінжәне тез өзгергіштігін танытып отыр), ол өзіне ғана сенеді (дербестенудің жоғары деңгейі). Осыдан гедонизмге ұмтылыс туады, центениалдар ұрпағының ұраны – бірсарынды өмір қызықсыз болмақ. Validata зерттеулерінің нәтижелері: «жұмыс, отбасы, қызығушылықтар, саяхаттау, достармен қарымқатынас жасау өмірде үйлесім табуы тиіс, кері жағдайда өмір қызықсыз көрінеді, ал адам «кері қадам басады» [8]. Д. Стиллманның айтуынша, таяу болашақта дәстүрлі кәсіптер болмайды, Z ұрпағы құратын және жеке тұлғаның – фиджитал ұрпағына өкілінің бірегейлігі мен қайталанбастығын танытуға бағытталған креативті лауазымдар пайда болады («Корпоративтік шешімдердің шебері», фрилансерлер, қашықтықтан жұмыс істеу тәртібі, сайт, интернет-қосымшалардың құрастырушылары, коучингтержүргізужәнет.б.).Еңбек нарығына өзінмойындатуға және танымал болуға қажеттіліктері бар креативті жастар шығады. Алайда, бұл ұрпақтың бір ерекшелігі айқын көрінеді: Z ұрпағы кураторларға/ұстаздарға ереді. Оларға деген сенім жоғары, дұрыс ақпаратты табу жолында оларды бағыттап отыру маңызды.

Y ұрпағына қарағанда Z ұрпағы үшін отбасы құндылықтары өмірдегі басты құндылық болып табылады. Балалар мен ата-аналардың арасында сенімге негізделген қарым-қатынастың болуы жастар үшін ұмтылуға тұрарлық құндылық болып саналады, осыдан өмір қауіпсіздігі, жеке кеңістік, оның ішінде виртуалды кеңістік сынды құндылықтар туындайды, (ХХІ ғасыр жариялым мен жеке ақпараттың қолжетімділігі тәрізді қауіпті туындатты). «Барлығы ашық өмір сүреді, барлығы жазылған және жариялануы мүмкін, мәліметтер мемлекет пен корпорацияларға ғана емес, азаматтарға да қолжетімді» [7].

Өз өмірін әлеуметтік желілерсіз елестете алмайтын Z ұрпағы үшін жалғыздық қаупі үлкен мәселені туындатады, Бұл, өкінішке орай, аталмыш ұрпақтың ерекшелігі. Ақпараттық технологиялардыңсаналуандығыменқолжетімділігінеқарамастан,дүниежүзібойыншамиллиондаған достарға ие болуы мүмкіндігі бар кезде жас азамат жалғыз қалуға, назардан тыс қалуға немесе қоғамнан тықары қалуға қорқады. Осыдан туындайтын мәдени дамудың тағы бір келелі мәселесі ретінде«жалғыздық»проблемасынайтуғаболадынемесеД.Стиллманныңтіліменайтқанда,«жоғалған пайда синдромы» - маңызды бірдеңеден құр қалу қаупі [4, С.22].

Zұрпағыныңмәдениөзгерісініңтағыбіркөрінісіретіндеқазіргіқоғамғадегентолеранттықарымқатынастыайтуғаболады.Біржыныстынекелердіңболуы(әсіресе,Батыста),ұлтаралықотбасылардың құрылуы, адам өмірінің барлық салаларында гендерлік рөлдердің ауысуы әлемді саналуан, қызықты және бірегей ете түсті. Z ұрпағы қоғамда ұзақ уақыт бойы қалыптасқан таптаурындарды жояды, өмірдің барлық аласында адамның өз-өзін танытуы сынды қарым-қатынастар жүйесін қарастырады. Өмірден рахаталуға бағыт ұстану – Zұрпағының тағы біререкшелігі.Оныңмәденикөрінісі отбасына, жақын адамдарға қаныққан, алайда қызықтан, қызығушылықтардан ада қалмаған тыныш, бақытты өмірде жатыр. Validata компаниясыныңжетекші маманы Влада Гехтман: «Жастарбақытқа ұмтылады, олар өмірдің үйлесімді және, жалпы бізге көрінгендей, тыныш болуын қалайды. Оған қоса, ол бірсарынды болмауы тиіс. Жастар бірсарындылықтан қорқады, олар драйв, фан, қозғалысты, әсер алуды, кенеттен болған оқиғаларды, қандай да бір жарқын нәрсені қалайды. Керісінше жағдайда бұл мезі қыларлық болып көрінеді және одан өлуге болатындай көрінеді» - дейді [8]. Қандай адам болмасын,қандайдіндіұстанбасын,қандайнәсілменұлтқажатсада,Zұпағыүшінбастысы – адамның

12

ішкі сипаты, оның пір тұтатыны. «Жұмыстағы Z ұрпағы» («Поколение Z на работе») атты еңбегінде Д.Стиллман желілік ұрпақ феноменін осылайша түсіндіреді. Адамның жеке қасиеттері, оның қызығушылықтары мен ынталануы маңызды, ал кәсіби қасиеттері екінші орынға ысырылады. Өмірдің негізінде адамдардың ойыны, ережелер жиынтығы жатыр. Егер ойын ережелерінақты адамға келмесе, оны өзгертуге болады. Сондықтан зерттеулер көрсеткендей, Z ұрпағы өмірінде кемінде төрт компанияда жұмыс істеуді жоспарлайды [4].

Barnes $Noble колледжінің американдық зерттеушілері мемлекет бойынша 13-18 жас аралығындағы 1300 білім алушыны зерттеді және 1985-1999 жылдар аралығында дүниеге келген миллениалдар немесе Y ұрпағымен салыстыру негізінде жасөспірімдердің білім алуға деген қарымқатынастарына талдау жасады. Зерттеудің сандық және сапалық әдістері Z ұрпағының өкілі болып табылатын респонденттердің 89%-ы өмірдегі маңызды құндылықтардың бірі білім алу деп санайтындықтарын көрсетті [9]. Американдық зерттеушілер болашақта біз мақатқа қысқа мерзімде қалай қол жеткізу керектігін білетін новаторларды, креативті жастарға қол жеткіземіз деп санайды. Олардың реакцияларының жылдамдығы, іздеу қызметіне үздіксіз қосылып тұруы себебінен жанжақты ақпараттандырылуы, көпміндеттілік (бірнеше когнитивті міндеттерді қатар орындау қабілеті), барлығына қатысты толеранттылық, эклектикалық әдіс қоғамда көптеген жобаларды жүзеге асыруға жәрдемдеседі. Оқу барысында ғаламтор желілерін тарта отырып, интерактивті формаларды қолдануға артықшылық береді, жылдам оқудың бір мүмкіндігі Skype [9] бағдарламасын қолдану.

Жаңғыру және жаһандану үрдістері дәуірінде қазақстандық қоғамның әлеуметтік құрылымының өзгеруі өз ерекшеліктеріне ие. Бұл тараптан алғанда, Қазақстанның әлеуметтік-экономиклық және мәдени өміріндегі жастардың орны мен рөлін зерттеу олардың құндылық бағдарларын, мақсаттарын, тілек-ниеттерін, ұмтылыстарын анықтауға, қазақстандық қоғамның болашақтағы даму картинасын нобайлауға мүмкіндік береді.

Қазақстан өмірдің барлық саласын сандық тәртіпке көшіруге бет алды, ол өз кезегінде біздің өмірімізді жеңілдетеді (сандық үкімет, мемлекеттік қызметтерді сандық тәртіпте көрсету, білім саласындағы сандық тәртіп, смарт-қалалар, мектептер, университеттер). Енді жаңа жағдайда дәстүрлі әдісті өзгерту қажет. Сандық экожүйе жағдайында ұлттық экономиканы құрудың өзектілігі мен қажеттілігінтүсінусезімінсіңіруқажет.Қоғамжағдайыныңиндикаторыретінжежастаржәнеолардың құндылық бағдарлары елдегі саяси. Экономикалық, мәдени хал-ахуалға әсер ете алатын қоғамның негізін қалаушы күш болып табылады, мемлекет дамуында маңызды рөлді ойнайды.

Осылайша, сандық ұрпақтың әсіресе қазақстандық қоғамға қатысты өз-өзін бірегейлендіруі мен олардың құндылықтық бағдарларының мәселесі әлеуметтанушылар мен психологтардың ғана емес, сонымен қатар мәдениеттанушылардың да назарын аудартуда. Қазақстандық мәдениеттанушылардың міндеті жаңа ойлау жүйесін түсіну және жастарды тәрбиелеу мен оқытудың басым бағыттарын анықтау үшін сандық ұрпақтың мәдени кеңістігінің құралдарын айқындау ғана емес, сондай-ақ қазақстандық Z ұрпағының ұлттық кодын анықтау.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.Инглхарт Р., Вельцель К. Модернизация, культурные изменения и демократия: Последовательность человеческого развития. - М.: Новое издательство, 2011 -464с.

2.Определена пятерка главных ценностей для казахстанцев [Электронный ресурс]: (https://otyrar.kz/2017/08/opredelena- pyaterka-glavnyx-cennostej-dlya-kazaxstancev), 2017.

3.Лотман Ю.М. Семиосфера. – Санкт-Петербург: Искусство-СПб, 2010-704 с.

4.Стиллман, Д. Поколение Z на работе. Как его понять и найти с ним общий язык. – М.: «Манн, Иванов и Фербер». –

2018.- 270 с.

5.Леви-Стросс, К. Структурная антропология. - М.: Наука, 1985. - 535 с.

6.Зацепин, Я. Чем характерно поколение Y и как оно проявляет себя в наши дни? [Электронный ресурс]:

(https://thequestion.ru/questions/263923/chem-kharakterno-pokolenie-y-i-kak-ono-proyavlyaet-sebya-v-nashi-dni), 2017.

7.Данилова, А. Современная молодежь – самое правильное из всех поколений, какие только можно себе представить. [Электронный ресурс]: (www.pravmir.ru), 2017.

8.Исследование Сбербанка: 30 фактов о современной молодежи. [Электронный ресурс]:

(https://adindex.ru/news/researches/2017/03/10/158487.phtml), 2017

9.Getting to know Gen Z. Exploring middle and high schoolers’expectations for higher education. - Barnes $Noble college. [Электронный ресурс]: URL: www.bncollege.com, 2016.

13

БАҒДАТ БЕЙСЕНОВ АИДА ИГИСЕНОВА

ЗАЙЫРЛЫ ЕЛДЕГІ РУХАНИ ЖАҢҒЫРУ ЖӘНЕ ДІНИ САНА МӘСЕЛЕСІ

Тәуелсіз мемлекетіміз өркениетті әлемге танылып, Елдігіміздің берік іргетасы қаланып, қасиетті де киелі құндылығымыз – Тәуелсіздік-халқымыз үшін жаңа өрлеу жолын ашты.. Қазақ елінің кемел келешегі бүгінгі жастардың салиқалы,сабырлы,білім мен еңбекке құштар,рухы биік, ұлттық дәстүрге адал, жан-жақты жетілген азаматтық ұстанымы айқындалған өркениетті және патриоттық бағытбағдарды ұстануын талап етеді. Қазақ ұлтының ауызбіршілігі мен келісімі қоғамдағы тұрақтылықты сақтауда маңызды. «Ел бірлігі – ең бірінші, қазақтың бірлігі.Жаһандық көштің басында жүретін мерейлі ел болуүшінбірлік пенынтымақ алдыменөзімізге, қазаққа керек.Тарихтың өзі дәлелдегенбір ақиқат бар – халқымыз бірлікте болса күшейген, бірлігі қашса әлсіреген»[1].

Халқымыздың сан ғасырлық тарихы ұлттық тұтасудың ортақ құндылықтар мен киелі рәміздер негізіндежүзеге асқандығын дәлелдейді.«Болашаққа бағдар:рухани жаңғыру » атты бағдарламалық мақаласында Елбасымыз«Ұлттықжаңғырудегенұғымныңөзіұлттықсананыңкемелденуінбілдіреді. Оның екі қыры бар. Біріншіден, ұлттық сана-сезімнің көкжиегін кеңейту. Екіншіден, ұлттық болмыстың өзегін сақтай отырып, оның бірқатар сипаттарын өзгерту» [2]-деп ұлттық болмыс пен ұлттық ой-сананың заманауи дүние талаптарына сай кемелдендіруді атап көрсетті.

Қазақстанның ұзақ мерзімді «Қазақстан – 2050» Стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» бағыты көрегендік мен алысты болжайтын, стратегиялық ұтқырлықтың нақты дәлелі болып табылады. Еліміздің тұңғыш ұзақ мерзімді даму бағыты 1997 жылы 2030 жылға дейінгі Стратегиялықжоспарбелгіленіп,бүгіндеоныңеңбасымбағыттарына қолжеткізілді.Қазақстан – 2050 Стратегиясы заманауи өркениеттің нақты жағдайын сындарлы түрде есепке алып жасалынды.

Қазақстанның 2050 жылға қарай өркениетті әлемнің озық дамыған 30 мемлекетінің қатарына қосылужалпыұлттықмақсатболыпотыр.Жолдаудаәрбірқазақстандықтыңөмірсүрудеңгейіменадам капиталының сапалық тұрғыдан түбегейлі түрде арттыру, оның ішінде елдің қауіпсіздігі мен ұлтымыздың береке-бірлігін нығайтуға, сондай-ақ еліміздің діни жағдайына және XXI ғасырдағы еліміздегі діннің орнына ерекше көңіл аударылды.

Жолдауда ел өмірінің сан-саласын қамтылды. Әсіресе, ел жастарына үлкен үміт артатынын және еңбексүйгіш, ұлттық құндылықтарды ардақтайтын білімді жастар көркейген Қазақстанның болашағы деп атап көрсетті. Ұлт көшбасшысы «Сендер болашаққа деген үкілі үмітіміздің тірегісіңдер. Біздің бүгінгі атқарып жатқан қыруар шаруаларымыз тек сендер үшін жасалуда ... Сендердің азат ойларың мен кемел білімдерің елімізді қазір бізге көз жетпес алыста, қол жетпес қиянда көрінетін тың мақсаттарға апаратын құдіретті күш» [3].

Кез-келгенөркениеттіқоғамныңәлеуеттіжасампаз күш-қуатыныңмаңыздықұрамдасбөлігі– бұл жастар. Жастар заманауи Қазақстанның қарқынды инновациялық-индустриялық үдемелі дамуының жасампаз шығармашылық күші болғандықтан, мемлекетіміздің экономикалық, индустриялдық өрлеуі мен дамократиялық құндылықтарының қалыптасуына жаңа мемлекеттілік ұстанымның негізгі іргетасын қалайды. Қоғамның жаңаруы мен кемелденуіне құштар бөлігі жастардың ел өміріндегі орныаерекшемәнберіледі.Тәуелсізеліміздежастарсаясатыныңтұжырымдамасындайындаужұмысы 1997 жылдың күзінде басталған болатын. 1998 жылы ақпанда бірнеше жұмыс топтары дайындаған тұжырымдаманың жобасы бірыңғай құжат қалпын келтіріліп, студенттер мен жастар ұйымдары өкілдерінің Бірінші съезі делегаттарының талқылауына ұсынылған еді. 1999 жылы 28 тамызда мемлекеттік жастар саясатының тұжырымдамасы Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті өкімімен бекітілді. 2004 жылы Қазақстан Республикасы «Мемлекеттік жастар саясаты туралы" Заңы қабылданды.

Қазақстан Республикасы «Мемлекеттік жастар саясаты туралы" Заңының қабылдануы еліміздегі жастарға қатысты саясаттың даму бағыт-бағдарын айқындап берді. Жастардың елдің үдемелі инновациялық дамуына қосар үлесін ғылыми тұрғыдан зерделеу мен әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан жан-жақты саралау керек. Жастардың діни санасындағы құндылықтық бағдарларының өзгеруі және жастардың діни бірегейлік деңгейін де ғылыми негізде саралау қажет. Жастардың дүниетанымына дәстүрлі құндылықтарды өркениеттік тұрғыдан сіңіру бүгінде маңызды болып отыр. Әлеуметтік-демографиялық топ ретінде жастар қоғам өмірінде болып жатқан әлеуметтікэкономикалық және саяси-мәдени өзгерістерге тәуелді. Жастардың қоғамдық санасы және құндылықтық бағдарының толық қалыптаспауы мен жас ерекшелігіне тәуелді дүние көзқарасы қоғамның егде және ересек топтарының түсінбеушілігін тудырып жатады. Бұл адамзат қоғамына тән

14

құбылыс. Қоғамның ересектер және жастар арасындағы түсінбеушілік көне дәуірден келе жатқан мәңгілік мәселе. Көне грек философы Сократ сол уқытағы жастар туралы былай деген екен: «Қазіргі жастар сән-салтанатқа малынып, әдепсіз әрекеттерге бой алдырды, үлкендерді сыйламайды, атаананың тілін алмай кетті» [4]. Бұл ересектер мен жастар арасындағы уақыт үнінен туындайтын құндылықтық бағдардағы өзгерістердің бар екендігін болжайды.

Еліміздің әлеуметтік жаңғыруында және жаңа мемлекет құруда жастардың алатын орны зор. Жастар бүгінгінің ең озық инновациялық даму моделдерін болашаққа алып баруы тиіс. Ал, керітартпа тозығы жеткен идеялар өткенде қалуы тиіс. Кеңестік кезеңде жастар негізінен коммунистік және атеистік идеология тұрғысынанидеялықжәне саяситұрғыдантәрбиеленді.Кеңестік дәуірдіңжастары жарқын болашақ коммунизм идеологиясына адалдыққа тәрбиеленді. Коммунистік идеяның науқаншыл,ұраншылұстанымдарыныңіргетасын шайқалтқанқайтақұру,жариялықұраныменкелген 1980 жылдардың соңындағы саяси өзгерістер нәтижесінде жастардың түрлі формалды емес топтары мен қозғалыстарын (панкттер, металлистер, роккерлер, байкерлер) тудырды. Бұл жастардың жаңа жағдайға әлеуметтік бейімделуін айқындаумен қатар, мұраттары мен өмірлік құндылықтарын қайта таразылауға мүмкіндік берді.

Жастар саясатын қалыптастыруда бүгінгі жастардың құндылықтық бағдарларының (саяси, мәдени, материалдық, этикалық, діни) кешенді түрде қарастырған жөн. Жастардың рухани, эстетикалық, діни құндылықтарын қалыптастыруда бүгінгі ғаламтор және БАҚ елеулі ықпал етеді. Жастар көбіне ғаламторды дереккөз ретінде пайдаланады. Сондықтан да, әдепсіздік, зорлықзомбылық, экстремизм, ксенофобиялық идеяларын насихаттайтын ғаламтор сайттарына қарсы тұратын ұлттық және адамзатқа ортақ гуманистік құндылықтарды насихаттайтын, әрі жастар талабынан шығатын ғаламтор сайттарын қалыптастыру да маңызды.

Жастар еліміздің болашағы және олардың жаңшыл өркениетті ұстанымдарды келешекте іске асырушы десек жастардың рухани адамгершілік құндылықтары мен мінез-құлық бағдарын жүйелеуде жетекшілік жасау және тәрбиелеу үлкендердің борышы. Елбасының 2012 жылы «Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына 20 қадам» атты бағдарламалық мақаласында жастарға еңбек ету, адал жолмен күн көру қажеттігін айтқан болатын.

«Жұмыспен қамту – 2020» мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру бағытында ауыл және қала жастарын жұмыспен қамту мақсатында кешенді жұмыстар жүргізу аясында еңбек нарығына қажетті жұмысшы мамандықтарын дайындау, біліктілікті арттырудың тиімді жүйесін құру, шалғай ауылдар мен шағын қалаларды кәсіпкерлікке жастарды тартудың оңтайлы әдістерін жасау, жастарды шағын және орта бизнеске қатысуына қолдау көрсету және жастардың кәсіби өсуіне қаржылай қолдау көрсететін арнайы қорлар құру, демеушілікті ынталандыру, ірі өндіріс орындары жанынан жастар қорын ашу, жастардың ересек өмірге араласып, әлеуметтік мәртебеге ие болуына көмектесетін қамқоршылдар кеңесі жұмысын жетілдіру қажет.

Жастардың саяси және рухани,экономикалық өмірге әлеуметтенуін ғылыми негізде қарастыру жастар саясатын қалыптастыру мен дамыту ерекшелігін түсінуге көмектеседі. Жастар саясатын іске асыратын іс-шаралар бағдарламасын жасауда жастардың өзекті мәселелесін шешуге назар аудару қажет.Қазіргі уақытта жастардың діни сенімге деген қызығушылығының арта түсуі және жастар арасында дәстүрлі емес діниағымдардың миссионерлікжұмысыныңбелсенділігініңөсуі өзекті болып отыр.

Қазақстан 2050 Стратегиясында« Қазір кейбір сыртқы күштер жастарымызды ислам дінінің хақ жолынан адастырып,теріс бағытқа тартуға тырысуда.Мұндай ұлттық табиғатымызға жат келеңсіздіктерден бойымызды аулақ салуымыз керек.»-атап көрсетілді.Сондай-ақ зайырлы қағидаға сай діни сана қалыптастыру мен діни сауатылықты арттыруды іске асыру механизмдері мен қажетті жағдайын жасау керек. Сонымен қатар, жалған діни ағымдар мен дәстүрден тыс діни ұйымдар қызметіне, миссионерлердің уағыз, насихатына қарсы тұратын иммунитет пен дүниетанымдық қалқан қалыптастыруқажет.Жастарымызды рушылдық пен жершілдік,әсіредіншілдік дертінен сақтау үшін ұлттық сана мен дербес мемлекеттілік рухына сай тәрбиелейтін жалпыұлттық бағдарлама қабылдануы керек.

Жастар арасында түрлі діни ағымдардың таралуы (жасанды сопылық, сәләфилік, дағуатшылдар, құраншылдар, ахмадияшылдар, кришнаиттік,иегова және т.б.) ұлттық бірегейлік пен рухани қауіпсіздігімізге кері әсер етуі мүмкін. Дәстүрлі және дәстүрден тыс дініи бағыттар мен ағымдар арасындағы адамның рухы мен наным-сенімі үшін бәсекелестік адамдар арасындағы түсінбеушілікті тудыруы мүмкін. Қазіргі таңда елімізде 18 конфессияға тиесілі 3750-ден аса діни бірлестік қызмет етуде. Оның 2600 мұсылмандық, 294 православия, 85 католик, 667 протестанттық діни қауымдар,иудаизм 7, буддизм 2, кришна санасы қоғамы 7 және Бахаи қауымы.Ел аумағында 13

15

конфессияның 500-ден миссионерлері қызмет жасауда.Сондай-ақ 15 діни білім беру орындары жұмыс жасайды.

Осы тұста айта кету керек,1900 жылы Қазақ жерінде жүргізілген есеп бойынша,халықтың 73,5 пайызы ислам,26,4 пайызы христиан ,0,09 пайызы иудей,0,2 пайызы протестант,0,01 пайызы католик,0,004 пайызы пұтқа табынушылықты ұстанған.А.Смайылдың пікірінше : «Діннің бұлай түрлі тармаққа бөлінуі халықтың этникалық жағынан әркелкі бола бастағанын аңғартатын еді»-деп көрсетеді. [5]. Жаһандануүдерісіндеәрбірұлтөзініңсалт-дәстүрі менұлттықсана тіректеріне сүйеніп, өзінің бет-бейнесін жоғалтпай, ұлттық болмысын айқындап, ұлттық рәміздерін асқақтатуға ұмтылуда. Біздіңжастарда,ұлтымыздыңтілі менділін,тарихын,дәстүрінсыйлауы және дінінқастерлеуі,ұлттық қадір-қасиетінен туған киелі ұғым түсініктерін құрметтеуді қалыптастыру еліміздің қарқынды инновациялық-индустриялықөркендеуінқамтамасызететінұлттықмүддеменазаматтықпарызғаадал жастарды белсенді іс-әрекетке тәрбиелеу болып табылады.

«Қазақстан - 2050» стратегиясында: «Бүгінде біздің халқымыз үшін дәстүрлі емес және жалған діни ағымдар мәселесі өткір тұр. Жастарымыздың бір бөлігі өмірге осы жат, жалған діни көзқарасты көзссіз қабылдайды, өйткені, біздің қоғамның бір бөлігінде шеттен келген жалған діни әсерлерге иммунитеті әлсіз» [6]. Жастардың діни санасын қалыптастыру үшін халқымыздың көнеден келе жатқан мәдениеті мен философиясын, салт-дәстүрін әдет-ғұрыпын, тыйымдарын, имандылық әдеп нормаларын, дәстүрлі діни ұстанымды тәрбиелеуіміз керек. Бұл діни сана қалыптастырудың негізгі тұғырының бірі деп білеміз. Өзгенің дәстүрі мен жат жұрттық діни ұстанымға құмарлық – бұл өзінің төлтума, рухани дүниесінен жирену деген сөз.

«Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына 20 қадам» атты бағдарламалық мақаласында: «Мемлекет жастар саясаты туралы заңды жаңарту қажет. Жас мамандарды еңбекке орналастырудың кепілдіктері мен әлеуметтік пакет туралы, жастар тәжрибесін ұйымдастырудың тәртібі туралы құқықтық нормалар» - деп көрсете отырып, үкіметке «Мемлекеттік Жастар саясаты туралы» Заңына өзгерістер енгізу туралы тапсырма берген болатын [7]. Жастарды еңбек ету мәдениеті, кәсіп таңдау, дербестік пен бастамашыл еңбек етуге баулудың маңызын қадап атқан болатын. Техникалық және кәсіптік білім алып, еліміздің қарқынды инновациялықиндустриаландыру бағдарламасына қатысуға ынталандыру маңызын ерекше атап көрсетті.

2013жылы ақпанда Үкімет 2020 жылға дейінгі «Мемлекеттік Жастар саясаты туралы» тұжырымдаманы бекітті. Еліміздің алдында тұрған «Қазақстан - 2050» стратегиясында көрсетілген биік міндеттерді еңсеру, болашақтағы тұрақты, үдемелі дамуымыз – ертең ел тізгінін қолына алар бүгінгі жас ұрпақтың білімі мен біліктілігіне, тәрбиесіне, отансүйгіштігі мен жасампаздығына байланысты.

Елімізде 14 пен 29 жас аралығындағы жастар 4,4миллион, бұл халықтың 26 пайыздан астамын құрайды.Қазақстанда 1000 аса жастар ұйымдары бар.Жастар ұйымдарының жұмысына қатысатын жастар үлесі -22 пайызы.ҚР БҒМ стратегиялық жоспар көрсеткіші бойынша жастардың -75,4 пайызы өзін патриотпын деп санайды. Дін мәселесін зерттеу орталығының деректеріне сәйкес республика халқының90% астамы өзініңнақты бірдінге қатынасынкөрсетеді.18-29 жас аралығындағылар 75,7% өзін діндар деп көрсетеді. 16,7 % өзін дінге сенбейтіндер құрайды. 7,6 % жауап беруге қиналды. Дін мәселелерін зерттеу орталығына сүйенсек, жастардың басым бөлігі аптасына бір рет мешітке, шіркеуге, синагогаға және т.б. міндетті түрде барады, бұл сұралғандардың 54,8 % . Жастардың 36,2% діни ғұрыптарды орындайды. 30,9 % діни нормаларға сәйкес өмір сүруге дайар. 2,2 % әлі де болса өз пікірлерін айқындамаған.

Жастардың әлеуметтенуі мына құндылықтарға сүйенеді: ұлтжандылық,білім мен ғылым,кәсіпкерлік пен еңбексүйгіштік,бірлік пен ынтымақтастық,руханилық пен діни тағаттылық,ұлттық, асыл мұраттар,саламатты өмір салты,спорт,ізденгіштік,қайсарлық.

Кез-келген қоғамның экономикалық, әлеуметтік, рухани жаңғыруы мен өркендеуі – елдің болашағыжастардыңинтеллектуалдыдеңгейіменбайланысты.Еліміздің«Интеллектуалдыұлт2020» ұлттық жобасынының мақсаты жастардың жан-жақты үйлесімді дамыған, білімді, білікті, кәсіби құзіретітерең,мәдениетті,руханидүниесібайжаңабуынқалыптастыру. «Интеллектуалдыұлт - 2020» жобасыныңміндеті– ұлттықбілімберужүйесінеинновациялықсерпілісберу,ғылымсаласындамыту, ғылым мен өндіріс арасындағы байланысты арттыру, ғылыми әлеуетті арттыру, жаңа буын жастарды тәрбиелеуге бағытталған инновациялық жүйені дамыту.

«Интеллектуалды ұлт - 2020» аясында өзіндік азаматтық ұстанымы қалыптасқан, кемел тұлға қалыптастыруүшін жастарға рухани тәлім-тәрбие беруде білім сапасына мәнбере отырып,жастардың интеллектуалды әлемін қалыптастыру керек. Осы мақсатқа орай, Н. Назарбаев зияткерлік мектептері ел аймақтарында ашылуда. Интеллектуалды ұлт дегеніміз – рухани, интеллектуалды, дүниетанымдық,

16

ғылыми, ақпараттық, кәсіптік тұрғыда бәсекеге қабілетті адамдық капиталы бар қоғам. Қазақстандық жастар өз Отанын, мемлекеттік рәміздерін, бай тарихы мен көне дәстүрін, тілі мен ділін қадірлейтін азамат болып қалыптасып, кемелденуі қажет. Дәстүріміз бен тарихымыз, ана тіліміз – біздің тұтастығымыздың негізі. Ұлттық дәстүрлі құндылықтарымыз – ұлтымыздың өміршеңдігінің кепілі және жаһандық бұхаралық мәдениеттің қиратушы ықпал-әсерінен қорғайтын қалқанымыз. Ел болашағы үшін ұлттық құндылықтарымызды қолдап, көздің қарашығындай сақтап, киелі мұрамызды сақтауымыз керек.

Тәуелсіздік аясында халқымыз өзінің тарихын, мәдениетін, рухани мұрасын жан-жақты және терең тануға қолжеткізді.Қазақстан-2050 стратегиясында елдегі дінижағдайға қатысты өзекті мәселе қозғалды.Жастарды ұлттық дәстүрді ардақтауға ,зайырлы мемлекетіміздің болашағы жастарда елдік дәстүр мен ділге сай діни сана қалыптастыру кажеттігін атап көрсетті. Әсіресе, қыздарымыздың өзгенің емес, өз ұлттық болмысына сай киіну және заман талабына сәйкес өмір салтын ұстануға шақырды.Діни сана мен ұстаным діни ілім,мораль,салт дәстүрлер, тыйымдар, ғұрыптар,ұлттық құндылықтарға сүйенедіӨйткені халқымыздыңтарихында айшықталғанқұндылықтардыжәне ұлттық дүниетанымымыздыңнегіздеріменерекшеліктерінбілуұлттықжаңғыруымыздыңнегізіболмақ.Қазақ елінің рухани тұғыры ислам мен оның құндылықтарының қайта жаңғыруы халықтың өзінің рухани түп-тамырын толық түсінуге деген ұмтылысын ашып көрсетеді.

Ұлттықдүниетанымменділдіңқалыптасуынаықпалеткенруханиқұндылықтардызерттеуқазіргі қазақ қоғамының рухани түлеуі және діни санамыздың беріктігін нығайту үшін қажет. Осындай зерттеулер қазақ елінің рухани тұғырының бірі ретіндегі ислам құндылықтарының қоғам өміріндегі орны мен рөлін айқындауға мүмкіндік береді. Ұлт руханияты үшін ұлттық тіл, ұлттық діл және дін рухани тұғыр болып табылады. Осы үш діңгек бір-бірімен ажырамас бірлікте болғанда ұлт тұтастығы да берік.

Қазақтың бітім-болмысын және рухани жан дүниесін айшықтайтын ислам дінінің құндылықтары мен мәдениетін жан-жақты зерттеу, қазақ қоғамындағы діни төзімділік пен діни келісім мұраты жолына қызмет етпек. Қазақстандағы қазіргі діни жағдайды және дінаралық қатынасты зерттеуде ислам діні мен дәстүрлі әлемдік діндердің қоғамдағы мәдени-діни және рухани негіздерін ғылыми тұрғыдан талдау өзекті.

Еліміздің тәуелсіз ел ретінде әлемдік қауымдастыққа енуі, ұлт руханиятының қайнар көзі тіл, діл, діни сананың өрлеуіне жол ашты. Халқымыздың рухани құндылықтарының қайта жаңғыру үдерісі діни сана мен діндарлықтың жандануына ықпал етіп отыр.

Соңғы уақытта жаһандану үдерісіне байланысты әрбір халық өзінің төлтума мәдениеті мен құндылықтарына ерекшемәнберіпотыр.Құңдылықтардың құлдырауы менпенденіңрухани әлемінің құлазуы адамзаттың заманауи жаһандық мәселесінің бірі болып отыр.Бұл бүгінгі адамның рухани бағдарды ізденуіне түрткі болып отыр.Материалдық құндылықтар басымдық алған заманда рухани азыққа мұқтаждық қазіргі адам болмысына тән құбылыс.Сонымен қатар, діни мәдениетті танып білуге ұмтылу,діниқұндылықтармендәстүрлергедегенқұлшынысбұлұлттықруханиятқадегенынта жігерді бейнелейді. Еліміздегі рухани жаңғыру ең алдымен, халқымыздың дәстүрлі мәдениетіне негізінде және зайырлы мәдениетке сай үйлесімді үндесуі тиіс. Шеттен келген діни ағымдардан сақтану үшін діни сауаттылық пен орныққан саналы ұстаным қажет. Бүгінгі қоғамда діннің адам дүниетанымына ықпалы артуда, әсіресе жастар арасында діндарлық деңгейі өсіп отыр. Дін бүгінгі жастардың әлеуметтенуінде маңызды орынға шықты. Жастардың әлеуметтену үдерісіндегі діни түрткілердің және діни құндылықтардың орны мен рөлін талдау келешектегі қоғам мен адам өміріндегі діни мәдениеттің мәнің ашуға жол ашады.Деректер бойынша, теріс ағымдар арасында 16 пен 30 жас аралығындағы адамдар қатары көбірек. Жастардың діни санасының радикализациялануы қаупі мен маргинализациялану үдерісінен сақтану үшін ауылдан қалаға ағылып жатқан жастарды кәсіпке баулу, жұмысқа орналастыру, баспана мәселесін шешу,зайырлы мәдениетке тәрбиелеу маңызды. Қазіргі жастар ел тізгінің қолға алар жасқа келгенде зайырлы қағидатты ұстануы үшін бүгінен оларды зайырлы мәдениетке баулуымыз керек. Зайырлылықты нығайту қоғамдағы руханилық пендіндарлықтың үйлесімді дамуының түп негізі.Діндарқыздарға ұлттықжәнезайырлы құндылықтар негізінде тәрбие беруге назар аудару қажет. Елімізде нәзік жандылар саны 4,5 миллион,олардың ІЖӨ қосатын үлесі 40 пайызға жуық. Денсаулық сақтау және білім беру саласы қызметкерлерінің90пайызыәйелдерқауымы.Еліміздегірухани өрлеуұлттықмәдениеттіңиманинәрі мен өмірлік қуатына деген сенімінен туындап отыр. Қазақ халқының рухани мұрасындағы халық ауыз әдебиеті үлгілер, әдет-ғұрыптарды, сондай-ақ діни ойшылдарымыз мен дін қайраткерлері мұраларының діни негіздерін танып білу өзіміздің ділімізге негізделген және тарихымызда таңбаланған рухани ұстанымдар мен құндылықтар өмірдің нақты шындығы негізінде туындаған.

17

Сондықтан да, ұлттық өмір салтымызды, әдет-ғұрпымызды, дәстүрлі діни мәдениетімізді және киелі мұрамызды жүйелі де, толыққанды зерделеу үшін тарихи мұрамызды танып білуіміз қажет.

Қазақтың далалық өркениетіне негізделген көшпелілер мәдениеті мен ұлт дүниетанымына негізделген дәстүрлі құндылықтарымызды пайымдау рухани мүддеміз бен ізгі мақсатымызды айқындайды. Халқымыздың бірлігі мен ынтымағының негіздерінің бірі бұл ұлттық құндылықтар және ұлттықруханиятымыз.Зайырлы қағидатпенұлттықсалт–дәстүр,қазақойшылдарыніңдіниізденістері мен ұлтымыздың рухани мұрасын жастарға таныту жолымен біз келешек ұрпақты өзіндік төлтума дәстүріміз бен құндылықтар негізінде білім беріп, тәрбиелей аламыз.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.Нұрсұлтан Назарбаевтың «Президенттің бес әлеуметтік бастамасы» атты халыққа үндеуі. //Егемен Қазақстан.06.03.2018.

2.Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру. //Егемен Қазақстан.21.04.2017.

3.Н.Ә. Назарбаев. «Қазақстан – 2050» Стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты».\\ Егемен Қазақстан. 2012. Желтоқсан.

4.Сократ. Сочинения. –Москва, 1996 г. с.197.

5.А.Смайыл.Сілкінген Сібір,бұлқынған Дала.\\ Егемен Қазақстан. 2013. Қантар.

6.Н.Ә. Назарбаев. «Қазақстан – 2050» Стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты»\\ Егемен Қазақстан. 2012. Желтоқсан.

7.Н.Ә. Назарбаев. «Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына 20 қадам».\\ Егемен Қазақстан. 2012. 10 шілде.

БЕКЖАН МЕЙІРБАЕВ НУРГУЛЬ ТУТИНОВА

КОНФЛИКТ-ӘЛЕУМЕТТІК ӨЗАРА ӘРЕКТЕСУ ТҮРІ РЕТІНДЕ

Жалпы «Конфликт» деген түсініктің ұғымымына келетін болсақ, ол әлеуметтік-саяси күштердің, саяси қатынас субъектілерінің өзарара түсінбеушілік қақтығыстары өтетін, не болатын ерекше әлеуметтік-саясижағдайды білдіреді.Бұныңөзі әрекеттіңтікелейпроцесідепбағалауғаболады,мұнда қарсы келушіліктің дәлел фактілері бар. «Конфликт» ұғымы қоғамдық өмірде әлеуметтік тәжірибемен өзара байланысты кезеңдерін бейнелейді. Конфликттің негізі жағдайдың дағдарыстығы болып табылады. Дағдарыс саяси қатынас субъектілерін белсендіре түсіп, олардың текетірестеріне әкеліп соқтырып, қақтығысты тудырды. Сондықтан да конфликттің өткірлігі дағдарыстың дамуына, оның пісіп-жетілу дәрежесімен тікелей байланысты екенін көруге болады.

Ерте заманнан бері осыған орай айтылған идеялар аз емес. Ежелгі Қытайдың ұлы философы Конфуций б.э.д. VІ ғасырдың өзінде-ақ конфликт, біріншіден, адамның ұқсас болмауы мен тәуелсіздігінен туады деп атап өтті. Ол былай деген: “Бай мен кедейге өзара қатынасты қолдау қиын, бірақ оған ұмтылу керек: өзіне қатал қатынас, жоғарыларға және үлкендерге сыйластық, қарапайым адамдарға игі ниеттілік пайдалы”. Осыған байланысты ол «айтыс-тартыс жүргізілмес» үшін әдетғұрыптардыжақсарту, кемістіктерді жою, ұрыстарданқашу қажет екенін атап көрсетті.

Конфуцийдің замандасы, ежелгі грек ғалымы Гераклит конфликт-қоғам өмірінің маңызды жағдайы, онсыз қоғам дами алмайды, ол барлық нәрсенің негізі деп есептеген. Оның ойымен ежелгі ғалым-материалистер де келісті. Мысалы, Эпикур конфликттің салдары адамдарды бейбітшілік пен өзара келісімде өмір сүруге көндіреді дейді.

«Конфликт» мәселесі б.э.д. V-ІV ғасырларда өмір сүрген Платон мен Аристотель сияқты ежелгі атақты ғалымдарды да толғандырған. Олар: адам өзінің табиғаты бойынша - қоғамдық тірі организм және адамда қалыптасқан қоғамдық бастама оның басқа адамдармен серіктестік болуына мүмкіндік бередідепсанаған.Соныменбіргеоларадамдардыңөшпенділікке,қастандыққа,зорлыққабейімекенін естен шығарған жоқ. Аристотельдің пікірінше, тартыстың себептері - әлеуметтік теңсіздік және бөлімдерге бөліну, біреулерді тым жоғары көтеру немесе біреулерді кемсіту.

Конфликтті болдырмас үшін Қайта өркендеу дәуіріне дейін ұзақ уақыт бойы дәстүрлі қоғамда жабайы, дөрекі түрінде ұжымның діни идеялары қолдау тапты. Феодалдық жағдайларда ұжымның христиандық идеясы тұлғаны басу үшін күшті тетік жасаған. Алайда орта ғасырдағы жеке-даралық идеялары тәртіпсіздіктерді, бүлік пен қан төгісті соғыстарды өткір сынға алған Томас Мор, Френсис Бекон, Эразм Роттердамский т.б. сияқты әр түрлі бағыттағы ғалымдардың еңбектерінде кеңінен

18

дәлелдене бастады. Олар қоғам дамуының факторы ретінде адамдар арасындағы бейбітшілік пен келісімді жақтады.

Біршама басқа көзқарасты Томас Гоббс және Джон Локк ұстанды. Олар әлеуметтік жүйенің дамуын бағалағанда басымдықты қоғамға емес, тұлғаға беру керек, өйткені адамдар бір-бірімен қоғамдық байланыста болғандықтан, бір-біріне дұшпан ретінде немесе дос ретінде шығады. Жеке адамдардың барлық талаптарын қанағаттандыру мүмкін болмағандықтан, қоғамда жанжалдық жағдай пайдаболады.Бірақконфликттіадамдардыңтабиғиерекшеліктерікөмегіменемес,қатаңшарақолдану жолымен-«қоғамдық келісімді» бұзғаны үшін жазалау немесе қорқыту жолымен шешу керек деп санайды.

«Ағарту» ғасырында конфликт табиғатына қатысты көзқарастарға іс жүзінде маңызды өзгерістер әкелмеді.ТекХІХғасырдыңекіншіжартысындағанажанжалдарәлеуметтану,тарих,психологияжәне құқықпен қатар арнайы зерттеу пәндері қатарына ұсынылды. Конфликтология ғылымының ғылыми негіздерін бірінші кезекте Чарльз Дарвин, Огюст Конт, Герберт Спенсер, Карл Маркс, Макс Вебер, Эмиль Дюркгейм, т.б. сияқты атақты ғалымдар жасады.

Ч.Дарвин нәтижесі әлеуметтік дарвинизм тұжырымдамасы болған биологиялық эволюция теориясын ұсынды. Оның жақтастары қоғам дамуын қоғамдық іріктеудің биологиялық заңы деп түсіндірді.

О.Конт конфликттің негізгі себебін еңбек бөлінісі мен кооперациясынан, капиталдың аз адамдар қолында жинақталуы мен ел тұрғындарының көпшілігін қанаудан, ең бастысы адамның табиғи сезіміне-ынтымақтастықпенкелісімдіккекеріәсереткенөзімшілдікморальдыңпайдаболуынанкөрді.

Конттың пікірін қолдаған Г.Спенсер қоғамға тірі организм секілді әрбір бөлігі өзіне ғана тән қызметтіорындайтын,біртұтас әлеуметтікорганизмретіндегікөзқарастыжақтады.Қоғамдықжүйенің бір бөлігінің жаңылысы қандай да бір өмірлік маңызды қызметтің бұзылу жағдайына алып келеді. Алайда, әлеуметтің бақылауымен құндылықтар жүйесін қабылдаған халық келісімін пайдалана отырып, қоғамда бүтіндік пен тұрақтылықты сақтауға болады. Қоғамда жанжалдан қашу мүмкін еместігімен келісе отырып, Спенсер олардың қоғамдық дамуды ынталандыратынын атап кетті.

К.Маркс конфликтінің қайнар көзін адамдардың өздерінің материалдық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін болатын күресінен көрді. Мәселенің қойылуына сәйкес қоғам экономикалық, әлеуметтік, саяси және идеологиялық сияқты әлеуметтік кіші жүйелерден тұратын тұтастай интегралды жүйе ретінде көрінеді. Олардың барлығы бір-бірінен объективті тәуелділікте және келісімде болады. Ең маңызды рөлді негізгі жеке меншікке қатысты белгілі бір факторы мен материалдық өндіріс болып табылатын экономикалық кіші жүйе алады. Әлеуметтік жүйенің өзгеруі үдемелі қоғамдық дамудың алдындағы кезеңінде жинақталған, қарама-қайшылықтарды шешу нәтижелері ретінде оның басқа күйге ауысуын білдіреді. Басты конфликт “тарихтың сүйреушісі” ретіндегі таптық күрес болып табылады.

М.Веберкөзқарасыбойынша,қоғам-бұлбір-бірінеқарсыбағытталғанәлеуметтікәрекеттіңжемісі болып табылатын адамның өзара әрекеттестіктері. Бұл артықшылыққа ие мәртебелі топтардың жағымды және жағымсыз әрекет ететін сахнасы. Материалдық және жетілген мүдделер жанжалының жағдайындаөзініңәсерінсақтау,керекдесеңізнығайту,өзініңэкономикалықкөзқарасынжәнеөмірлік бағыттылығын сақтап қалу оларды алаңдатып отыр. Вебер пікірі бойынша, әлеуметтік әрекеттің субъектісі жалпы қоғам емес, қандай да бір мәртебемен байланысты жеке адам болып табылады.

Басқа атақты неміс ғалымы Г.Зиммель конфликт алауыздықтың бір түрі болса да, осы мезетте адамдарды біріктіретін және қоғамды тұрақтандыратын біріктіруші күш болып алға шығады деп санады. Конфликтологияның қалыптасуына П.Лавров, Н.Михайловский, М.Бакунин, П.Кропоткин, П.Ткачев, М.Ковалевский т.б. орыс ғалымдары да өз үлесін қосты. Оның ішінде, П.Лавров пен Н.Михайловский өрлеудің қозғаушы және тиісінше өлшеуші тұлғасы оның өзіне теңдес кооперациясындағыжан-жақтыдамуыдепсанады.Осыданкелесідейтұжырымдаржасалды:қоғаммен тұлғаның арасындағы жанжалдың алдын алуға болады, өрлеуге өмір сүру үшін күрес емес, көп деңгейде адамдардың ынтымақтастығы мен өзара көмектесулері, әлеуметтік ортаның, тұлғаның қажеттіліктеріне бейімделуі қызмет етеді.

Осылайша, ХХ ғасыр басына таман конфликт кәдімгі әлеуметтік құбылыс ретінде ғалымдар тарапынан мойындалды. Конфликт ғылымының дамуында Ральф Дарендорф және Льюс Козер үлкен рөл атқарды. Өзінің «Әлеуметтік конфликттің қызметтері» атты кітабында Л.Козер жанжалды «құндылықтар менбелгілі бір мәртебеге, күш пен ресурстарға ие болуүшін күрес», қарсы адамдардың мақсаттары қарсыласты тоқтату, зиян келтіру немесе көзін жоюға жететін ретінде сипаттады. Ол әлеуметтік жанжал қоғамдық жүйенің тұтастығын бұзады, бірақ қоршаған ортаға қатысты әлеуметтік құрылымды аса икемді қылады деп көрсетті. Ол әлеуметтік конфликтті деструктивтік фактор ретінде

19

емес, әлеуметтік дамудың, керек десеңіз, топ аралық конфликт процесіндегі топтың әлеуметтік шоғырлану импульсі ретінде дәлелдейді [1] .

Мақалада зерттеліп отырған факторлардың келесі тарабы-әлеуметтік-психологиялық. Оған мыналар кіреді: бұқаралық көңіл-күйлер мен психологиялық жағдайлар, мифологиялық түсініктер мен дүниетанымдық ұстанымдар, діни түсініктердің қатынастары сапасы мен деңгейін тексеру. Онымен қоса бұлфакторларқатарына азаматтардыңшыдамдылығыжоғарыдеңгейін,тәжірибесін,күшейіпбара жатқан діндер мен конфессиялардың ұғыну процесін жатқызуға болады.

Сонымен діни конфликтіні зерттеудің негізгі өзегі деп қарастыратын болсақ, дін қоғамда әлеуметтік организм өмірінің бір көрінісі ретінде өмір сүреді.Дін мен қоғамарасындағы байланыстың екі дербес шамалардың әрекеттесуі ретінде қарастырылуы дұрыс болмаған еді. Дін-одан оқшаулана алмайтын қоғамдық өмірдің бір бөлігі, ол қоғам өміріне соншалықты сіңісіп кеткен. Солай бола тұра, қоғам мен діннің мұндай байланысының сипаты мен дәрежесі оның дамуының әр түрлі кезеңінде біркелкі болмайды. Әлеуметтік жіктелудің күшеюімен қатар, қоғамдық өмірдің әр түрлі салаларының тәуелсіздігі арта түседі. Қоғам мамандану және жіктелу жолымен жылжи отырып, онда әлі оның өмір саласын құрайтын бөліктері бір жерде топтасып, оларды айыру мүмкін болмайтын тұтастық жағдайынан көп бейнеліктің бірлігін білдіретін жалпыламалыққа бірте-бірте өзгереді.

Дін әлеуметтік тұрғыдан қоғамдық сана мен дүниетанымның бір түрі, белгілі әлеуметтік қызмет атқаратын құбылыс. Адам әлеуметтік ортада өмір сүреді, міне дін адамның осы әлеуметтік өмірін реттейді,басқаша айтқандадінқоғамдаәлеуметтікқызметтерменбелгілібіррөл атқарады.О.Конттың іліміне сүйене отырып мынаны анықтауға болады. Дін қоғамның құрамдас бөлігі болып есептеледі. О. Конттың ілімі бойынша әрбір кезеңге белгілі бір әлеуметтік құрылымдар тән. Теологиялық үстемдікті қоғамда дінбасылары мен әскерилер қамтамасыз етеді, ал метафизикалық кезеңде жетекші рөлді ғалымдар атқарады. Дін адамзат келешегі үшін қызмет етеді. Дін өзіне адамзаттық барлық әрекеттерді біріктіреді, яғни адамның іс-әрекеті, ойларын, саяси қимылын негіздейді, мәдениет пен философиясына ықпал етеді.

О.Конт діннің мән-мағынасын әлеуметтік тұрғыдан түсіндіргенмен Г. Спенсер өз кезегінде оның дін туралы ой-пікірлерін әрі қарай дамытты. Оның ойынша дін:

−отбасылық қатынастарды нығайтады;

−адамдардың тәртібін бақылау мен басқару негізін бекітіп береді;

−ұлтаралық бірлікті нығайтады (соның ішінде діни бірлікті де);

−жеке меншікті қолдайды.

Дін Э. Дюркгеймнің пікірінше адамдардың өмірін әлеуметтік тұрғыдан ұйымдастырушы тәртіптілік негіздері болып табылады. Э. Дюркгейм О.Конттан кейін дінді қоғамды ынтымақтастырушы өріс деп қарастырады. Оның түсіндіруінше діни ынтымақтастық өрісі екіжақты қарастырылады: а) механикалық тұрғыдан, б) органикалық тұрғыдан

Механикалық діни ынтымақтастық дамыған, көне қоғамдық құбылыстарға тән құбылыс, ондағы адамдардың іс-қимылы, әрекеттерінен тұрады. Бұл қоғам Э.Дюркгеймнің пікірінше тез арада діншілденеді. Органикалық діни ынтымақтастық адамдардың арасындағы еңбек бөлінісіне, экономикалық қатынастарға негізделген. Ынтымақтастық жағдаятында адамдар қоғамда еркін өмір сүреді. Себебі дін қоғам мүшелерінің ынтымақтастығын арттырады, интегративті қызмет атқарады. Э.Дюркгейм діни салт-жоралардасондайқажетболадыдепесептеді.Салт-жораларадамдардыңбіргіп әрекет етуінен туындайды, ол әлеуметтік топтың өмір сүруін нығайтады, олардың бірлігін арттырады. Э.Дюркгеймдіндікезкелгенқоғамныңқұрылымдықэлементідепесептеді.Жалпысоциологғалымдар дінді әлеуметтік-мәдени құбылыс, жеке адамдардың, немесе әлеуметтік топтардың ой-санасы мен ісқимылдарының жиынтығы ретінде қарастырады. Социология ғылымы діннің ішкі мәнін, мазмұнын, діни институттардың іс-қимылдарын саралайды [2].

Ф.Шлеймахер дінді шексіздікке тәуелді сезімнің ерекше формасы ретінде түсінген. Бұл тұжырымдағы жетіспейтін бip ғана нәрсе шексіздіктің діни емес статусына байланысты. Ал Э.Тайлор болса, дінді көзге көрінбейтін рухани әлемге деген сенім деп анықтайды. Ол да діндердің барлығы үшін, олай болса жалпы дін үшін әмбебаптық болып есептеліне алмайды. Дж.Хаксли дінді құдіретті сенім деп анықтайды. Расында да, құдіреттілік діннің атрибутивті қасиеті болып табылады, бірақ оны сезімге апарып саю оның мәнін толықтай, жан-жақты түсінуге мүмкіндік бермейді. Д.Б.Пратт дінді тағдырға деген сенім деп балайды. Бұл әрине, дін мәнін түсінудегі ең аз сәйкес келетіні, себебі тағдырға деген сенім секулярлы модификацияда болады деп қарастырады.

20

Конфликтілерді реттеу шараларының тиімді бола бермеуінің және бір себебі-бұл шаралар көпсатылыәрібірізді,нақтыжоспарланғанкешендіәрекеттердентұрады.Онышешугеұмтылғанұйым қандай да бір жекелеген әдіс-тәсілдерді қолдану арқылы ғана лайықты нәтижеге қол жеткізе алмайды. Конфликтілердің түпкі себептерін, тараптардың ұстанымдары мен мақсат-мүдделерін, ушықтырушы факторларды ескере отырып жасалған кешенді бағдарлама кезең-кезеңімен жүзеге асырылуы керек. Оның үстіне конфликтінің динамикасына байланысты оған түрлі өзгерістер енгізіліп, толықтырылып отыруы керек [3].

Діни конфликт-бұл ең біріншіден адами конфликт түрлі әлеуметтік топтардың мүдделерінің қайшылықтарынантуындаған,екінемесеодандакөпдұшпандықтоптарғабіріктірілген,бірақміндетті түрде әрбір топ өзінше бір әлемге деген көзқарасы, адамгершілік және моральдық нанымдарын әрбір топ өзінің барлық мүшелеріне ортақ құндылықтар жүйесін басшылыққа алады.

Конфликт субъектісі болып бір топ адамдар, ал объектісі болып кейбір моральдық нормалар мен құндылықтар, салыстырмалы түрдегі иерархиялар тарабы арасындағы келіспеушіліктері болып табылады. Негізінде, мүлдем бірдей идеалдарға ие адамдар жоқ болғандықтан, мұндай келіспеушіліктерді көп жағдайларда оларды табиғи заңдылық деп қарастыруға болады. Сонымен келіспеушіліктерді шешу жолдарын: немесе бір-бірінің құндылықтарын өзара жақындату арқылы, немесе төзімділік пен әр түрлі сенімдегілердегі құқықтарын мойындау арқылы табуға болады.

Бірақ бұл жолдар әрдайым шешімдерін таба алмайды. Сана мен мейірімділікке кедергі болып бұл фанатизм жатыр. Діни конфликтілердің ерекшелігі, адамдардың рухани өмірлеріне әсер етулері, діни сенімдегілердің ішкі әлемі, басқа әлемге, құдайшылыққа әсер етуінде.

Діни конфликтілердің пайда болудың төрт факторымен түсіндіріледі: архетиптік («құрылымдық» және «анти-құрылымдық» түрлі үрдісінің даму жүйесінің болуымен), мәдени-тарихи (мемлекет шекарасының, этностың және діни сенімдері жағынан ұқсас болу шаралары), әлеуметтік (социумда болып жатқан процестердің діни жүйелерге әсерімен), конфессионалдық (діни қатынастардың өзіндік ерекшеліктерімен).

Өйткені діни конфликтілер мәні абсолюттік құндылықтар конфликтісі, осы себепті олар созылмалы сипат алады да, жеңіл арандатылып және еш реттеуге келмейді. Шешілу жолдарының бірі ол діни негіздегі туындаған «құндылықтар конфликтісінен», «мүдделер конфликтісіне» түрленуі, нақтырақ айтатын болсақ конфликт тудырушылардың дүниетанымдық антагонизм көзқарасынан конфликт тудырудың негізгі себептерін сүзгілеп алу. Алайда «таза» діни конфликтілер діни құндылықтар төзімділігі және сұхбаттасуға дайындық нысандарын қалыптастырудағы ұзақ уақыт пен жаңа процесстерді талап етеді.

Діни конфликтілер түрлі діни бағыттардағы рухани құндылықтары көздерінің арасындағы қақтығыстар болып табылады. Осындай соқтығысудың негізгі салдары болып қарама-қарсы діни көзқарастарға және рәсімдік тәжірибелерге төзімсіздік екені мәлім. Бұл ретте адамзаттың тарихында діни конфликтілер әр түрлі мәдени нысандары арасында ғана емес, сонымен бірге бір діни сенімдегі ортада да өрістеген.

Діни негіздегі конфликтілерге қатаң зорлық-зомбылық пен кісі өлтіру нысандары тән болған. Сондай бір мысал еуропалық өркениет тарихында мұсылмандарға қарсы ұйымдастырылған крест жорықтары болды, Римдік инквизиция, сонымен бірге тарихта мәлім тағы бір оқиға католиктер мен протестанттар арасындағы конфликт және Ресейде ұзақ уақыт жасырылынып келген кейбір фактілер, өзгеше ойлайтындар үшін жүргізілген өлім жазалары, пұтқа табынушыларды қудалау, ескі сенімдегілердіазаптаусияқтытүрлеріншіркеубелсендіжүргізгеніанықболды.Сонымендіниидеялар көбінесаясаткерлерменбелсендіпайдаланылған,оларөзкүштерінсақтапқалунемесесоғыстыжүргізу үшін діни топтардан айтарлықтай қолдау алуға тырысты.

Егер зерттеу барысында теологиялық тұрғыда, бастапқы және дінді тарихи емес шығу тегі бойынша зерттеудің эмпирикалық әдістерінің де, рационалды түсініктеме берудің де терең түкпіріне де бойлай алмайтындай, әлеуметтіктен тыс жатқан болмыс ретінде қарастырсақ, онда діни конфликт негізінде сараптаудың мүмкіндіктері мен мәні біршама тарыла түседі, діннің сыртқы әлеуметтік көріністерін сипаттауға ғана жетелеп, діни конфликт діннің социографиясымен ғана шектеледі. Қоғамдағы туындаған діни конфликтінің өзара әрекеттестігінің әлеуметтік көріністерін зерттеу үшін діни топтардың және ұйымдардың қалыптасуы негіздері зерттелуі керек. Діни конфликттерді бағдарлау бойынша әлеуметтік зерттеулер осы тұрғыда маңызды мағлұматтар бере алады.

Кезкелгенәлеуметтіктоптардыңтиімдіқызмететуіжәнеқабылданғаншешімдіойдағыдайжүзеге асыруы үшін қақтығысты жағдайлардың алдын ала болжай білуі қажет. Мұндағы басты мақсатконфликттердің алдын алу, егер бастала қалса, оларды шешудің жолдары мен әдістерін білу.

21

Конфликтінің алдын алу дегеніміз, оларды туғызатын басты себептерді анықтау және оларды түрлі жолдармен және әдістермен жою және конфликтіден шығу үшін оның даму ошағы анықталу керек.

Жалпы діни конфликтілерді терең зерделеу үшін негізгі құндылық діннің мәнін анықтауда діни бейтараптылық болукерек,позитивті тұрғыданда,негативті тұрғыданда.Дінді зерттеумейліншедіни және дінге қарсы тұрғыдан түсіндіруден аулақ болуымыз қажет, яғни дінге сыртқы тұрғыдан қарап және тікелей қатысты бағытта icкe асырылуы керек.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.Осипов Г.В. Российская социологическая энциклопедия. - М., 1998. - С.198.

2.Дін Қазақстан қоғамын рухани жаңғырту институты ретінде (социологиялық талдау): социологияғылым. канд. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған дис. автореф. : 22.00.04 -әлеуметтік құрылым, әлеуметтік институттар мен процестер / Қ. Ж. Қаныбекова. - Алматы : [Б. И.], 2010. -7-9 бб.

3.Сеңгірбай М.Ж. Этносаралық конфликт және оның алдын алу мен реттеу технологиялары: монография / М.Ж. Сеңгірбай. – Алматы: Қақаз университеті, 2015. -120-121 бб.

А.Р. УРКУМБАЕВА М.Т. БАЙМОЛДАЕВА Б.Ш. ДУЙСЕБАЕВ

СОЦИАЛЬНАЯ ПОЛИТИКА В УСЛОВИЯХ МОДЕРНИЗАЦИИ ОБЩЕСТВА КАЗАХСТАНА

Ежегодное Послание народу Казахстана Глава нашего государства Н.А.Назарбаев постоянно уделяет важность социальной политики в условиях модернизации общества республики. Одним из политических событий является Послание Н.Назарбаева народу Казахстана от 31 января 2017 года «Третья модернизация Казахстана: глобальная конкурентоспособность».

ВэтомПосланииПрезидентКазахстанаособоотметилважностьсферысоциальногообеспечения населения.

В ходе реализации данного Послания с 1 июля 2017 года повышены пенсии для 2,1 миллиона пенсионеров до 20% к уровню 2016 года.

Кроме того, с 1 июля 2018 года назначение базовой пенсии осуществляться по новой методике. Ее размер будет зависеть от стажа участия в пенсионной системе.

Все эти меры в 2018 году обеспечат увеличение в 1,8 раза нового размера базовой пенсии по сравнению с 2017 годом.

Ежегодно в стране рождается порядка 400 тысяч детей, что выше уровня 1999 года почти в два раза и с 1 июля 2017 года увеличены размеры единовременного пособия на рождение на 20% [1].

Будут пересмотрены также прожиточный минимум. Он должен соответствовать реальным потребительским расходам населению Казахстана. Это позволило с 1 января2018 года повысить для 3 миллионовчеловек размеры базовых пенсий, пособий для инвалидов, семьям, потерявшим кормильца, адресной помощи и пособий для воспитывающих детей-инвалидов.

Согласно поручения Н.Назарбаева 1 января 2018 года повышен порог оказания адресной социальной помощи до 50% от величины прожиточного минимума и внедрено ее новый формат. При этом все, кто может работать, должны получать поддержку только при условии участия в программе занятости.

В связи с этим, исследуя модернизацию общества нашей страны, прежде всего, следует разобраться о понятии модернизации социальной политики в следующих аспектах реалий 21 века:

1. Модернизация социальной политики должна рассматриваться в широком аспекте. Это не только модернизация механизмов реализации социальной политики, но и о модернизации самой модели социальной политики. В качестве основополагающего признака современной казахстанской модели социальной политики провозглашена в настоящее время умеренная либерализация в социальной сфере.

В процессе реализации и на практике это будет, означать:

−отказ от патернализма в социальной политике;

−разгосударствление социальной сферы;

−функционирование рынка социальных услуг в экономике;

22

−появление нового субъекта в социальной политике — гражданина (раньше он был только объектом);

−заявительный принцип предоставления социальных услуг;

−переход от преимущественно социальной поддержки к преимущественно социальному страхованию;

−муниципализация социальной политики.

2. Либерализация экономики и социальной сферы неизбежно порождает много субъектов социальной политики.

В Республике Казахстан как с развитой экономикой происходит постепенный отказ от стереотипного представления, будто социальная политика — дело исключительно государства и его органов.Постепенноскладываетсямногосубъектностьжизниобщества,втомчисле ивконкретныхее сферах — экономической, социальной, политической и др.

В условиях современной политических аспектов реальные субъекты социальной жизни народов Казахстана становится все больше, происходит их новая группировка, объединение в соответствии с формирующейся новой социальной структурой.

Указанными субъектами социальной политики являются:

−государственные органы власти,

−организации и учреждения,

−действующие в социальной сфере негосударственные организации,

−общественные объединения граждан.

Кроме того, к субъектам социальной политики относятся также:

−законодательные,

−исполнительные,

−судебные органы власти.

Все эти субъекты социальной политики определяют при общественном участии цели, задачи, приоритеты, нормативно-правовую базу социальной политики государства и проводящие непосредственную практическую работу по ее реализации [2].

Следовательно,вкачествесубъектовсоциальнойполитикивыступаюткорпорации,предприятия, фирмы всех форм собственности, осуществляющие всевозможные социальные проекты, социальное страхованиеработниковит.п.Атакже,субъектомсоциальнойполитикиможетбытьиотдельнаясемья или индивидуум, реализующие свои социальные права, в том числе за счет собственных средств.

В гражданском общественашей странысоциальная политикареальномногосубъектна,но,темне менее,всоставе этойполитикиесть игосударственнаясоциальнаяполитика,ибогосударствоявляется важный и достаточно влиятельный субъект.

Всегоэтого,многосубъектностьсоциальнойполитикипредопределяетразграничениесоциальной ответственности между субъектами. В этой связи модернизация социальной политики заключается в использовании триединой формулы: "Социальная ответственность государства, бизнеса, личности". Здесь в свою очередь существенно меняет не только тактику, но и стратегию современной социальной политики.

3. В условиях Казахстана, где понятие "бедные" применимо не только к социально уязвимым группамнаселения,а икзначительноймассеработающихэкономическиактивныхграждан,следовало бы более четко конкретизировать и понятие объекта социальной политики.

Наряду с льготными категориями граждан в качестве объекта социальной политики необходимо рассматривать также экономически активное население. И не только в части социальной поддержки безработных или оказавшихся в трудной жизненной ситуации, а и с точки зрения, прежде всего обеспеченияминимальныхгарантийоплаты труда на уровне реальноговоспроизводства рабочейсилы с учетом демографической нагрузки. В данном случае имеется в виду тесная увязка основных направлений социальной политики с политикой доходов и заработной платы, как со стороны государства, так и в рамках системы социального партнерства.

Для решения задач модернизации общества потребуется и модернизация управления системой социальной защиты населения.

К числу перспективных системных преобразований можно отнести:

− выработку механизмов целенаправленного взаимодействия государственных и муниципальных органов управления социальной защитой населения с бизнес-сообществом, некоммерческими и иными общественными организациями для совместного решения наиболее актуальных, масштабных задач;

23

−разработку системы критериев оценки эффективности разграничения полномочий в области социальной защиты населения между федеральным центром, субъектами РК и муниципальными образованиями;

−создание и актуализацию общенациональной базы данных о социальной защите населения;

−совершенствование государственной статистической отчетности по вопросам социальной защиты населения с целью повышения се информативности и практической направленности [3].

Модернизация-это универсальный процесс: в изменяющейся системе должны меняться все элементы, в том числе и социальная работа.

За прошедшие два десятилетия со дня создания новой системы социальной защиты наш мир кардинально изменился: Казахстан стал страной с рыночной экономикой; значительные массы населения адаптировались к ее требованиям. Сократилась доля низкодоходного населения. Категориальный, а не персональный принцип предоставления мер социальной поддержки перестал отвечать задачам обеспечения выживания и развития казахстанских граждан.

Однаконеобходимоучитывать,чтосегоднявКазахстанесуществуютнекоторыеопасныеявления экономический рост и возобновившийся кризис, рост национального богатства происходит на фоне значительного социального расслоения, среднего уровня бедности и недостаточной социальной защищенности населения.

В связи с этим, значительная часть населения по-прежнему нуждается в поддержке государства, то есть:

−до настоящего времени не полностью сформулированы представления о том, как следует уходить от старой распределительной системы социальной помощи,

−какими путями побуждать людей самостоятельно инвестировать свой труд, средства, энергию

ипредприимчивость в социальную защищенность себя и своей семьи.

Руководствореспубликиобъективнозаинтересовановснижениисоциальнойнагрузкинабюджет, более рациональном использовании выделяемых средств. Напротив, население же, в значительной массе, полагает, что в условиях экономического кризиса государство обязано увеличивать состав и объем социальных гарантий, мер социальной защиты.

На этапе социальной политики в условиях модернизации общества Казахстана, в котором социальные права и условия минимального социального комфорта пока еще недостаточно гарантированы, непросто спланировать и осуществить технологическую модернизацию, проведение которой может быть сопряжено с социальной напряженностью. Следовательно, научнотехнологическая модернизация социальной политики модернизации общества не сможет быть эффективной, а наоборот, рискует скомпрометировать саму идеологию населения.

Если научно обосновать стратегическая цель модернизации социальной политики в условиях модернизации общества Казахстана, полноценная социализация человека и формирование нации как культурного и сплоченного социума, и главное, это модернизация сознания людей, наших сотрудников, которые должныпониматьсмысл проводимых преобразованийи иметь мотивацию на их проведение [4].

В Послании Президента Республики Казахстан Нурсултана Назарбаева народу Казахстана от 10 января 2018 года "Новые возможности развития в условиях четвертой промышленной революции", подчеркивал, что Казахстан - молодое многонациональное, уверенное в своем будущем, динамично развивающееся государство! Мы прошли 25-летний путь становления. В следующие 25 лет нас ожидают еще более высокие рубежи.

Собрав уникальный богатый опыт в создании государства, мы вступили в новый этап. Уверен, какие бы трудности не встретили нас впереди, мы их преодолеем. Наша главная сила - в единстве. Мы превратим Казахстан в еще более процветающую страну для наших потомков! [5].

Витоге можно констатировать, что для чего планируется и проводится модернизация общества

вусловиях новой политической системы Республики Казахстан? Это нужно чтобы человек, живущий

внашей стране, жил в комфортных социальных условиях, чувствовал себя достойной личностью, ощущал уважение государства и его институтов, т.е. модернизация общества должна проводиться для

блага человека, во имя его развития как гражданина страны.

Список использованных источников:

1.Гаврикава А. В. Социально-демографическая устойчивость региона: критерии оценки. [Текст] / Гаврикава А. В. //

Молодой ученый – 2016. – №5-4 (119). – С. 4-7.

24

2.Юмакаева Р. И. Факторы формирования инновационного поведения населения Казахстана. // Научные исследования в сфере социально-экономических и гуманитарных наук: междисциплинарный подход и конвергенция знаний. – Самара,

2016 – С. 412 – 420.

3.Послание Н.Назарбаева народу Казахстана от 31 января 2017 года «Третья модернизация Казахстана: глобальная конкурентоспособность».

4.Тинасилов М.Д., Үркумбаева А.Р., Узакова С.А. /Процессы формирования социально-экономического и политического развития образования в Казахстане/. Научный и информационный журнал «Наука и инновационные технологии» №4/2017(4)– Бишкек 2017.

5.Послания Президента Республики Казахстан Нурсултана Назарбаева народуКазахстана от 10 января 2018 года "Новые возможности развития в условиях четвертой промышленной революции".

МҰҚТАР ТІНӘСІЛОВ ӘСИЯ ҮРКҮМБАЕВА СӘЛИМА ҰЗАҚОВА

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ САЯСИ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҢҒЫРТУДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ

Қазақ мемлекетіндегі Отандық тарих пен мемлекеттік тілҚазақстан қоғамын тәуелсіздікке жету жолында біріктіруші күштердің бірі -. Қазақ ұлты зиялылары өкілдері Ш. Құдайбердиев, Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов т.б. ақталуы (1988 ж.). Тілдер туралы Заң (1989 ж.). Республикадағы Президенттік басқару. Қазақ ССР –ның мемлекеттік егемендігі туралы декларация (1990).

ҚазақстанРеспубликасында«Қайтақұру»саясатыныңнегізгікезеңдеріжәнеоныңсипаттарының тарихижағдайлары,олежелгіҚазақ Кеңестік Республикасыныңреформалауды әкімшілік-командалық жүйесінің басқара алмауының себептерінен саяси, әлеуметтік-экономикалық салаларында дағдарыстың өсуі және Алматы қаласындағы 1986 жылғы саяси оқиға, яғни Кеңес Мемлекетінің этноорталықсаясатыдағыдағрыстыңөршуінеорайМемлекеттік-орталықтоталитаризмжағдайындағы демократия мүмкіндіктерінің құлдырауына алып келді [1].

КСРО-ның күйреуі қарсаңындағы жүйелік дағдарыстың өршуі. Кеңестік дамудың экономикалық және әлеуметтік-саяси әдістемелерінің жағдайсыздығының айқындалуы.

Мемлекетіміздің тәуелсіздігін жариялаудың өзекті мәселелері төмендегі жағдайға байланысты болды:

1.КСРО реформалауға даярлық жоспарларының әлсіздігі,

2.1991 ж. 19 тамызында өкіметті төтенше жағдайлар жөніндегі Төтенше мемлекеттік комитеттің

басып алуы,

3.КСРО Новоогоревский келісімінің бұзылуы,

4.Қазақстан Орталық Компартиясының кезектен тыс съезіндегі тарату мәселесі.

5.Қазақстанда Президенті жалпыхалықтық алғашқы сайлауы.

6.Қазақ КСР атауының «Қазақстан Республикасы» болып өзгертілу,

7.Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Тәуелсіздігі туралы» Конституциялық заңының қабылдануы (1991 ж.),

8.Қазақстан Республикасында - Даму жолының айқындалуы. Н. Ә. Назарбаевтың «ХХІ ғ. табалдырығында» еңбегі,

9.Бұрынғы КСРО мемлектеердің Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының (ТМД) құрылуы. 1992

ж,

10.Одақтық келісім-шарттың күшін жою туралы Беловеждік келісім және ТМД құрылуы,

11.Орта Азия Мемлекеттері мен Қазақстанның көшбасшыларының Ашхабадтағы кездесуі,

12.Посткеңестік тәуелсіз мемлекеттер басшыларының Алматыдағы кездесуі, «ТМД құрутуралы хаттамаға» қол қоюы,

13.Алматыдағы ТМД құру туралы Декларация (1991 ж.),

14.Қазақстан Республикасы ТМД-ның интеграциялық процесстерінде Қазақстанның ТМД

құрамындағы мемлекеттермен бірлесе саяси-қызмет жасауы, 15. Қазақстан-Ресей ара қатынасының алғашқы мәлімдемесі [2].

Елімізде алдымен шынайы бірлестіктерді құруға талпыныс болды, яғни:

−экологиялық және ұлттық-мәдени қозғалыстардан бірінші қоғамдық-саяси бірлестіктерді ұйымдастырудың Қазақстан Республикасының Мемлекеттік құрылысы;

−Н. Ә. Назарбаевтың 1992 ж.ылғы «Қазақстанның Егемен Мемлекет ретіндегі қалыптасуы мен даму стратегиясы» еңбегі;

25

−Президенттің 1992 жылғы ҚР мемлекеттік рәміздерін бекітуту, елтаңба, әнұран

−1993 ж.. Тәуелсіз Қазақстанның алғашқы Ата Заңы жәгне Президент Н. Ә. Назарбаевтың «Ұлттық валютаны – тенгені енгізу туралы» нұсқауы;

−1995 ж. Қазақстан халықтары Ассамблеясын (ҚХА) құру - Қазақстан халықтарының келісімі менбірлігініңқоғамдықинституты,Президентжанындағыкеңесберуменақылдасуорганы.ҚХА-ның алғашқы сессиясы және оның атқарылатын шешімдері.

−1995 ж. Парламенттік дағдарыс, Жалпыхалықтық референдум, Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі қолданыстағы Конституциясын қабылдау, Екі палаталы Парламентке сайлау, Мемлекеттік басқару ісін жаңғырту, мемлекеттік басқару мен бюджетаралық қатынас деңгейінің арасындағы уәкілеттілікті белгілеу, Президенттің халыққа жолдауы-заманауи тарих бойынша

сараптама жасау мен басымдылықтың негізгі көзі, Президенттің алғашқы халыққа жолдауы,

−Еліміздегі барлық қазақстандықтардың гүлденуі, қауіпсіздігі, және өмір сүру сапасының артуы», ҚР дамуының көпжылдық приоритеті.

−(1997 ж.). Астананы ауыстыру.

−1997 ж. 10 желтоқсандағы Қазақстан халқына үндеуі.

−Қазақстан Республикасының Президенті - Ел Басының Халқымызға Жолдауы-«Қазақстан-

2030.

−Қазақстан Республикасының ПрезидентіҰлт көшбасшысы Н. Ә. Назарбаевтың халыққа жолдауы: «Қазақстан -2050» стратегиясы. Қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыттары.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Егеменді еліміздің даму

процестерінің алғашқы жылдарындағы негізін қалау үшін мемлекетімізде алдымен «Экономиканы дамытуымыз керек» деген - қазақстандықтарға ұран тастады.

Дегенімен де Егеменді Мемлекетімізде экономиканы тұрақтандыру үшін күтпеген қиындықтарға тап болдық:

1)экономикалық дағдарыс,

2)әлеуметтік қиындықтар,

3)өмір сүру сапасының төмендеуі,

4)жұмыссыздық,

5)қылмыстың көбеюі., т.с.

Осындай ауыр жағдайдағы экономиканы тұрақтандыру арқылы, оларды жеңудің жолдарын іске асыру үшін Мемлекет басшысы н.Назарбаевтың тікелей тапсырмасы бойынша:

-экономиканы қайта құру,

-әлеуметтік бағдарлық нарық құру,

-жеке меншіктендіру,

-бағаны тұрақтандыру,

-инвестициялық саясат [3].

-Алматы өткен бейбітшілік пен келісімнің алғашқы халықаралық конференциясы. «Бейбітшілік

пен тұрақтылыққа» конференциясына қатысушылар декларациясы (2003 ж). Қазақстан жеріндегі ядролық қарудан бас тарту. Қазақстан Республикасы Президентінің Семей ядролық полигонын жабу жөніндегі 1991 жылғы Жарлығы.

БҰҰ - ның даму бағдарламасын (БҰҰДБ) оқып-үйрену арқылы, адами капиталдың дамуы, адам дамуының индексі (АДИ) мәселелері бойынша есеп беру, Қазақстандағы адами капиталдың дамуы жөніндегі алғашқы есеп, БҰҰДБ Қазақстандағы АДИ-ның өсуі туралы, Экономиканың өнеркәсіп, аграрлық, қаржылық-банктік секторларының өсі басымдылықтары мен болашағы. Қазақстанның экономикасын реформалаудың заманауи кезеңде бағыттауэкономиканың кластерлік принципі, индустриалдық-инновациялық технологиялар, инвестицияландыру,салықтық, аграрлықиндустрилдық саясат, әсіресе көлікпен байланысты инфраструктураны дамыту [4].

Алғашқы жылдардағы Қазақстанның Бүкіл Әлемдік Саяси ұйымына (БӘСҰ) енуіне әзірлігі. ҚР сыртқы экономикасындағы қарым-қатынас: Тексако-Мобил, Би Пи Амоко, Шелл, Шеврон және т.б. Батыс Еуропа, бірнеше Оңтүстік-Шығыс Азия елдері және Таяу Шығыс елдері компанияларының қызметі. Осындай жағдайдағы еліміздің экономикасын тұрақтандыру Қазақстан Республикасының Экономика Министрлігіне жүктелген еді (мен де сол министрлікте қызмет атқарған едім және ҚР-ның Президенті Н.Назарбаевқа Жамбыл және Қызылорда облыстарында реформаларды терендету мен экономикалық дағдарыстардан шығу жөніндегі бағдарламаны орындау туралы ҚР Президентінің Жарлығы мен Үкіметтік іс-әрекет Жоспарын жүзеге асыруға бағытталған үкіметтік жұмысшы комиссиясын басқарып1995 жылдың 21 ақпанында баяндалған еді).

26

Еліміздің қоғамдық-саяси дамуының алғашқы кезеңдеріндегі жер жүзіндегі қазақтардың 1992 жылғы бірінші бүкіләлемдік құрылтайында Қазақстан халықтарының форумы ҚР қоғамдық қозғалыстар мен саяси партиялары құрылған еді. Бұл Құрылтайда Қазақстандағы көші-қон, демогафиялық жағдайлар, жергілікті халықтың әлеуметтік құрылымындағы өзгерістеріне талдау жасалды.

1999 жылы Мемлекетіміздің Егемендік алғаннан кейінгі алғашқы халық санағы, оның қорытындылары Ұлтаралық келісім- ҚР-дағы тәуелсіздік пен демократияны нығайтудың негіздері қаланды. Әсіресе, Әлеуметтік реформалар, яғни:

-кедейшілікті жеңуге,

-жергілікті халықты жұмыспен қамтамасыз етуді арттыру,

-жастар мен студенттерді қолдауға арналған мемлекеттік бағдарламалар,

-зейнеткерлік реформа т.с. [5].

Демократиялық процесстерді дамыту, парламентке сайлаудың теңбе-теңдік жүйесін енгізу, партиялық тізім бойынша сайлаудың нәтижелері анықталып отырды.

ҚазақстанРеспубликасыныңАзаматтыққоғаминституттарыныңдамуы-өкіметтікемес ұйымдар, кәсіподақ,бірінші Азаматтық форум және оның мәні, ҚР Ақпараттық саясаты, БАҚдамуы, ҚР Ұлттық кеңесінің жұмысы.

Азаматтық қоғамның әрі қарайғы демократиялануы мен дамуындағы ұсыныстарды әзірлеу жөніндегі тұрақты жұмыс жасайтын Кеңесті ұйымдастыру және демократияландыру арқылы азаматтық қоғам сұрақтары жөніндегі Ұлттық комиссияның жұмысын құру [6].

Әсіресе елімізде құқық қорғау және сот органдарының жұмысын жақсарту:

-Қазақстан Президенті жанындағы адам құқығы жөніндегі комиссиясының құрылуы және оның қызметі,

-ҚР-да адам құқығы жөніндегі уәкілетті институттардың (Омбудсмен) енгізілуі,

-Өлім жазасына мараторийдің енгізілуі,

-Қазақстанның экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар, азаматтық және саяси құқықтар туралы Халықаралық пакттерді ратификациялауы,

-Саяси реформалардың жалпыұлттық бағдарламасы.

-Денсаулық сақтаудағы реформалау [7].

Қазақстан Республикасында саяси-экономиканы жетілдіру мәселесінінің негізі ретінде халқымызды рухани даму жүйелерді қалыптастыру қарастырылды:

1.Елімізде білім-ғылымды реформалау;

2.Әлем және дәстүрлі діндер көсбасшыларының Астана қаласында 2003 жылғы өткен бірінші

съезі;

3.Н. Ә. Назарбаевтың «Тарих толқынында» еңбегі;

4.«Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы, оның мақсаттары, жүзеге асырудың негізгі бағыттары, рухани және білім беру саласын дамыту, мәдени мұраны сақтау мен тиімді пайдалануды

қамтамасыз ету; 5. Тарихи және сәулет ескерткіштерін қалпына келтіру, яғни мәдени мұраны-фольклорды, әдет-

ғұрыптарды, салт-дәстүрді зертеудің бірізді жүйесін қалыптастыру, гуманитарлық білімнің толыққанды қорын мемлекеттік тілде қалыптастыру, Ұлттық мәдениеттердің ара қатынасы, бір-біріне әсері, заманауи мәдени процесстер, заманауи ақпараттық мәдениет.

6. Қоғамдық құрылым: трансформация мәселесі.

Егеменді Еліміздің экономикасын дамыта отырып, Нұрсұлтан Назарбаев ендігі кезең Қазақстан Республикасының сыртқы саясатын жетілдіру мәселесіне көшті.

Әлемдік қауымдастықтың Қазақстан егемендігін мойындауы, оның БҰҰ-на қабылдануы. Тәуелсіз Қазақстанның сыртқы саясатының көпқырлылығы.

Ұлттық қауіпсіздіктің сыртқы саяси аспектілері. Жалпы және аймақтық қауіпсіздіктің жаңа қырлары. АҚСДЖК: процестің бүгіні мен болашағы. Шанхай қызметтестік ұйымы - ұлттық қауіпсіздіктіқамтамасызетуфакторларыныңбірі.Каспийтеңізініңқұқықтықстатусымәселесіншешу. Қазақстан Республикасының мемлекеттермен мемлекеттік шекарасын белгілеуі. Әскери құрылыс. Мемлекеттің алғашқы құрылған кездеріндегі әскери қауіпсіздіктің саясаты. Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерін қайта реформалау арқылы қазіргі дамыған елдердің құрылуы [8].

Қазақстанның халықаралық ұйымдармен қызметтестік: ЮНЕСКО, ЮНИСЕФ, ЭӘК және т.б, сондай-ақ ХБЕ, ХВҚ, ЕҚҚҰ. ЕҚҚҰда төрағалық етуі. ҚР ЭҚҰ, ОАЭҚ, ҰҚКҰ, ШҚҰ сияқты әлемдік және аймақтық көлемдегі интеграциялық үрдістерге қатысуы.

27

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.Қазақстан тарихы (ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейін). Бес томдық. –Алматы: «Атамұра», 1996-2010

2.Қазақстан тарихы ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейін. Очерк. –Алматы, 1993.

3.Кан Г. В. Қазақстан тарихы. Оқулық. Алматы, 2009.

4.Күзенбайұлы А., Әбілев Е. Қазақстан тарихы. ЖОО-на арналған оқулық. –Астана: «Фолиант», 2003.

5.Күзенбайұлы А., ӘбілевЕ. Қазақстантарихы. ЖОО-на арналғаноқулық.–Қостанай: Қостанай тарихи аймақтықзерттеу институты, 2006.

6.Қазіргі заман тарихы: ЖОО-ның тарих мамандығынан басқа мамандық (бакалавриат) студенттеріне арналған./ / Б.Г. Аяған, Х.М. Абжанов, С.В. Селиверстов, М.С. Бекенова. Б. Г. Аяғанның жалпы редакциясымен - Алматы: Раритет,

2010.

7.Назарбаев Н.Ә. Қазақстан - 2030. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. – Алматы, 1997.

8.Назарбаев Н.Ә. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы. – Астана, 2006.

А.Р. УРКУМБАЕВА М.Т. БАЙМОЛДАЕВА Б.Ш. ДУЙСЕБАЕВ

ОСОБЕННОСТЬ СОЦИАЛЬНОГО ПОТЕНЦИАЛА ЭКОНОМИКИ

ВТЕРРИТОРИАЛЬНЫХ СИСТЕМАХ РК

Всовременных условиях новой политической системы Республики Казахстан, особенностью социально-экономическихпреобразованийсовременногоказахстанскогообщества,происходящихпод влиянием модернизации различных сфер общественной жизни, является их противоречивость,

изменчивость, зависимость и подвластность различного рода рискам в области международных отношений, геополитической стабильности, укрепления позиций на мировом рынке. Данные внешние условия, оказывающие негативное воздействие на развитие различных социальных институтов, дополняются внутренними социальноэкономическими проблемами, решение которых на сегодняшний день не представляется возможным.

К таким проблемам относятся:

−безработица;

−бедность;

−низкий уровень оплаты труда;

−культурная деградация, коррупция;

−различного рода социальные патологии, выраженные в формах девиантного и делинквентного поведения и т.д. [1].

Данные негативные факторы, влияющие на благополучие общества, говорят об острой

необходимости выбора новой стратегии социально-экономического развития, способной устранить диспропорциональноенесоответствиевоспроизводимыхматериальныхидуховныхблагпотребностям населения, ослабить обострение социальной напряженности, снизить рост числа различных форм девиаций.

При выборе данной стратегии должен быть ориентирован на сглаживание, а в перспективе, и решениевышеперечисленныхпроблемпосредствомреализациисоциальногопотенциала,активизации деятельности институтов образования и науки, способных обеспечить рынок труда высококвалифицированными и перспективными кадрами. При этом, создав условия для самореализации и достойного существования своих граждан, Казахстанское государство сможет возродить культурные ценности, снизить до минимума обострившиеся социальные проблемы, обеспечить научно-техническое процветание и экономическую стабильность.

Кроме того, интенсификация процесса реализации социального потенциала способна привести в перспективе к активизации трудовой, интеллектуальной, инновационной и творческой деятельности населения, что благотворно скажется на разработке научных инноваций, расширении производственной деятельности по новым технологиям, развитии и повышении конкурентоспособности казахстанской экономики.

В этом исследовании, актуальность изучения проблемы реализации социального потенциала в сфере экономики является на сегодняшний день неоспоримой, но, тем не менее, в современной социологической науке нет не только грамотно продуманной концепции, способной обеспечить изучение и возможность применения методов реализации социального потенциала на практике, но и единого мнения в ответе на такой вопрос, как представляет собой социальный потенциал?

28

На этот вопрос ответ такой. Что в современной научно-философской литературе, посвященной проблемам формирования и развития разного рода потенциала, прежде всего, привлекает внимание то обстоятельство, что даже на уровне использования и толкования понятия «потенциал», не говоря ужо дефинициях производных от него понятий таких как:

−«человеческий потенциал»;

−«научный потенциал»;

−«научно-технический потенциал»;

−«научнообразовательный потенциал»;

−«духовно-образовательный потенциал», и т. д.) [2].

Мы сталкиваемся с отсутствием какого-либо единого методологического подхода и, более того, обнаруживаем наличие множества противоречивых интерпретаций этого понятия

В научной литературе, на сегодняшний день, под потенциалом обычно понимаются либо возможности, либо способности, либо ресурсы. Учитывая сложность и многогранность данного понятия, нельзя утверждать абсолютную истинность или ложность каждого из подходов, так как они скорее дополняют, чем противоречат друг другу.

Врезультате отсутствия единой точки зрения относительно интерпретации понятия «потенциал»

итакой его дефиниции как «социальный потенциал», возникает необходимость поиска наиболее объективного определения, способного обобщить и передать в широком смысле содержание и

сущность данных категорий.

С этой целью, можно раскрыть содержание социального потенциала в сфере экономики как системы условий,возможностейиресурсов,способствующихсоциально-экономическомупрогрессуи интенсификации развития общества.

В построении структуры социального потенциала экономики ещё не полностью сформирован единый экономический подход. Учитывая сложность и многогранность данной категории, выбор составляющих элементов варьируется в зависимости от исследуемого объекта, применительно к которому рассматривается социальный потенциал эффективности в экономике. Так в его основе, в качестве системообразующих элементов можно обозначить материальные и духовные ресурсы, управленческие и финансовые возможности, условия, способствующие формированию и развитию социального потенциала и т. д. Рассматривая данную категорию как систему, состоящую из равных по своему значению подсистем, необходимо выделить:

1)естественно-природных;

2)социально-демографических;

3)инвестиции в экономике;

4)организационно-политических;

5)производственнотехнических;

6)духовно-идеологических;

7)научно-образовательных элементов, которые органически взаимосвязаны и дополняют друг друга [3].

Определяя системообразующие элементы социального потенциала в экономике применительно

кобществу в целом, целесообразно выделить такие как:

−его содержательные срезы;

−как трудовой;

−интеллектуальный;

−научный;

−образовательный;

−культурный;

−инновационный потенциал.

Эти подходы применительны к системе социального потенциала общества в экономике и обладает рядом преимуществ, так как отражает необходимые элементы всех сфер общественной жизни, включает в себя наличие ресурсов, условий и возможностей реализации социального потенциала, определяет приоритетные направления, в рамках которых должен происходить процесс его реализации.

Рассмотрим данные структурные элементы более подробно.

Например, трудовой потенциал. Под данным системообразующим элементом социального потенциала понимается совокупная общественная способность к труду, потенциальная трудовая дееспособность общества, содержащая количественные и качественные характеристики. К

29

количественным характеристикам относятся: численность трудоспособного населения (трудовые ресурсы) и количество рабочего времени, отрабатываемое трудоспособным населением. Качественными характеристиками являются: состояние здоровья, развитие и физическая дееспособность трудоспособных членов общества, профессионально-квалифицированный уровень трудоспособного населения, социально-личностные характеристики.

Интеллектуальный потенциал. Данный вид потенциала характеризуется суммой наличных знаний, которыми располагает общество, а также удельным весом работников умственного труда в структуре населения. Основными структурными элементами интеллектуального потенциала являются человеческие, материальные и финансовые ресурсы, задействованные в двух тесно связанных меду собой ключевых областях интеллектуальной жизни общества – науке и образовании, измеренная величина которых показывает созданную и накопленную в обществе способность к творческому созданию новых знаний, технологий, продуктов.

При определении научного социального потенциала экономики страны, понимается способность научной системы вырабатывать научные и прикладные знания, а также определять основные направления ихприменения в производственной исоциальной практике. Спецификаданного элемента социального потенциала заключается в том, что он ориентирован не только на получение и усвоение новых знаний, но и на их приращение, также воспроизводство, что в первую очередь, показывает его неразрывную связь с системой образования и заключенным в образовательных структурах потенциалом, направленным на формирование образа и развития науки, научного знания и научноисследовательских работ.

Образовательный потенциал общества. Представляет собой накопленные поколениями знания и профессиональный опыт, которые воспроизводятся через систему образования. В этом случае основными структурными составляющими, является наиболее полно характеризующими содержание,

исущность образовательного потенциала являются следующие показатели:

-количестволиц,получающихобразованиеопределенногоуровня(среднее,среднееспециальное,

высшее и т. д.);

-показатели образованности общества (среднее число лет обучения);

-показатели практического (профессионального) обучения;

-качество соответствующих форм обучения и профессиональной подготовки;

-инновационный потенциал.

Применительно к обществу в целом под инновационным потенциалом понимается определенная характеристика способности экономической системы к изменению, улучшению, прогрессу на основе трансформации имеющихся ресурсов в новое качественное состояние.

Инновационный потенциал характеризует готовность экономики и общественных систем, как к технологическим, так и социальным изменениям. Структура инновационного потенциала содержит элементы различных видов ресурсов, включая материально-производственные, финансовые, интеллектуальные, научно-технические и иные ресурсы, необходимые для осуществления инновационной деятельности.

Культурный потенциал. Данный элемент структуры социального потенциала включает в себя накопление материальных и духовных ценностей, передаваемых из поколения в поколение. Понятие, культурногопотенциалаявляетсясовокупностьнорм,ценностей,смысловчеловеческойдеятельности, от которых зависит успешность и эффективность развития общества, наличие духовных и материальных средств, интеллектуальной базы и ее ресурсов, душевного и физического здоровья членовобщества,ихволи,настойчивостиипоследовательностиввыполненииопределенныхзадач[4].

Культурный потенциал определяет во многом характер общественных взаимоотношений, обеспечивает регулирование деятельности индивидов посредством моральных и нравственных норм. Любое,даже очень развитое в материальном и научно-техническом отношении общество, обречено на гибель, если в нём не будет реализован культурный потенциал и придут в упадок ценности культуры.

В итоге исследования можно подчеркнуть, что на сегодняшний день в современной социологической литературе отсутствует единый подход к интерпретации понятия «социальный потенциал экономики» Многообразие его определений и трактовок можно свести к двум основным формам проявления содержательной стороны социального потенциала: материальнопроизводственной и духовной. По характеру проявления социальный потенциал может развиваться в различных направлениях, и реализовываться в форме трудового, научного, интеллектуального, культурного и других видах потенциала, которые находясь в неразрывной взаимосвязи, дополняют друг друга, обеспечивают функционирование всех структурных элементов общества. Значимость изучение процесса формирования и развития социального потенциала обуславливается тем, что

30

разработка методов его реализации во многом может способствовать решению различных социальноэкономических проблем, определить характер общественного прогресса, сыграть немаловажную роль в инновационном развитии казахстанской экономики. Кроме того, социальный потенциал, обладая разноплановой направленностью, способствует сближению и объединению ресурсов, заложенных в различных макросистемах; с его помощью, социальноэкономические, культурные и духовнонравственные системы способны аккумулировать свой потенциал для дальнейшего процветания и продуктивного развития общества.

Список использованных источников:

1.Гаврикава А. В. Социально-демографическая устойчивость региона: критерии оценки. / Гаврикава А. В. // Молодой ученый – 2016. – №5-4 (119). – С. 4-7

2.Ишмуратова Д. Ф. Образование в контексте устойчивого развития: уровни взаимодействия // Молодой ученый – 2016.

– №5-4 (109). – С. 9-12

3.Левашов В. К.Интеллектуальный потенциал общества: Социологическое измерение и прогнозирование. // Мониторинг общественного мнения № 3 (87), 2008 г., с. 17 – 30.

4.Мухамедьяров А. М. Научный потенциал республики: формирование, структура, динамика и оценка. - Уфа: Изд-во УГАТУ, 2000 г. – 217 с.

ЗУХРА ИСМАГАМБЕТОВА АЛИЯ КАРАБАЕВА НУРЛАН БАЛПАНОВ

ОПЫТ ФОРМИРОВАНИЯ КУЛЬТУРЫ ТОЛЕРАНТНОСТИ В КАЗАХСТАНЕ

Формирование культуры религиозной толерантности в этноконфессиональных отношениях принадлежит к числу актуальных теоретических и практических проблем нашего полиэтничного и многоконфессионального казахстанского общества. Религиозное и этническое в общественной жизни практически никогда не выступают в «чистом» виде. Они тесно связаны с другими формами общественного сознания и различными сферами жизнедеятельности человека. Интеграция двух этих факторов создает новый целостный социокультурный феномен - этноконфессиональный фактор, характеризующий самосознание этнических групп, идентифицирующих себя с определенной религией. Это одновременное проявление и действие религиозного и этнического, взаимовлияние и взаимопроникновение одного в другое.

Именно в межэтнических и межконфессиональных отношениях обретает свое предметное содержание толерантность, выполняя регулирующую функцию. В таком значении культура религиозной толерантности является нормой и моральной ценностью в этноконфессиональных отношениях.

Осознаниеважностифеноменатолерантностидлямировогосообществавыделяетеговнастоящее время в качестве особой ценности и направленности общечеловеческих интересов и потребностей. Современноечеловечествосоставляетоколо3000этническихсообществ.Изболеечем200государств, существующих сегодня, лишь 20 считаются этнически гомогенными, этнические меньшинства составляют в них менее 5 % населения. Поэтому на сегодняшний день единственно разумной идеологией и политикой современных государств, которые все больше становятся полиэтническими, является соблюдение принципа толерантности, то есть позитивное отношение к присутствию в социуме всевозможных этнических сообществ, идентифицирующих себя с определенной религией, и добровольная адаптация социальных и политических институтов к потребностям и интересам разных социокультурных групп.

Вмае 1992 г. Президент Н.А. Назарбаев изложил основные направления развития «от экономики

кполитике» в обобщающей статье «Стратегия становления и развития Казахстана как суверенного государства»[1]иконкретизировалвпрограмме«Казахстан–2030»[2].Одновременносвыдвижением

иреализациейуказанныхприоритетовбылоосуществленоихправовоеобеспечениеКонституциейРК, Конституционными Законами РК, Указами Президента РК, имеющими силу конституционных законов.

Президент РК Н.А. Назарбаев подчеркнул: «Имеется давняя и глубокая традиция взаимодействия этносов на территории Казахстана и Евразии в целом. Нет необходимости в поисках своей культурной ниши - от внешней вестернизации до религиозного радикализма, от наивных попыток представить свою национальную историю центром мировых событий до манкуртизма. Необходимы традиции

31

культурноговзаимодействия,аневыстраиватьновыекультурныебарьеры.Казахскаякультурадолжна объективно стать тем ядром, вокруг которого будут выстраивать, но, не растворяя культурную общность, весь казахстанский народ» [3].

От формирования и дальнейшего укрепления культуры толерантности в этноконфессиональных отношениях зависит успешность решения поставленной Президентом РК Н.А. Назарбаевым задачи консолидации и единства народа Казахстана, конструирования всеказахстанской национальной идентичности, развития нового казахстанского патриотизма и, следовательно, государственного суверенитета.

Межэтнические отношения, их динамика, взаимодействие этносов исследовались в докторских диссертациях казахстанских ученых З. Шаукеновой, К.Т. Утельбаева. Содержательный анализ динамики межэтнических отношений в Казахстане за десять лет независимости дан в кандидатской диссертации российского исследователя Ю.В.Якушевой.

Этноконфессиональная общность как социальное явление, взаимосвязь этнической и конфессиональной общностей, этноконфессиональные отношения исследованы в диссертациях российских ученых как А.Н. Ипатов, С.В. Петренко, В.Н. Рагузин. Для изучения специфики проявлений толерантной культуры в полиэтничных и поликонфессиональных регионах социума представляют теоретический интерес диссертационные исследования российских ученых Т.Д. Гуренковой, Г.И. Юсуповой. Т.Д. Гуренкова проанализировала проблемы формирования толерантности в сфере этноконфессиональных отношений северного региона России: на материалах города Сургута Ханты-Мансийского автономного округа Г.И.Юсупова исследовала влияние глобализации на этноконфессиональную ситуацию на Юге России.

Нормативно-правовая база формирования культуры толерантности в этноконфессиональных отношениях заложена в ряде международных и казахстанских документов.

В 2008 гoду нa XIV cеccии Accaмблеи нapoдa Кaзaхcтaнa были cфopмулиpoвaны пять ocнoвных пpинципoв кaзaхcтaнcкoй мoдели межэтничеcкoй и межpелигиoзнoй тoлеpaнтнocти: единcтвo нapoдa; вaжнейшие ценнocти нaции – тoлеpaнтнocть и oтветcтвеннocть; кoнcoлидиpующaя poль гocудapcтвooбpaзующегo этнoca; этничеcкoе, кoнфеccиoнaльнoе, культуpнoе, языкoвoе мнoгooбpaзие

– беcценнoе бoгaтcтвo; гocудapcтвo coздaет вcе пpедпocылки для paзвития нaциoнaльнoй культуpы и языкoв [4].

Согласно исследованиям казахстанских ученых, в Казахстане за годы независимости достигнут относительно высокий уровень толерантности в этноконфессиональных отношениях. При социологическом опросе в 2006 г. респонденты отмечали факты проявления конфликтов на религиозной почве у представителей ислама - 6,7%, православия - 15,7%, других конфессий - 15,2%), произошедших в основном в общественных местах: на транспорте, в очередиили на улице. В качестве причины ссоры были указаны как имеющие отношение к вере действия: «каждый считал свою веру наиболеезначимойидоказывалсвоюправоту», «проявлялирелигиоведческуюнеобразованность»,так и бытовые обстоятельства - «оскорбление по национальности», «ссора из-за места в маршрутном такси», «плохо говорили о верующих людях» и пр. [5, c. 95].

В связи с этим среди слагаемых государственного единства и важным условием укрепления культуры толерантности в этноконфессиональных отношениях в полиэтническом и поликонфессиональном обществе является обеспечение политической солидарности. Она может рассматриваться как мера равенства и свободы индивидов в системе общественных отношений и отношений индивид - государство, социальная группа - государство. Она есть ценность, способствующая поддержанию социальной системы, регулирующая межгрупповые и межиндивидуальные взаимоотношения и отношения в системе индивид - государство, социальная группагосударство,являющаясяспособомобщественногопризнаниявсехикаждогочленаобщества.

Значимый вклад в развитие толерантности в межэтнических, межконфессиональных отношениях в казахстанском обществе вносят коллективные научные исследования отечественных ученых. Фундаментальные научно-исследовательские проекты «Толерантность и солидарность как основы межкультурной коммуникации в контексте модернизации казахстанского общества», «Традиция толерантности в исламе» и «Модернизация духовных ценностей казахстанского общества» ученых КазНУ им. аль Фараби нашли отражение в сборнике материалов республиканской научнотеоретической конференции в 2015 г.

Изучение особенностей казахстанской модели межэтнического взаимодействия, и комплексная экспертиза тенденций этнополитического и конфессионального развития в Республике Казахстан, координациянаучно-исследовательскихработвсферемежэтническихотношенийпроводитсяНаучно- экспертным советом при Ассамблее народа Казахстана, образованным в 2009 году.

32

Традиции изучения различных аспектов межэтнических и межконфессиональных отношений сложились в Институте философии, политологии и религиоведения КН МОН РК. По этой тематике у сотрудниковинститутаимеетсябольшоечислопубликаций,включаяиндивидуальныеиколлективные монографии, учебные пособия, научно-теоретические статьи, научно-аналитические доклады и т. д. Проводится мониторинг религиозной ситуации в Республике Казахстан. Отличие исследований сотрудников Института философии, политологии и религиоведения от работ других организаций состоит в синтезе аксиологического и функционального подходов, инструментально-утилитарного и философско-культурологического понимания сущности национальных процессов, в преодолении крайностей технократического редукционизма и абстрактно-гуманистической риторики.

Примечательно, что Казахстан на сегодняшний день - одна из первых стран, в сложное время глобальных противоречий сумевшая сделать идею духовного согласия реальной силой. Несмотря на сложности первых лет независимого существования, именно Казахстан стал в 1992 году местом проведенияIВсемирного конгрессадуховного согласия. Стех пор вКазахстане 18 октябряотмечается как День духовного согласия.

Одним из главных инструментов межнационального и межконфессионального согласия стала и созданная в 1995 году Ассамблея народа Казахстана (АНК), в составе которой 818 этнокультурных объединений, 46 этносов имеют свои этнокультурные центры. В 2008 году принят Закон «Об Ассамблее народа Казахстана», не имеющий аналогов в мире.

За годы независимости произошел настоящий ренессанс религии в Казахстане. Численность религиозныхобъединенийвозросла в6 раз, от671в1991 годудо свыше 4200 в2009 году. Внастоящее время действуют почти 3200 мечетей, церквей, молитвенных домов.

свидетельство не только возможности мирного сосуществования множества религий, этносов, но и позитивного влияния такого фактора на развитие страны.

Культура толерантности в Казахстане стала залогом стабильности в условиях модернизации казахстанскогообщества,аеедальнейшееразвитиеостаетсяпостояннойиважнойзадачейгосударства и всех гражданских институтов.

Таким образом, исследование опыта формирования культуры толерантности в этноконфессиональных отношениях за годы независимости в Казахстане показал, что для достижения солидарностииединствавобществе,впервуюочередь,необходиморешитьсоциально-экономические вопросы. Успешность реализованной на сегодняшний день политики в сфере этноконфессиональных отношений, в первую очередь, обусловлена тем, что с самого начала приоритетным было определено формирование казахстанской модели государства «от экономики к политике».

Список использованных источников:

1.Назарбаев Н.А. Стратегия становления и развития Казахстана как суверенного государства. - Алматы: Дәуір, 1992. -56 с.

2.Назарбаев Н.А. Казахстан-2030. Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев: Послание Президента страны народу Казахстана. - Алматы: Білім, 1998. - С. 46.

3.Выступление Н.А. Назарбаев на VII сессии Ассамблеи народа Казахстана «Духовно-культурное развитие народа - основа укрепления государственной независимости Казахстана» // Казахстанская правда, 16 декабря 2000 г.

4.Выcтупление Пpезидентa Pеcпублики Кaзaхcтaн Н.A. Нaзapбaевa нa XX cеccии Accaмблеи нapoдa Кaзaхcтaнa «Cтpaтегия «Кaзaхcтaн – 2050»: oдин нapoд – oднa cтpaнa – oднa cудьбa» 24.04.2013 / http://akorda.kz

5.Косиченко А.Г., Курганская В.Д., Нысанбаев А.Н., Бегалиев Н.К. Взаимодействие религий в Республике Казахстан. Алматы: Центр гуманитарных исследований, изд-во «Искандер», 2006.

6.Байтенова Н.Ж. Межэтническая интеграция в Казахстане: состояние и перспективы // Саясат. – 1995 .- № 3. - С. 27-33.

7.Межнациональные и межконфессиональные отношения в Республике Казахстан (по результатам социологического исследования): Научное издание. - Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2010. - 90 с.

8.Карабаева А.Г., Исмагамбетова З.Н. Роль духовно-нравственных факторов в формировании толерантности// Мат. респ.научно-теор. конф. в рамках фунд. научно -иссл. проектов «Толерантность и солидарность как основы межкультурной коммуникации в контексте модернизации казахстанского общества», «Традиция толерантности в исламе» и «Модернизация духовных ценностей казахстанского общества» // Сб. науч. ст.: под общ. ред. проф. Масалимовой А.Р., проф. Исмагамбетовой З.Н., проф. Карабаевой А.Г.- Алматы, «Қазақ университеті», 2015.- 271 с.

33

НАГИМА БАЙТЕНОВА АЗАМАТ НУРШАНОВ

РОЛЬ И МЕСТО НОВЫХ ИСЛАМИСТСКИХ ТЕЧЕНИЙ В СИСТЕМЕ КАЗАХСТАНА И МИРОВОЙ ГЕОПОЛИТИКИ

Исламистский радикализм способствовал становлению национального самосознания и развитию национализма, которые наполнили новым содержанием традиционные положения ислама о единстве всех мусульман. Так, Джамал-ад-дин ал Афгани сформулировал идею всемирной солидарности мусульман, вылившуюся в концепцию панисламизма, имеющую в своей основе объединение мусульман на конфессиональной основе. Концепция панисламизма получила дополнительное развитие в мусульманском национализме, выражающемся в обособлении мусульман от представителей других конфессий [1]. Переезжая в другие государства, мусульмане не приспосабливаются к принявшим их странам, а живут своим собственным укладом, сохраняя установленный религией и обычаями образ жизни. Панисламизм зародился в Сирии и Ираке как антизападное направление, стал главным фактором политического действия и в значительной степени заменил традиционный ислам. Он предполагает полное поглощение индивида нацией: только посредством нации индивид сможет обрести свободу и лучшие условия жизни. Национализм становится как бы новой верой, привносящей в политику стремление к полной безопасности, к победе добра над злом, религиозную тягу к спасению.

Идеологию большинства новых исламистских течений, в обобщенном виде можно представить следующим образом:

– ислам оказался перед угрозой быть уничтоженным, причем не в результате вторжения или захвата,какэтобываловпрошлом,аиз-за «западнойотравы»(по-персидски:gharbazadagi, по-арабски: istighrab), т.е. обольщения современными светскими и материалистическими идеями и соответствующим образом жизни. Эти идеи и модели поведения западного происхождения, уходящие корнями в эпоху просвещения, распространяются сегодня неверными или наивными мусульманами. Наиболее эффективным механизмом для уничтожения ислама является государство с его монополией на законодательство и образование, управляющее средствами массовой информации и аппаратом подавления;

– настоящиемусульманедолжныобъединитьсявдобровольныесоюзы(jama’at)внедосягаемости государства. Эти автономные анклавы должны затем попытаться захватить государство, расширяя сферу влияния своего «анклава» путем лоббирования и оказания давления на элиты, проникновения в парламент, а также занятия других выборных должностей, например, в профессиональных и торговых объединениях, за счет получения большинства голосов, дестабилизирующего террора и, в конце концов, черезпрямой приход к власти. Количествовозможных жертв– непринципиально. Они – враги ислама и потому – неверные. Лучшим доказательством их неверия служит то, что они не применяют закон ислама.

Следует отметить, если в Казахстане за последние годы наработали определенный опыт борьбы с экстремистской и террористической деятельностью, обусловленной факторами политического характера, то выявление роли и места «религиозного фактора» в идеологическом обосновании политических движений радикальной направленности представляет в теоретическом плане некоторую сложность.

Наиболее рельефно идеологическая роль религии проявляется в новых исламистских течениях, сторонников которых часто называют «фундаменталистами».

Под фундаментализмом в исламе принято понимать течение, требующее возврата к истокам ислама, прежде всего, к Корану. Фундаменталисты допускают свободное толкование положений шариата, исключая догмы, ритуал, коранические запреты, поэтому их можно рассматривать и как служителей, творчески развивающих ислам, и как охранителей его канонов. Разумеется, фундаментализм присущ не только исламу. Известный политолог А. аль Малек считает, что фундаментализм является постоянной чертой всех зрелых цивилизаций, культур, наций в периоды конфронтации и глубоко ощутимых угроз либо тупиковых ситуаций, обрывающих прежнее течение жизни [2].

Многие ученые и политики рассматривают фундаментализм как иррациональное и атавистическое по своей природе явление, создающее основу для стойкого противодействия модернизации и демократизации общества, а также как начальную ступень перехода к исламистскому радикализму и далее – к исламскому экстремизму.

34

Западными политологами фундаментализм ассоциируется исключительно с исламистским радикализмом и квалифицируется как несомненная угроза безопасности. На фундаментализм возлагается ответственность за многие террористические акты и конфликтные ситуации в современном мире.

В свою очередь представители радикальных движений исламского мира часто трактуют фундаментализм как одно из направлений религиозного возрожденчества и связывают его с борьбой против «культурного империализма Запада».

Значительная часть российских и казахстанских политологов трактуют феномен фундаментализма как вызов целостности и стабильности государства, как деструктивный, дестабилизирующий фактор. Однако есть и другое мнение – фундаментализм рассматривается как средствопреодолениядуховногокризиса,идеология,спомощьюкоторойможносблизитьдвесистемы ценностей: модернизм и традиционализм.

Фундаментализм – это феномен не только исламского, но и католического, православного, иудаистского, буддийского и других вероучений. Сторонники этого религиозного учения провозглашают неизменность догматики, требуют буквального принятия содержащихся в священных книгах пророчеств, настаивают на строгом исполнении всех религиозных предписаний. При этом фундаментализм рассматривается не как способ действий, а как тип сознания, образ мыслей, идеология.

В широком плане фундаментализм давно вышел за рамки чисто религиозного течения, превратившись в одно из направлений общественно-политической мысли. Это может быть не только теологическая позиция, противостоящая либерализму, но и политическая идеология, использующая религиозную оболочку. Например, известный российский исследователь А.В. Малашенкосчитает,что фундаментализм – это «форма выражения цивилизационной константы», а суть его – в стремлении воссоздать фундаментальные основы своей цивилизации, очистив ее от чуждых новаций, вернуть ей «истинный облик» [3].

Если представители исламских партий и организаций под этими же фундаменталистскими лозунгами вступают в вооруженное противоборство с органами законной власти, то мы имеем дело с проявлением исламистского радикализма, представители которого из политических деятелей превращаются в исламских.

Известный психолог Д. Функе понимает фундаментализм как «…установку на определенную основную идею или основную ценность, которая берется под полномасштабную защиту. Общими для всех типов фундаментализма являются его психологические и мировоззренческие характеристики, стиль мышления, мировоззренческие особенности, которые отличаются догматизмом, неспособностью к диалогу и самокритике» [4, С. 10-11].

Религиозное мировоззрение как одна из форм общественного сознания оказывает самое существенное влияние на формирование у верующих социально-политических установок, доказывающих правомерность применения насилия в религиозных отношениях, либо может способствовать формированию таких установок. Доктрины и концепции, оправдывающие религиозными догмами насилие, имеют свое идейное обоснование, складывавшееся веками. Своими корнями они уходят в противоречивое толкование текстов, заложенных в Библии, Коране и других религиозных источниках, неоднозначно трактующих религиозно-нравственные обязанности верующих. Выступая в качестве механизма единения групп верующих на основе того или иного вероучения, религия (не обязательно ислам) одновременно формирует условия для противопоставления этих групп группам, сформированным на основе другого вероучения, культа и организации. Например,междухристианами имусульманами, православными и католиками идр.Так, истинными детьми Бога в одном случае считаются верующие в Иисуса Христа, в другом – исключительно верующие в Аллаха и т.д.

Так, начиная с Ветхого завета черезвсю Библию проходит тема избранногоБогом народа (евреи), придерживающегося заповедей Моисея. В Новом завете – поверившие в Иисуса Христа. В Евангелии отМатфеяпередлюдьмичеткосформулирована альтернатива:«Ктоне со мной, тот против меня,икто не собирает со мной, тот расточает» [5].

АналогичныемыслитольковотношенииАллахаимеютместоивКоране.Так,основательислама, пророк Мухаммед, свое вероучение рассматривал как творческое продолжение иудаизма и христианства, однако многие иудеи и христиане, вопреки ожиданиям пророка, отказались переходить в ислам. В связи с этим Мухаммед обратился к своим сторонникам: «О, вы, которые уверовали. Не берите в союзники, и покровители ни иудеев, ни христиан! Они одинаковы в своей враждебности к вам. Тот, кто берет их в союзники и покровители, тот сам из них. Аллах не ведет к прямому пути

35

неправедного, который вредит самому себе, делая неверующих своими покровителями и сторонниками» [6].

Несмотря на то, что с исламским фундаментализмом православный тесно связывает теоцентрическое мировоззрение и определенную общность авторитарной социально-политической структуры общества, православие, однако, далеко от полномасштабности и радикальности программы ислама, его цельности и военно-политической активности.

Отличительной особенностью исламского фундаментализма в сравнении с христианским, является его соотношение с демократией. Рассуждая на эту тему, американский востоковед М. Крамер писал: «Принципиальная позиция любого крупного фундаменталистского мыслителя... заключается в том, что демократия не имеет отношения к исламу, и что ислам стоит выше демократии. По мнению фундаменталистов, органический порок демократии в том, что она основывается на суверенитете народа. Ислам признает суверенитет Бога, и его воля выражена в шариате. Ни один фундаменталист не согласится подчиниться воле избирателей, если эта воля оспаривает исламский закон. Как сказал наиболее откровенный из алжирских фундаменталистов: за Бога не голосуют, Богу подчиняются» [7].

Закономерным итогом негативного развития исламского радикализма и фундаментализма является экстремизм, переходящий в свою крайнюю форму терроризм. Чтобы предупредить эти опасные явления, необходимо глубоко разобраться в причинах и факторах, порождающих исламский радикализм, и на данной основе принять действенные меры упреждающего характера.

Список использованных источников:

1.Богушевич О. В. Мухаммад Джемаль ад-Дин аль-Афгани как политический деятель // "Краткие сообщения Института народов Азии". — 1961. — Т. 47.

2.Abdel-Malek A. Foundations and Fundamentalism // Народы Азии и Африки. 1990. № 2. – P.24.

3.Малашенко А.В. Мусульманский мир СНГ. М., 2006. – С.10-11.

4.Костюк К.Н. Православный фундаментализм // Политические исследования. 2000. № 5. – С.138.

5.Фромм Э. Психоанализ и религия // Сумерки богов / Сост. и общ. ред. А.А. Яковлева. М., 1989. – С.143.

6.Новый завет. Евангелие от Матфея, 12,30..11

7.Kramer M. Where Islam and Democracy part ways. 1993. Р. 105.

ТҰРСЫН ҒАБИТОВ ӘДІЛЕТ ЖЕКСЕМБІ

КҮЙШІНІҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ӨНЕР ДАРАЛЫҒЫ

Қазіргі уақытта зерттеуші – музыкатанушылар ұлттық музыка аспаптарының санын жиырма алтыға жеткізді. Бізге дейін жеткен, ең атақты халық аспаптары – бұл домбыра (шертпелі), сыбызғы (үрлептартатынмузыкалықаспап) жәнеқобызысқы(қылкерілгеншыбықпенойналатын). Осылардың ішіндегі қазақтардың ең сүйікті аспабы – домбыра. Домбыраны тек кәсіпқой домбырашылар немесе әншілер ғана емес, ән мен музыканы сүйетін әуесқой көпшілік те меңгерген.

Халықкомпозиторлары, тыңдаушылар күйдітүсінуі және музыкадантолықләззаталуы үшін, күй ойнардың алдында туынды мазмұнын баяндап берген. Бұл тәсіл арқылы, жеке тарихи тұлғаларға немесе тарихи оқиғаларға және т.б. сипаттамалар берілген, сондай-ақ күрделі программалық күйлерді орындағанда қолданылған. Осылай көпшілікті эстетикалық тәрбиелеу мақсатын арнайы қоймаған, халық композиторлары іс жүзінде оны өздерінің көркем шығармашылығы арқылы жүргізген.

Музыкалық туындылар қазақ халқының эстетикалық мәдениетінің қалыптасуының ең әсерлі құралы болған. Бұл, біріншіден, музыканың қазақтардың көркем шығармашылығының барлық түрлерімен қоса жүретінімен; екіншіден, әрбір музыкалық туындының өмірдің нақты көрінісін, қоғамның салттары мен әдет-ғұрыптары туралы баяндайтынымен, халықтың өз өмірінің түрлі тарихи кезеңдеріндегі музыкаға қатынасымен сараланады. Мұның барлығы музыканы түсінікті әрі оңай қабылданатын етеді.

Атақты халық композиторы орындаған күйді тыңдап, ауылдың музыкалық дарыны бар тұрғындарының сол сәтте қолына домбыра алып, жаңа ғана тыңдаған шығарманы есте сақтап ойнап беруі, сирек емес еді. Бұл музыка тыңдаушыларға эстетикалық ләззат беріп ғана қоймай, оларды көркем шығармашылыққа баулуға да ықпал жасайтындығы туралы айтады.

Қазіргі заманда, Қазақстан өнерінің дамуына арналған, көптеген еңбектерде революцияға дейін қазақтардабиөнері тіптенболмағандегенойлар айтылыпжүр. Қазақ халқыныңтұрмысын, салттарын, өнерін тану би элементтері оның көркем шығармашылығында революцияға дейін орын алғандығы

36

туралы пікір айтуға негіз болады. Ертеден қазақ тілінде «биң сөзінің қолданылуы бұған дәлел бола алады. Бұдан басқа, көптеген музыкалық шығармалар биге сүйемелдеу ретінде естіледі. Мұндай күйлер: «Қаражорға», «Тепен көк», «Қазақ биі», сонымен қатар лирикалық әуендер «Өрмек» пен «Аққу» және кейбір басқалары.

Революцияға дейінгі жазба ескерткіш материалдарында, ХІХ ғасырдағы орыс саяхатшыларының этнографиялық зерттеу әдісі ретінде қазақ халық биінің салып алған суреттері бар.

«Музыка және өмір» журналының бір мақаласында, би, қырғыздардың пұтқа табынушылық кезеңіндегі, бұрынғы замандағы ескіліктің қалдығынан соң жалпы қандай да болсын өнер түрінің нышаны Құранмен басылып қалды делінген [1].

Сөйтіп, қазақ халқы өз дамуының таңында-ақ толық қалыптасқан, өз заманы үшін жоғары көркем мәдениетке ие болған. Одан арғы өз дамуында ол, өңделіп әрі байып, үлкен талдап қорытындылауға және көркемдік күшке, сонылыққа және ұлттық-эстетикалық құндылыққа қол жеткізді. Барлық ғасырларда ол қазақ халқының эстетикалық көзқарастары мен талғамдарының қалыптасуына ықпал етті.

Қазақ көркем шығармашылық мұрасының ерекшелігі, оның алғашқы әлі дамымаған жағдайын сипаттайтын синкретизм (яғни, жіктелмегендік, біріктірілгендік) болып табылады.

Әрине, синкретизм революцияға дейінгі қазақ халық шығармашылығына ғана тән ерекше қасиет емес, ол қандай да бір шығармашылық әрекеттің дамуының алғашқы кезеңіне тән болады. Бірақ өнердіңдамымағандығы, жанрларментүрлергежіктелмегендігіөнертүрлерініңтолығыменжоқтығын білдірмейді. Мысалы, революцияға дейін қазақтарда театр, хореграфия, симфониялық музыка, сурет өнері, графика, мүсін өнері болмаған, бірақ бұл өнер түрлерінің халық шығармашылығында біздің заманымызданеңертедегі кезеңінде қандайда бірнышандары, жеке элементтері орыналған. Мысалы, әдет-ғұрыпкөріністері ақындық сөздің, әнсалудың, музыканың, драмалық элементтер менбиөнерінің үндесуі емес пе!

Халықтың көркем шығармашылығы дегеніміз жеке тұлғаны ғана, шамалы адамдар ортасын ғана және тіпті қандай да бір тапты ғана, қызықтыратын болмыстың сол эстетикалық заңдылықтарының көрінісі емес, ол бүкіл халық бұқарасы үшін өмірлік маңызды болады.

Сондықтан көркемдік таным бүкіл халықтың өмірлік қажеттіліктеріне жауап беретін тақырыптардықамтиды. Көркемдіктанымныңтақырыбындаоныңтұтастығының, біріктірілгендігінің, өнерді жалпы халықтық екендігінің, негізі қаланып қойған. «Халық бұқарасының өнер туындысын қандай да бір бейнелі ойлау формасымен ғана тануға болмайды, ол бір мезгілде бірнеше формалармен (көркем сөз, бейнелі музыка) тануға болатындығы осының айғағы» [2, 94 б.], – деп атап өтеді өз зерттеуінде В.Е. Гусев.

Адамды бақытты ету үшін көшпелі қоғам көлемінде халық игілігіне сай келетін, бір-бірімен үйлесімді ұштасып жатқан жоғары моральдық үлгісін орнатпақ болды. Қазақ мәдениеті негізгі принциптерінің бірі – зұлымдықты жойып, жалпылама үйлесімге апаратын жолдарды іздеу. Бұл тұжырымғаорайқоғамдазұлымдықтыңбилеуініңсебебіадамболмысындағыадамшылықнегіздермен өзара сыйласу қағидасының бұзылуынан орын алады.

Адамдардың өмірдегі әрекеттері бір-біріне зиян келтірмей, үйлесімді болуы керек, яғни өмірдің үйлесіміболмыспенадамбірін-бірітолықтырып, табиғибайланысынүзбеуіндеекендігіанық. Табиғат пен қоғамға байланысты адамның биік мұраттарына ұмтылыстарының шексіз ізденіс, толғаныс, күйзеліс қалпындағы шақтарына тоқталып, сұлулық заңдылығының беки түсу жолдарын іздейді. Жалпы адам мінезінің әртүрлі сипат алып, жағымсыз жақтарына ойысуы адамның өз іс-әрекетінің нәтижесіне атүсті қарап, оны ақыл-ой елегінен өткізбеуінен көреді. Өзінің баға беру, шешімге келу құралы болған салыстырмалы бейнелеу тәсілі санаға қонымдылығымен, дәлелдігімен тартымды. Жалпы моральдық толғаныстардың тұғыры болатын бірлік идеясы бақытқа жетудегі ең басты алғышарт болып саналады. Салттық көркемділік салауаттылықпен, сапалы қасиеттерінің түзілуімен ынсапты өмір сүру жалпы адам көзқарасының негізгі арқауы болуы тиіс.

Әлемдік мәдениеттің тарихында, оның ішінде Шығыс пәлсапасында қоғамда әділеттілік орнықтыру мәселелері мен адам болмысына қатысты жазылған құнды пікірлер баршылық. Тарихта рухани дүниесімен ізі қалған ойшыл-философтардың бір-біріне идеялық ізденістерімен ұқсамайтыны немесе өзара сабақтастық, туысқандық ортақ ойларымен танылмайтындары сирек кездеседі. Шығыс даналығының үлгілері, пәлсапаның негізгі мәселесі ретінде мәңгілікті жырлауды, насихаттауды жоғары деңгейге көтергені мәлім.

Олай болса, “Шығыс даналығының бір тармағы болатын қазақ философиясының тарихындағы күйшілер тағылымының маңыздылығы неде?” десек, оны адам өміріне қатысты айтылған қағидаларының құндылығында деуге болады. Мәселен адам, қоғам, әділеттілік хақындағы арман-

37

ойлардың, ұсыныстардың жалпы адам болмысының мәнін ашудағы ізденістердің шынайылығын байқататын пікірлердің біріне тоқталайық. Ертедегі Кородово Халифатының ойшыл-философы, араб Ибн-Бадж (1070–1138 жж.) өзінің “Тақуаның тұрмысы” атты трактатында: “Адам немесе бірнеше адамдар қоғамда әділеттілік болмаған жағдайдың өзінде өздерін-өздері жетілдіру мақсаттарынан ізгілік табуларына болады” деген идеяны ұсынған. Күйшілер сол әділеттілікті таба алмай аласұрған жан. Сондай-ақ Ибн-Бадж былай дейді: “Қоғам болмысында әділеттіліктің болуы арман, ал соған қарамастан адамдар өз бақыттарын табуға мүмкіндіктері бар” [3, 135-136 бб.].

Қайта өрлеу дәуіріндегі этикалық ілімдерде діни философиядан адамға деген сүйіспеншілікке бетбұрыс жасаған гуманизм іліміне тап боламыз. Езілген адам еңсесін қайта көтеретін, адамға деген ықыласты қайта тудырып, өмірге деген құштарлықты дамытқан гуманизмнің өкілдері ақын Петрарка, ғалым Леонардо да Винчи, жазушы Дж. Бокаччо және т. б. болды. Өз дәуірінің шеңберінде ұлттық сана-сезімнің тұрғысынан алғанда, адамға қамқорлық жасау, бостандығын қадірлеу, адамның танымдық қабілеттерін әр тарапта дамыту, қоршаған табиғатқа, жан-жануарлар дүниесіне ықыласты сезіммен қарау адамды табиғат үйлесімділігіне бұрып, тәлімдік тәрбиелілік ғибрат алу күйшілер гуманизмінің көріністері болмақ. Кейінгі дәуірдің этикалық ілім өкілдері Д. Дидро, Гельвеций ақылды біріншіорынғақойды. Оларэтиканықоғамдадұрысзаңдаршығаруарқылысаясатпенбайланыстырды. Адам мәселесінде, тәрбиелеу жөнінде олар нашар заңдар шығарған өкіметті кінәлады.

Ислам діні ХІV–ХV ғасырларда қазақ жерінде кеңінен таралғаны мәлім. Ақындар мен күйшілер арнайы ислам дінінің принциптері тұрғысынан толғаулар, болжамдар айтпаса да, ішкі жан дүниесін исламқағидаларынабағындырған. Құдайғасиынуарқылыолдүниені, табиғаттыбағалады, құрметтеді, сыйлады. Әрбір тылсым табиғаттың күшіне бас иіп, қабылдап, оның сырын түсінуге, ұғынуға ұмтылды. Өнер иесінің құдайға құлшылық етуі, оған бағынуы тектілікпен келген тәрізді.

Дүние көрінісі, табиғат көркемділігі, жыл мезгілдерінің мерзімді ауысуы ақындар мен күйшілер үшін толыққанды ақиқат. Табиғаттың адамға берген сыйын ол бөле-жармай, бәрін де тұтас күйінде қабылдайды. Адамның адамгершілік қасиеттері табиғаттың әсемділік заңдылықтарынан тағылым алып, сусындап отыруы тиіс. Адами ізгілікті қасиеттердің қалыптасуының алғышарты табиғаттағы шынайы үйлесімділіктен, сұлулықтан бастау алады. Сондықтан да қазақ өнершілері эстетикалық мәселелерге, олардың қоғамдағы көріну мен шешілу бағамдарына тоқтала бермеген. Адамға аса қажетті көшу-қону процесінде кездесетін қолайсыз табиғат жайттарын, әсіресе малға қолайсыз болса да өмірдің басқа салаларына қажеттілігін дәлелдеп, анықтап отырған. Табиғаттың көз тартар сұлулығына, оның мызғымас пәктігіне шек келтірмейді. Күйшілердің сұлулыққа, әдемілікке деген көзқарасы ерекше шынайылықпен, көркемділікпен бейнеленіп, адамды шабытқа бөлейді.

Табиғат сұлулығын олар эстетикалық сезімдермен қабылдап, оны сол талғам тұрғысынан бағалайды. Табиғат болмысының логикалық желісіне, үйлесімділігіне бой ұсынып, адам еркінен тыс табиғи процестердің заңдылығына, жүйелілігіне көз жібереді. Табиғат болмысының “өзіндік” көріністерінің беймәлім сырларының, қатынастарының мәнділік жақтарын ашып көрсетеді. Дүниені мекендеген жануарлар әлемі де сол табиғатқа тәуелді, соның ырқына көнеді.

Табиғат– өнер, өнерөзкезегіндеэстетикаілімініңнегізгіобъектісі. Күйшіадамғабеймәлімтабиғи тіршіліктерге, оның қарама-қайшылықтарына тоқталып, қорытындылар шығарып, адами әрекеттердің олармен қатынастарға түсуіне мүмкіндік ашады. Күйшінің эстетикалық талғамы шындықты бейнелеу арқылы оны белгілі бір дүниетанымдық көзқараспен сабақтастырады. Оның толғауларында әсемдікті көріксіздіктен, жақсылықты пасықтықтан ажыратып отыратын эстетикалық сезімдер де кездеседі.

Теңеу, метафора арқылы әлеуметтік, эстетикалық толғаныстар шындықтың пердесін ашып, адам қылықтарының тексіздігіне, жөнсіздігіне сын тағып отырады. Адамның сана-сезімін, моральдық принциптерін әдемілікке тәрбиелеуде, жоғары сезімдік сананы қалыптастыруда бұл толғаулардың ерекше маңызды болары шындыққа ұласады. Көне дәуірлерден бері қарай табиғат көшпелі халықтардыңэтикалық-эстетикалық пайымдауларыныңалғышартыменүлгілі моделіболған. Тіршілік ырыздығын табиғаттан іздеген қазақ әлеуметі үшін табиғат оның арқа сүйер тірегі, мызғымас түп қазығы еді. Жоғарыда келтірілген толғауларға зер салсақ, адамдар табиғаттан өзара сыйласу, достасу үлгілерінүйренукерекдегенойқорытамыз. Күйшіадамдарарасындағықатынастардыңоңтайлытүрде даму жолын табиғаттан іздеу қажеттілігін білдіреді. Бұл жай ғана табиғатқа еліктеу емес, оны өзінің мақсат-мұраттарына қарай икемдеу керектігін, онымен шынайы қатынасқа түсуді білдіреді. Күйдің басты мақсаттары табиғат пен әлеуметтік ортаны көркемдеу, эстетикалық айшықтарын дарыту, адам үшін табиғат заңдылықтарын көрікті ету, қолайлы тұрғыдан кәдесіне жарату, солар арқылы адамгершілік қасиеттерді орнату болмақ.

Адамның инабаттылығы, қимыл-әрекетінің тиянақтылығы, мінез-құлқының ұстамдылығы мен байсалдылығы әлеуметтік өмірмен, ортамен тепе-теңдікте болады. Әлеуметтік ортаның көріксіздігі

38

адамдардың іс-әрекетінің кемшіліктері, ойлы адамның рухани дүниесінің сұлулығымен қарамақайшылыққа түседі. Қазақ өнері жалпы халық өмірімен, атап айтқанда, оның тұрмыс салтымен тығыз байланысты болған. Сондықтан көптеген ғасырлар бойы ауызша-ақындық шығармашылық пен халық музыкасы, қолданбалы өнер қазақ халқы үшін қоғамдық сананың негізгі формаларының көрінісі болды, олардахалықтыңойларыменсезімдері, оныңталпынастарыменәсемдіктуралытүсінігіерекше толықәріайқынкөрінді. Халықтыңкөркемдіккөзқарастарыноныңдүниетанымынанбөлекалыпқарау мүмкін емес. Әсемдік пен көріксіздің қоғамдық түсінігі, олар адамдардың жүріс-тұрысы мен олардың өмірінің жағдайларына қатысты болғандықтан, дүниетанымдық мағлұматтар болып табылады. Олар эстетикалық мұраттың деңгейіне өз ықпалын жасайды, сол тұрғыдан өнер өмір туралы пікір айтады. Қоғамдық сананың өсуіне қарай қоғамның көркемдік көзқарастары да өзгереді, өйткені соңғысы қоғамдық сананың бір бөлігі болып табылады. Көркемдік көзқарастар, жалпы қоғамдық сана сияқты, шынайы болмысты, қоғамдық өмірді қамтып көрсетеді. Өнер өмірдің өзіндегі әсемдікті ашуға және бағалауға көмектеседі. Сонымен бірге ол, әлеуметтік дамуға кедергі жасайтын, барлық жағымсызды ашыпкөрсетеді. Бүкілжағымсыздық, көріксіздікақыраяғындажойыладыдегенарменмен, халықөнері де нәрленген. Қағида бойынша, халықтың алдыңғы қатарлы эстетикалық түсініктері қоғамдық дамудыңсубьективтітенденцияларынсуреттейді, алөнерде, шынайыәсемдіктімадақтамайжәнебүкіл кертартпаны, антиэстетикалық, көріксіздік ретінде әшкерелемей, өмір шындығын суреттеу мүмкін емес.

Болмыстың эстетикалық бағалануы халықтың көркем шығармашылығында, оның әсемдік туралы түсінігінде шынайы болмыста айқын көрінеді. Қазақ халқының эстетикалық қатынасы оның ауыз әдебиетінде – эпоста, аңызда, өлеңде, ертегілерде, мақалдарда, мәтелдерде және т.б. нақтылы түрде көрсетілген.

Халық күйі оның мәдени ерекшелігі, сазының көркем шынайылығымен, эмоциялық сезімталдығымен, философиялық ой-толғамдарының нәзік лирикалық тебіреністеріменберілуарқылы анықталады. Күй өнері - өзінің құрылымы мен болмысы жағынан өте күрделі құбылыс. Күй халықтың ойлауымен сезінуі арқылы дүниетаным үрдістерін қалыптастырған. Дүниені танытудағы күй өнерінің орны ерекше. Сондықтан да күй өнеріне ұлттық болмысты орнықтыратын темірқазық ретінде қарағанымыз жөн болар. Қазіргі кезде ұлттық танымды қалыптастыру шаралары іске асуда соның бірі ретінде мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасын айтуға болады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.Мухамбетова А. О программности казахской инструментальной музыки // Проблемымузыкального фольклоранародов

СССР. – М.: Искусство, 1973. – 322 с.

2.Гусев В. Эстетика фольклора. – М.: Наука, 1967. – 320 с.

3.Есім Ғ. Фәлсафа тарихы. – Алматы, 2000. – 135–136 бб.

ЕРГЕЛДІ ЕСДӘУЛЕТ

ҚАЗАҚ ДАЛАСЫНЫҢ ӘЛ-ФАРАБИЛЕРІ

Орта Азия және қазақ топырағы сонау көне заманнан мәдениет пен өркениет ошағы болғандығы баршамызға мәлім. Ежелгі сақ ғұн дәуірлерінен қалған «Алтын адам» сынды құнды жәдігерлерді айтпаған күннің өзінде Күлтегін, Орхон-Енисей жазулары бұның бірден-бір дәлелі болып табылады. Сонымен қоса, әлем мәдениеттері мен өркениеттерін байланыстырған Ұлы жибек жолының қазақ даласы арқылы өтуі де оның әрі қарай ілгерлеп дамуына зор ықпалын тигізді. Бұл тұста VII -VIII ғасырларда осы өңірлерге келіп жеткен Ислам дінінің рөлін тілге тиек етпеу мүмкін емес. Ислам діні келісімен түркі халықтарының көп бөлігі оны қабылдап қана қоймай, өз салт-дәстүрлерімен ұштастырып, ұлттық саналарының қазығы етті.

Орта Азия мен қазақ даласынан ғалым-ғұламалардың көптеп шыққаны анық. Әсіресе, олардың саныИсламдінініңкеңіненетекжайғантұсындаедәуірартатүсті.Исламдінретінде,мәдениетретінде бұл өңірлерде кең тарауымен қатар ғылым ретінде, ғылымның кілті ретінде де көпшілік назарын аударды. Ғылымға бет бұру арқасында Орта Азия мен қазақ даласында өзіне тән ғылыми мектеп, ғылыми орта қалыптасты. Тіпті, Ислам діні мемлекеттік дін статусына да ие болды. Ал қалыптасқан ғылыми мектеп доктриналары осы мемлекеттердің ата заңы қызметін атқарды. Сол ханафиматуридилік доктриналар Орта Азияда Саманиттерден кейін билік құрған Қараханиттер (389-607/999- 1211) мемлекетінің діни идеологиялық платформасын құрады. Қараханиттердің билігі Орта Азиядағы Мауараннахр мен Түркістан аймақтарын қамтыды. Мемлекеттің рухани-мәдени орталығы Самарқан

39

мен Бұхара болды. Қараханиттер кезеңінде Самарқан, Бұхарамен қатар Орта Азия аймағының Узгент, Ахсикент, Касан, Марғинан, Қашқар, Баласағұн, Тараз және Исфижаб сынды өзге өңірлерінде де отырықшыл қала мәдениеті дамыды [1, б. 146-147]. Қараханиттер мемлекетін түркі қағанаттарының ішіндегі ислам дінін мемлекеттік ресми дін ретінде қабылдап, өте сауатты діни саясат жүргізген алғашқы мемлекет деп бағалауға болады. Қараханиттер кезеңінде көптеген ортағасырлық шығыс ханафи ғалымдары арасынан имам Матуридидің ілімі ерекше мәнге ие бола бастады.

Енді сол имам Матуриди ілімінің қара шаңырағы Мауараннахр мен Түркістан жерлеріне тоқталсақ:

«Мауараннахр» араб тілінен аударғанда «өзеннің арғы жағы» деген мағынаны білдіреді, яғни Амудария өзенінің арғы жағын мекен еткен халықтарға айтылады. «Мауараннахр» деп аталуы және кейін де осы атпен тарихта қалуының түпкі мәні мынада жатса керек:

Біріншіден, географиялық тұрғыдан алғанда Ислам халифатының негізгі орталықтары саналатын Бағдат, Басра, Дамаск қалалары тарапынан қарағанда

Екіншіден, этнологиялық тұрғыдан алғанда бұл өңірді мекен еткен халықтардың көпшілігі түркі және парсы тектес халықтар болуында.

Үшіншіден, саяси-әкімшілік тұрғыдан алғанда өзеннің бер жағындағылар Аббаси халифатының толығымен қол астында болса, өзеннің ар жағындағылардың жартылай немесе кейбірінің толықтай тәуелсіз болуында.

Төртінші себебі әрі ең маңыздысы ғылыми тұрғыдан алғанда Мауараннахр өңірінің тұтастай ханафи құқықтық мектебімен қоса Мәтуриди сенімдік мектебін ұстануында. Мәтуриди сенімдік мектебінің негізгі ерекшелігі: Ислам дінінің басты қайнар көздерімен қоса өз зерттеулерінде рационалдық әдісті кеңінен қолдануларында, бұл дегеніміз ақыл мен нақылдың әр қайсысын өз орнымен, өз ретімен қолдана отырып екеуін бір-біріне қайшы келмейтіндей етіп ұштастыру.

Бұл аталған себептердің барлығы Мауранахр даласында өзіне тән өркениеттің, өзіне тән мәдениеттің қалыптасқанын білдіреді. Үлкен ғылым мен мәдениет орталығы болған Мауараннахр жерінің біршама бөлігі қазіргі Қазақстан территориясының оңтүстік аймағына тиесілі екені мәлім. Алайда араб әдебиеттерінде Мауаранахр деп тек шектеулі территорияны ғана емес, керісінше Амударияның оңтүстігінде орналасқан барша ислам мемлекеттеріне берілген атау, бұл тұстан қарағанда Қазақстан территориясының барлығын жатқызуға болады. Өйткені, Мауаранахрда ғылым өте үлкен қарқынмен дамып отырған болса, еліміздің басқа өңірлері осындағы отырықшы мәдениет пен ғылымнан сусындап, нәр алып отырған.

Мауаранахр жерінен шыққан ғалымдар санының көптігі сонша, ешкім олардың санын кесіп айта алмайды. Тек Түркістан мен Фараб қалаларының озінен қаншама әл-Фарабилер мен ат-Туркистанилер шыққан.

Араб тілінде жазылған көптеген қолжазбаларда және басылып шыққан кітаптарда “атТуркистани” немесе “ат-Тарази” есімдері көптеп кездеседі. Есімізді жиып, іргемізді көтергелі сол ғалымдар мен олардың еңбектерін іздеп тауып, зерттеп зерделеп, оқырман назарына ұсыну біздің бабалар алдындағы асыл борышымыз болып табылады. Бұл зерттеулердің басы Құдайға шүкір басталып та үлгерді. Мысалы, “Хибатулла ат-Тарази және оның рухани мұрасы”, деген атпен жарық көрген Ә.Дербісәлі атамыздың еңбегін атап өтуге болады.

Хибатулла ат-Тарази Тараз қаласынан шыққан ханафи-матуриди ғалымы. Ол кісі Хазіреті Әбу Ханифа мен оның шәкірттерінің ақидасын яғни діни сенім-көзқарастарын жеткізген “Тахауи ақидасы” атты мәтінге ашықтама жазып қалдырған әйгілі матуриди ғұламасы.

Ал, әл-Фарабилерге тоқталар болсақ, ғалымдарымыздың айтуынша қазақ топырағы 30-дан астам ал-Фарабилерді тарту еткен екен. Олардың кейбірі қазіргі таңда зерттеліп, еңбектері қайта өңделіп қолымызға жетіп жатса, қол жазба күйінде архивтерде шаң басып жатқаны қаншама. әлФараби сөзі “Фараб” қаласынан яғни “Отырар” қаласынан шыққан деген мағынаны беретінін ескерсек, Отырар қаласының қаншалықты үлкен мәдениет пен ғылым ордасы болғанын аңғару қиын емес. Бұған қоса Отырарда алып кітапхананың болғаны да сөзіміздің айқын дәлелі. Сол ғұламалардың бірі, әрі бірегейі Әбу Наср Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Тархан әл-Фараби.

Әбу Наср әл-Фараби Ислам философиясының негізін қалаушылардың бірі, үлкен ойшыл, энцеклопедист ғалым. Оның қалам түртпеген саласы кемде-кем. Әсіресе, оның әлеуметтік және саяси тақарыптарда жазған “Қайырымды қала тұрғындарының көзқарасы” сынды трактаттары бүгінгі күнге дейін өз өзектілігін жоғалтқан емес. Қазіргі таңда Әбу Наср әл-Фараби мұрасы өзінің тарихи отанына оралып, Егемен Қазақстанның ұлттық брендіне айналып отыр.

Байқағанымыздай Орта Азия мен қазақ даласында ғылым мен мәдениет қоса дамып, әлемдік өркениеттің ілгерлеуіне үлкен үлесін қосқан. Ислам дінін толыққанды түсініп, тағылымдарына дұрыс

40

амалетудіңарқасындаешқандайдінитеке-тіресорыналмаған.Керісінше,Исламөркениетініңаясында қой үстінде боз торғай жұмыртқалаған заман тудырып, тыныштық пен бейбітшілік саясында ғұмыр кешкен ата-бабаларымыздың ойларына діни алауыздық, экстремизм, терроризм, радикализм сынды теріс пікірлеркіріпте шықпаған.Өйткені оларИсламдінініңақиқатынтереңтүсініп,салғырт,үстіртін ойлаудан барынша аулақ-тын.

Біз де өз кезегімізде еліміздің іргесін биік қалап, өсіп-өркендейміз десек, елімізде орын алып жатқан түрлі қақтығыстардың алдыналамыздесек міндетті түрде ата-бабаларымыз санғасырларбойы ұстанған Ислам мәдениетін толық зерттеп, оны барша әлеуметке, әсіресе жат ағымның ықпалына көнуге бейім жастар қауымына кеңінен насихаттауға тиіспіз. Насихаттау барысында Ислам құндылықтарының негізін құрайтын ата-ананы сыйлау, үлкенге құрмет көрсетіп, кішіге ізеттілік таныту, ауызбіршілік пен ынтымақты, өзара сыйластық пен сүйіспеншілікті сақтау сынды басты принциптерді алғашқы кезекке қою керек. Сонда ғана елімізді радикализм, экстремизм, терроризм үрейлерінен аман алып қалмақпыз. Бейбітшілік пен ынтымақ орнаған жерде ғылым да, мәдениет те дамымақ. Ата-бабаларымыз ұстанған жолды мықтап қармансақ арамыздан Ибн Синалар, әлФарабилер, ат-Туркистанилердің шығуы да еш ғажап емес.

Сондықтан, рухани жаңғыруымыздың кілтін алыстан емес, төл тарихымыздың қойнауынан іздеуге тиіс екенімізді жадымыздан шығармағанымыз абзал. Бәрін айтта бірін айт демекші, мәтуриди сенім мектебі мен ханафи құқықтық мектебі сан ғасырлардан бері ата бабаларымыз ұстанған дәстүрлі Исламның негізін құрайтындықтан, Ислам дінінің құндылықтары мен оның әдептерін бұхара халыққа таныстыру - Тәуелсіз Қазақстанның рухани жаңғыру кепілі екендігін нық сеніммен айта аламыз.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.Муминов А.К. Ханафитский мазхаб в истории Центральной Азии. /под ред. Прозоров С.М. ‒ Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2015. ‒ 400 с.

2.Акимханов Аскар Болатбекович Әбу Мансур әл-Матуридидің иман мәселелеріне қатысты ұстанымы («Китәб әттә’уиләт» атты еңбегі негізінде) Философия докторы (Ph.D.) ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясынан. Алматы, 2016

АЛИЯ САЙЛАУБЕККЫЗЫ

РЕЛИГИЯ И ИДЕНТИЧНОСТЬ

В данной статье рассматривается связь между религией и идентичностью с двух точек зрения, а именно: связь между религией и этнической принадлежностью с точки зрения формирования идентичности и связи между религией и формированием идентичности, особенно с учетом религиозностимолодежииихпоискаидентичности.Религияпозитивнокоррелируетсформированием идентичности. Это означает, что религиозность имеет отношение к объяснению приверженности и целенаправленности в плане формирования идентичности. Сила взаимоотношений между религией и идентичностью варьируется в разных демографических группах, а также в разные эпохи. Например, сила связи между религией и идентичностью, скорее всего, будет сильнее для молодых людей по сравнению с взрослыми. Точно так же религия как важный детерминант формирование идентичности, скорее всего, будет сильным и более обязывающим в прежние времена по сравнению с современной эпохой. В общем и целом, религия имеет тенденцию быть ключевым фактором формирования идентичности в зависимости от обстоятельств, охваченных групп и период, охватываемый анализом.

Недавниесобытиявобластисоциальныхнауквцеломисоциологиивчастностисвидетельствуют о постепенной тенденции к возрождению интереса к проблеме религии и идентичности. Религия и идентичность могут быть положительно коррелированы, особенно если рассматривать и анализировать в пределах призмы обозначенной группы, таких как подростки, молодые когорты, пожилые когорты и т. д. Связь между религией и идентичностью может быть контекстуализированы путем исследования самого себя. Например, поиск идентичности был признан ключевым к задаче развития подросткового возраста.

Роль религий в разных обществах и эпохах различна. Религия может быть мощной силой в одном обществе, менее мощной в другом и в некоторых обществах может иметь незначительное влияние. Дифференциальная роль религии в разные общества и эпохи, возможно, не исключают в целом влияние религии на идентичность развития и эволюции с течением времени.

В концепции идентичности Мола утверждается, что понятие идентичности используется двумя способами в социальных науках. Первый способ концептуализация идентичности имеет дело с

41

понятиемнеизменностиили,покрайнеймере,медленноменяющимсяядромличностичтопроявляется вовсехаспектахдеятельностииндивида,несмотрянавлияниеразличнойролимоделей.Второйспособ касается переходного и адаптируемого «я», как переход индивида из одной социальной среды к другому, обеспечивая потенциально несколько другую идентичность. Первая концептуализация вызывает проблему непроизвольного измерения идентичности, тогда как вторая поднимает вопрос об адаптируемости личности. Первое усиливается в первичных группах, возможно, в раннем возрасте; в то время как второе существует, учитывая, что значительная часть жизни проходит в среде вне первичных групп [1].

Было признано, что существует связь между религией и этнической принадлежностью. Эта корреляция имеет место, будь то воспринятая этническая принадлежность субъективно или объективно, или даже когда человек захватывает этническую принадлежность, используя доверенных лиц аккультурации или ассимиляции индивидуума в группу. Например, участие или членство в религии, что характерно для своей этнической группы, как правило, в значительной степени коррелирует со степенью этнического [2]. Вариант этой литературы относится к тому, как разные этнические группы воспринимают и практикуют одну религию по-разному [3].

Между силой отношений между религией и этнической принадлежностью существует мало сомнений; Однако интерпретация положительной корреляции не является простой. Например, Смит утверждает, что религии иммигрантских групп в Америке не просто происходили из родной страны, но, что религия играет важную динамическую роль в конфигурации этнической принадлежности, поскольку мигранты создали общину в Америке.

В аналогичном ключе Абрамсон утверждает, что в некоторых случаях религия приравнивается к этнической принадлежности, но, это не распространяется на все этнические группы. Он привел такие группы, как амиши, мормоны, хуттериты и евреи, так как те, подпадают под категорию прямой связи между религией и этнической принадлежностью. Надежная ссылка предполагает, что не существование религии подразумевает высокую вероятность того, что этническая группа не будет существовать. В некоторых случаях религия играет сильную фундаментальную роль в формировании этнической принадлежности; но фундаментальное влияние разбавляется другими важными основополагающими факторами, такими как: уникальное происхождение территории и, возможно, отличительный язык. Группы, которые соответствуют этим примерам, включают в себя: греческую, православную или голландскую реформу. В других случаях взаимоотношения между этнической принадлежностью и религией реальны, но религия играет второстепенную роль впроцессе этнической идентичности. Вышеизложенные материалы предполагают, что религия и этническая принадлежность могут различаться по силе отношения, а также с точки зрения значения, что потенциально приводит к разной степени связей между этими двумя компонентами. Дискуссия о подлинности этнического возрождения и религиозного возрождения на основе полученных данных [4].

В целом, хотя религия и этническая принадлежность могут быть важными детерминантами формирования идентичности, влияние этих двух компонентов на формирование идентичности в современную эпоху менее распространено, по сравнению с прошлым. Таким образом, связь между религией и идентичностью будет пересмотрена с учетом поисков молодежи в формировании идентичности. Молодежь с большей вероятностью будет бороться с объединением идентичности, поскольку они постоянно ищут самоощущение. В основном, молодые люди прошли это психологическое путешествие, чтобы укрепить и понять их опыт самого себя, а также выявление и ассоциирование с семейными, профессиональными и социальными ролями [5].

Поиск характеризуется тягой и поведением, которые связывают молодежь с ними или ассоциируют их с чем-то вне себя, в то времякак, совместно формируется свое чувство сингулярности и независимости. Это означает, чторелигия может играть важную роль в формировании идентичности молодежи. Точно так же Эриксон признает, что религия, скорее всего, сыграет важную роль в формировании идентичности молодежи. В частности, он отмечает, что религия тесно связана с существенной частью социально-исторической матрицы, которая обеспечивает необходимую платформу для формирования идентичности. Кроме того, он утверждает, что религия является и остаетсястарейшимипродолжительнымучреждением,создающимблагоприятнуюсредудляразвития верности,привязанностикидеологии,котораявозникаетприуспешномзавершениипсихологического кризиса, связанного с формированием идентичности [6]. Понимание Эриксона предполагает, что религия обеспечивает как трансцендентальную точку зрения, которая помогает вызывать моральные убеждения и поведенческий modus operandi, основанный на идеологической платформе. Кроме того, религиозные нормы также имеютважное значение для перехода религиозных верованийк сообществу верующих. Это означает, что религиозные убеждения, ценности и морали помогают дать молодежи

42

возможность лучше понять мир и свое уникальное место в нем. Идеологии, порожденные религией, помогают углубить понимание событий как ассоциирование значений этих событий и / или опыта.

Религия, играет значительную роль в формировании идентичности в культуре, где молодежь сталкивается с постоянноменяющейся социальнойи политической средой. По сути, трансцендентный смысл, полученный из религиозной аффилированности, важен для развития идентичности молодежи и ее благополучия. В отсутствие доступной точки зрения через религиозные убеждения, мировоззрение, которое он обеспечивает, и его роль в формировании и руководстве поведения, множественность вариантов и вариантов,доступных современной молодежи,с большей вероятностью порождает отчаяние, безнадежность и путаницу.

Религия потенциально может дать окончательные ответы и взгляды на неуловимые проблемы жизни, которые могут быть более интригующими и уместным для молодежи.

Существующая литература о религии и идентичности ограничена. Однако данные из нескольких исследований в этой области, что религия соотносится с формированием идентичности. Например, признается, что религиозность объясняется через приверженность и целеустремленность в плане формирования идентичности.

О соответствующем развитии Фултон находит доказательства положительной связи между высокой идентичностью достижения и высокие оценки религиозности, а также низкий показатель внешней религиозности. Это говорит о том, что идентичность достижения сильно связаны с интернализацией религиозных обязательств [7].

Хунсбергер и другие обнаружили признаки слабой корреляции между религиозными приверженностями и достижениями идентичности. С другой стороны, обнаружено, что диффузия идентичности связана с более низкой ставкой церковных и храмовых обязательств. В целом религия, как правило, является ключевым фактором формирования идентичности в зависимости от обстоятельств, охваченных групп и периода, охватываемого анализом.

Не существует сомнений в силе взаимоотношений между религией и идентичностью. Несколько исследований в существующей литературе свидетельствует о наличии положительной корреляции между формированием идентичности и религиозностью. Здесь рассматривается связь между религией иидентичностьюсдвухточекзрения,аименно:связьмеждурелигиейиэтническойпринадлежностью с точки зрения формирования идентичности и связи между религией и формированием идентичности, особенно с учетом религиозности молодежи и их поиска идентичности. Религия позитивно коррелируетсформированиемидентичности.Следуетотметить,чтосилавзаимосвязимеждурелигией и идентичностью может зависеть от ряда факторов, таких как: интенсивность религиозного обязательства и влияние сообщества на индивидуальное поведение. Религия может служить мощным влиянием на индивидуальную идентичность, предполагая, что вовлеченный человек глубоко религиозен или значительно предан своей религии. Влияние религии на формирование идентичности может также работать через родительское влияние. Дети, чьи родители являются значительно религиозными, с большей вероятностью будут значительно религиозными. Приверженность религии и последующее влияние на формирование идентичности работает через родительское влияние в этом конкретном случае.

Влияние религии на формирование идентичности может также возникать из-за влияния сообщества. Предположим, что участники конкретного сообщества в основном религиозны. Было бы так, чтобольшинстволюдей придерживалосьбы норм сообщества. Если это так, тонормы сообщества являются обязательными для большинства, если не для всех членов сообщества, тогда, религия может сыграть значительную роль в формировании идентичности. Сила связи также зависит от охваченного периода. Религия кажется более сильной в древние времена по сравнению с современными обществами. В прошлом большинство обществ были, как правило, глубоко религиозны. Это означает, что влияние религии на идентичность таких обществ была бы сильной.

Это контрастирует с современным обществом, в котором религия по-прежнему играет важную роль, но, значительно ниже по сравнению с прошлым. Влияние религии на формирование идентичности в этом типе сценария может быть ниже. В целом религия имеет тенденцию быть ключевым фактором формирования идентичности в зависимости от обстоятельств, групп и период, охватываемый анализом.

Список использованных источников:

1.Mol, H. (1978). Identity and Religion. Beverly Hills: Sage Publications.

2.Padgett, D. (1980). Symbolic ethnicity and patterns of ethnic identity assertion in American-born Serbs. Ethnic Groups 3: pp. 55-77.

43

3.Abramson, H. (1973). Ethnic Diversity in Catholic America. New York: John Wiley and Sons.

4.Hammond, P. (1988). Religion and the persistence of identity. Journal for the Scientific Study of Religion, Vol. 27, No. 1, pp. 1-11.

5.Damon, W. (1983). Social and personality development. New York: Norton. Erikson, E.H. (1964). Insight and responsibility. New York: Norton.

6.Erikson, E.H. (1968). Identity: Youth and Crisis. New York: Norton

7.Fulton, A. S. (1997). Identity status, religious orientation, and prejudice. Journal of Youth and Adolescence, 26, 1- 11.

ТОТЫҚЫЗ МАНТАЕВА

ЖАҺАНДАНУ ПРОЦЕСІНІҢ ҚАЗАҚ МӘДЕНИЕТІНЕ ТИГІЗГЕН ЫҚПАЛЫН ЗЕРТТЕУ

«Мәдениеттің жаһандануы» деген тіркес алғаш рет ғалымдар мен зерттеушілердің еңбектерінде ХХ ғасырдың 80 жылдарында пайда болған. Жаһандануды қоғамдағы қаржылық нарық, өндіріс, қаржылық нарық, өндіріс пен сауда, телекоммуникация секілді ірі жүйелермен байланыстырғанымен, оның ықпалы күнделікті өмірге де еніп, жеке тұлғалардың сана-сезіміне ықпал етуде. Жаһандану – біздің өмірімізге қатысы жоқ, абстрактілі құбылыс емес, әрбірімізге қатысты бар, әрбірімізге ықпал етіп жатқан, біздің күнделікті өмірімізге әсер етіп жатқан объективті, бақылауға келмейді, өмір ағыны дамуының заңды жалғасы болып табылады. Күрделі трансформациялардың нәтижесінде біздің қалыпты өміріміз өзгеріп, бір замандағы үлкен рөл атқарған қоғамдық институттардың кейбірі маңыздылығын жойып, өміріміздің көптеген аспектілері өзгерді. Индивидуализм, яғни жеке тұлғаның өмірдегі өз басымдығы туралы ойлауы, тұлға ретінде өмірде өз орнын табуға тырысуға ұмтылуы алдыңғы орынға шықты. Дәстүрлі ұстанымдар, этикалық құндылықтар мен шектеулердің көбі жойылып, адамдар өзгерістерге, қоғам талаптарына бейімделеді.

«Мәдени жаһандану әр түрлі елдегі іскерлік мәдениет пен тұтынушылық мәдениетті байланыстырады, халықаралық қатынасты ілгерілетеді. Осы жағдай бір жағынан, жекелеген ұлттық мәдениеттердің әлемдік деңгейде танылуына ықпал етті. Екінші жағынан, танымал ұлттық мәдениеттер ұсақтарын ысырып, кей жағдайда халықаралық деңгейдегі мәдениет деңгейіне көтеруі мүмкін.Көбінемұныұлттықмәдениқұндылықтардыңкүйреуідепсанап,ұлттықмәдениеттердіңқайта өрлеуі үшін күреседі. Заманауи кинофильмдер әлемнің бірнеше елінде бір мезгілде қатарынан көрсетіледі. Кітаптар да аударылып, әлемнің түрлі еліндегі оқырманға жол тартады. Жаһандануда ғаламтор ерекше рөл атқаруда. Халықаралық туризм де жылдан жылға карқын алуда» [1].

Жаһандану ғасырында адамзат үшін жаңа құндылықтар пайда болып, адамдардың өмір сүру дағдысы өзгеріп, қарым-қатынас жасауы басқа формада көрініс тапты. Жаңа технологиялардың, жаңа құндылықтардың пайда болуы адамның мінез-құлқы мен психологиясына, өмірге көзқарасына өз ықпалын тигізбей қоймады. Рухани және адами құндылықтар трансформацияланып, адамдардың ақпарат алмасуы, сұхбаттасуы жаңаша бағытта қарқын алды.

Жүз жыл бұрын әр ұлт өзіне «қалай ұлт болып қалыптасамыз?» деген сұрақты қойса, бүгінде «жаһандану ғасырында қайтсек ұлттық бет-бейнемізді, тілімізді сақтап қала аламыз?» деген сұраққа жауап іздеп жатыр. Көптеген Шығыс елдері ұлттық бет-бейнесін жоғалтудан қорқып, мәдени экспанцияның алдын алу мақсатында жоспарлы түрде жұмыс жасап жатқаны байқалады.

Бұрын әлемдік деңгейде жаңалық ашып, шығарма жазып, адамзаттың рухани-мәдени өмірінің дамуына зор ықпал еткен тұлғаларды «адамзаттың мақтанышы» деп әспеттесек, қазір қарапайым адамдар ортасында «біз ұлттық тұрғыда емес, адамзаттық тұрғыда ойлаймыз» деген пікірді жиі естуге болады. Ұлттық болмыс пен мінез ерекшеліктерін, ұлттық дәстүрлі мәдениетті мансұқтап жатқандар да жоқ емес. Соңғы жылдары адамдар бір-бірінің діни наным-сеніміне, көзқарасына құрметпен қараудан гөрі, сенімсіздік танытуы басым. Осы тұрғыдан келгенде жаһандану ғасырындағы адам мәселесін зерттеу өте өзекті деп ойлаймыз.

Збигнев Бжезинский «Гегемониялық демократияның диллемалары» мақаласында «Бүгінгі таңдағы ғаламдық қарым-қатынастардың кең өріс алуы мен тиянақты идеологиялық алтернативаның жоқтығы жағдайында идиологиялық тұрғыдан қатаң бақылау жасау әрекеттері барған сайын қиындай түсуде. Олай болса, қазіргі заманда бұқаралық мәдениетке халқының басым көпшілігі ауылдық жерлердетұратынжәнедәстүрліұлттықмәдениетініңтамырытереңгежайылғанелдерғанақарсытұра алады» [2] деп жазады.

Жаһандану ғасырында ұлттық құндылық пен дәстүрлі мәдениетімізді қалай сақтаймыз, жастарымыз мәдени құндылықтарымызды ұлықтап, көзінің қарашығындай сақтап, болашақ ұрпаққа жеткізуі үшін не істеуіміз керек? Ұлттық мәдениетті жоғалту – бұл ұлттық болмыстан ажырау, ұлттық

44

мінез ерекшеліктерінен ажыраған ұлт тілін жоғалтады. Ал тіл – әрбір ұлттың ұлт ретіндегі ең басты ерекшелігі.

Манаш Қозыбаевша айтсақ, «Біз, қазақ, атаны, ананы пір тұтқан халықпыз. Сондықтан да біз тегімізді атадан, тілімізді анадан санаған халықпыз» [3].

Жаһандану ғасырында ұлттық мәдениетті, тілді, жалпы ұлтты сақтап қалудың бірнеше жолы бар:

1.Жастарымыз ұлттық құндылығымыз бен мәдени мұрамызға құрметпен қарауы үшін отбасы институтында дәстүрлі мәдениетіміз үлкендер, ата-аналар тарапынан жиі айтылып, дәріптелуі тиіс;

2.Мектептерде«дәстүрлімәдениет»пәніоқытылып,жастарғаұлттықмәдениетпенқұндылықтың

маңызы түсіндірілуі керек;

3.Бұқаралық ақпарат құралдарында дәстүрлі мәдениетке айрықша орын беріліп, оның бала тәрбиесіндегі орны мен адам болып қалыптасуында, бойына адамгершілік қағидаларын сіңіруде ерекше маңызды рөл атқаратыны айтылуы керек.

4.Дәстүрлі мәдениет, ұлттық тәрбие бұл тек қана бір ұлтты сақтап қалмайды, әлемді, адамзатты

сақтап қалады. Жер бетіндегі әр ұлттың өзіне тән ұлттық мінез ерекшелігі, болмысы, менталитеті бар. Балаларын өзінің салт-дәстүріне, діни сеніміне сай әдеппен, наным-сеніммен тәрбиелейді. Өзінің дәстүрлімәдениетінен,тәрбиесіненажырағанұлтхаосқаұшырап,болашаққадегенсенімінжоғалтады. Сол себепті, әр ұлттың ұлттық келбетін, болмысын сақтауы адамзат үшін маңызды.

5.Жер бетінде тілін, сосын ұлт ретінде өзін жоғалтқан тайпа, ұлыстар аз емес. Жоғалған тілді жоқтау – ұлтты құтқармайды. Жаһандану ғасырында әр ұлт өзін сақтап қаламын десе, ең алдымен ана тілінің дамуына ерекше назар бөлуге тиіс.

6.Жаһандану ғасырында адамдардың діни көзқарастары мен сенімі маңызды рөл атқаратыны анық. Сол себепті, әр ұлт өзін ұлт ретінде сақтауы үшін «бір дін ....» бағытын ұстануы тиіс.

7.Ұлттық мәдениеті мен салт-дәстүрін құрметтейтін, тілін, ұлтын, елін, жерін, Отанын сүйетін

жас тәрбиелегенмемлекетжаһандануғасырында «жұтылыпкетеміз»депқорықпайды.Себебі,ұлттық, мемлекеттік іргетасы мықты, болашаққа нық сеніммен қарайды.

Адам мен әлем қатынасы – өте күрделі әрі бірін-бірі толықтырып тұратын, үнемі өзгеріс үстіндегі процесс. Адам мен әлем қатынасы – жер бетіндегі адамдардың пайда болуынан бастап, (олардың табиғатқа деген қарым-қатынасы, танып-білсем деген қызығушылығы) зерттеліп келеді және зерттеудің жалғаса беруі заңдылық. Адамдардың рухани және материалдық байлыққа деген қызығушылығы әр түрлі болатыны секілді, әрбір адамның әлеммен қарым-қатынасы, дүниеге көзқарасы әрқилы.

Бүгінгі адамдардың дүниетанымы, әлемді танып-білуі, рухани байлықты игеруге құштарлығы, бір-бірін бағалаудағы критерийі – олардың әлеммен қатынасын көрсетеді.

Бұрын адамның білім-ғылымды игеріп, жаңалық ашуы «адамзаттың игілігі үшін» болса, қазір «өзім үшін» принципі алға шықты. Батыс адамының өзіне жиі қоятын сұрағы «ақылды болсаң, неге кедейсің?» бүгінде әлемде өзекті, адам білімді игеріп қоймай, білімі арқылы өзінің материалдық тұрмысын түзеуге тиіс.

Қазір адамның діни көзқарасы мен діни сенімі арқылы да оның өмірдегі таңдаған бағытын, мақсатын айқындауға болатын секілді.

Өркениеттер қақтығысы туралы мақаласы талай пікір-таласқа арқау болған Сэмюэль Хантингтон ойын былайша өрбітеді: «Таптық және идеологиялық кикілжіңдерде басты сұрақ былай деп қойылатын: «Сен кімнің жағындасың?». Және адам өзінің кімнің жағында екендігін таңдай алатын, сондай-ақ таңдап алған айқындамасын неше рет болсын өзгерте алатын. Өркениеттер кикілжіңінде сұрақендіөзгешежағдайдабылайдепқойылады: «Сенкімсің?»....Дінадамдардыэтникалықтектеріне орай жіктелуіне қарағанда, неғұрлым қатаңырақ бөледі. Адам жартылай француз және жартылай араб болуыжәнедеосыекіелдіңдеазаматыболуымүмкін.Алжартылайкатоликжәнежартылаймұсылман болу әсте де қиынырақ» [4]. Бала өзінің ата-анасын таңдай алмайтыны секілді, ұлтын да таңдай алмайды, бірақ қай дінді таңдау оның жүрек қалауына байланысты. Адам екі не үш дінді бірдей қабылдай алмайды, дегенмен, барлық діннің ұстанымы бір-біріне ұқсайды.

Махатма Ганди «мен мұсылманмын, христианмын, буддистпін» деп жиі айтады екен. Себебі, Махатма Ганди барлық діннің өкіліне құрметпен қарап, Исламның, христиандықтың, буддизмнің жақсы әдептерін өз бойына сіңіріп, өмір бойы өзін тәрбиеледі. Әрбір дін адамды арлы, адал, әдепті, иманды болуға, өзгелерді құрметтеп, сыйлауға үндейді.

Жаһанданужетілгенадамныңбірсипаты:ағылшынтілінеркінмеңгеружәнеадамтілгеқабілетіне байланысты бірнеше шет тілін меңгерсе, ол адам өз ортасында дараланып тұрады.

45

Ғaлым Г. Нұрышевa «Елбaсының шешендігі бәрімізге aян. Қaй деңгейде болмaсын, ол қaзaқ және орыс тілдерінде мүдірмей, екі тілде бірдей сөйлеп, өз ойын шетелдіктерге де, отaндaстaрынa дa aнық тa aйқын жеткізеді және соңғы жылдaры шет тілдерді меңгеруге көңіл бөліп отыр» дейді [5].

Өзге тілді үйрену, оны жетік меңгеру бұл ең алдымен халықаралық қатынастар кезінде айрықша рөл атқаратыны белгілі. Елбасымыз «Әр бір қазақстандық үш тілді қазақ, орыс, ағылшын жетік меңгеруі керек» деп айтқанды. Тіл үйренудің ешқандай зияны жоқ, керісінше пайдасы көп.

Жаһандану адамзатқа не берді, қандай құндылықтарды тудырды және одан келер қауіп қандай? Жаһандану ілім-білімге құштар адамға өте көп мүмкіндік тудырды. Қазір дүниенің бір бұрышындағы адам үйінен шықпай-ақ әлемнің танымал университеттерінің ғалымдарының ғаламтордан лекциясын тыңдап,оныментікелейәлеуметтікжеліарқылысұхбаттасып,көкейіндегісұрақтарғажауапалаалады. Қазақстанның білім беру жүйесі әлемдік жүйемен интеграцияланып, мамандарды кәсіби тұрғыда шетелдік ғалымдармен бірге дайындап, студенттер шетелде ғылыми тағылымдамадан өтіп жатыр. Шетелдіңэлектрондыкітапханасынпайдалануарқылығалымдар,студенттерөздерінекеректікітаптар менмақалалардыонлайноқуғамүмкіндігібар.Соныменбірге,әлемдікрейтингіжоғарыжурналдардың сайтынан да ғылыми мақалаларды оқи алады.

Жаһандану ғасырында ағылшын тілі «әлемдік тіл» статусына ие болғалы дүниенің түкпіртүкпіріндегі адамдар осы тілді меңгеріп, тілі, діні, нәсілі бөлек адамдар бір-бірін ұғынуға, түсінуге тырысып бағуда.

Жаһандану ғасыры – адамзатқа ортақ құндылықтарды туырып қоймай, (мысалы, интернет) адамдардыңбір-бірінедегенадамисезімін(сағыныш)суытыпжатқаныжасырынемес.Сағынышсезімі

– адами құндылықтың бір сипаты. Ғаламтор айшылық жерден тез хабар таратып, дүниенің бір шетіндегі адам мен екінші шетіндегі адам секундтар ішінде хат алысып, бір қарағанда оларды бірбіріне жақындатып жатқандай көрінгенімен, олардың сағыныш сезімін ұрлап жатыр.

Қорыта айтқанда, қазіргі жаһандану заманында мәдени мұрамызды жиып, насихаттау, сараптау жүйелітүрдеқолғаалыныпжатыр.Өзініңруханиқұндылықтарымендәстүрлімәдениетінқұрметтеген, эстетикасы мен этикасын сақтаған халық қана жаһандану заманында өзінің ұлттық келбетін сақтап қалады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.Zimmerer, Karl S. Globalization & New Geographies of Conservation. –Chicago: University of Chicago, 2006. – 1 p.

2.Бжезинский З. Выбор. Мировое господство или глобальное лидерство: дилеммы гегемонистской демократии. – М.: Международные отношения, 2005. – С. 240-241.

3.Қозыбаев М. Киелі тәуелсіздік. – Алматы: Баспалар үйі, 2009. – 6 бет.

4.Samuel P. Huntington. The Clash of Civilizations? https://web.archive.org/web/20100821191056

5.НұрышевaГ.Ж. Әл-Фaрaбидің «ұстaз»ілімі жәнеН.Нaзaрбaев тұлғaсы// Тәуелсіз Қaзaқстaнныңхaлықaрaлықбеделінің өсуі және жaһaндaнудың қaуіп-қaтерлері. – Aлмaты: ҚР БҒМ ФСДИ, 2011. – 161 б.

ЭМИНА ЕСЕКЕЕВА АРМАН ИБРАГИМОВ

ОБРАЗ ЛЮЦИФЕРА: ПРОИСХОЖДЕНИЕ И СОВРЕМЕННОСТЬ

ОбразЛюцифераизвестенвомногомкак персонажхристианскоймифологии,падшийангел,одно из первых созданий Бога. В Библии Люцифер является главным антагонистом. На сегодняшний день, Люцифер обществом воспринимается как «отрицательный персонаж» в Библии. Но, в разных культурах и религиях, образ Люцифера интерпретировался по-разному. Так, например, древние римляне считали, что планета Венера – яркое небесное тело, которое можно увидеть на небосводе только на заре, утренней или вечерней. И «утреннюю» Венеру называли Люцифер, а «вечернюю» – Веспер. С латыни имя «Люцифер» переводится как «светоносный». Во времена Римской Империи слово «Люцифер» было расхожим мужским именем. В IV жил даже христианский епископ, канонизированный как Святой Люцифер, противник арианства.

Согласно преданиям древних славян, Люцифер – это «утренняя звезда», «свет Цефирот». «Лю» означает нисходящий свет, «ци» – энергию, свет, «фер» – сферу. Есть древнееврейская легенда об утренней звезде, котораяпыталась закрыть собой Солнце, но ей это не удалось. Она была порабощена. Славяне считали,чтозвезда Люциферна самомделе являетсяЗемлейДеей,вокруг которойкружились Лютиция и Фатта (две луны). На луне Лютиция происходили сборища кощеев, но через некоторое времядобрыесилыеёразрушили.НеобходимобылоспасатьотвзрываЗемлю,еепереместиливдругое

46

пространство, а луна Фатта была перемещена к Мидгарду. Астрологи сегодня зовут ее «Фаэтон», учитывая сильное воздействие этой планеты. После мощного взрыва Лютиции исчезла атмосфера Дживы и Орея (Марс). Жители с Орея переместились на Мидгард. Славяне отождествляли Люцифера с Сатанаилом. Последний был первый демократом, решившим выступать против существующих высших законов.

ВЕвропе, имя Люцифер стало прочно ассоциироваться с падшим ангелом и Сатаной только в XVII веке. Слово «lucifer» изначально используется в Библии как метафора и только позже начинает восприниматься как личное имя Сатаны.

Вхристианстве Люцифер носит отрицательный оттенок. Согласно Священному писанию, один ангелзахотелприравнятьсякБогу,зачтоего«прогнали»снебес.ТакЛюциферистал«отрицательным

героем», имеющим много ипостасей в Библии.

В иудаизме и раннем христианстве еще не было приравнивания понятий «утренняя звезда» (Денница, если переводить на русский) и Сатаны. Изначально в Библии Люцифер был описан как ангел, которого очень любил Бог. Он был прекрасный и величественный, светлый и разумный. Люцифер был самим совершенством.

В сатанизме же (учение, противопоставляющее себя христианству) Люцифер сочетает в себе свободу и гордость, низкое и бездуховное познание. Он – демон и дьявол.

Есть понятие «сигил Люцифера». Оно означает некий символ, состоящий из фигур и других знаков. Сигил обладает мистическими свойствами и силой. Сатанисты, по некоторым данным, с его помощью могут вызвать дух Люцифера, совершить какой-то обряд. Считается, что в сигиле имеется какая-то тайна, шифр. Это могут быть имена или указания.

Таким образом, можно отметить, что во многих религиях Люцифер означает существо, которое изначально было «положительным персонажем», а потом из-за своих отрицательных черт стал «отрицательным».

Образы Люцифера в литературе. На протяжении многих лет, церковь сформировала свое мнение оЛюцифере– сынеБога,котороесталоосновополагающимсредисоциума.Насегодняшнийденьобраз Люцифера показан с разных сторон: хороший, злой, нейтральный, страдающий, отвергнутый, любящий и т.д.

Часто Люцифер является главным героем в поэмах, романах. Например, Люцифер-герой поэм Д. Мильтона «Потерянный рай» (1663) и «Возвращенный рай» (1671). «Потерянный рай», эпическая поэма Джона Мильтона, наглядно описывающая восставшего Сатану и его низвержение с неба на землю, во многом популяризировала представление о Сатане, как о личности. Живое и яркое представление об образе Сатаны, нарисованное Мильтоном, прочно обосновалось в умах людей. Его влияние в последние двести с лишним лет было настолько велико, что у многих людей сложилось впечатление, что образ Сатаны, нарисованный Мильтоном, в действительности взят на основе того, что написано в Библии.

Наибольшую известность приобрел образ Люцифера, созданный в первой поэме. Мильтон отходит от традиции, в силу которой владыка Ада изображался либо отвратительным чудовищем (вмерзший в лед, волосатый, трехликий, шестикрылый Люцифер в «Божественной комедии» Данте), либо шутовским мелким бесом (дьяволы французских и английских мистерий, черти немецких фастнахтшпилей и русских сказок). В полном соответствии с Библией Мильтон именует Люцифера «князем тьмы»: в его облике подчеркивается царственное величие, а бунт против Бога приобретает космические масштабы. Вместе с тем Люцифер – это архивраг, искуситель и просто змий. Мильтон неоднократно называет своего героя «падшим херувимом» – трагедия Люцифера состоит в том, что егонебесныйразумсталорудиемпорока.Некогдасветоносныйангелвоссталпопричиненепомерного честолюбия и, руководствуясь чувством мести, обрек на страдания весь человеческий род. Опустошенность и надломленность Люцифера особенно проявляются в сцене, где он подсматривает за первыми людьми и корчится от ревности при виде их любовных ласк, – здесь Люцифер теряет всю свою гордыню и величавость. В Люцифере подчеркиваются также деспотические черты: он демонстрирует свою властность на военных советах с приспешниками, принимает знаки обожания и преклонения, надменно взирает на «плебеев» – крылатую стражу Эдема. Одновременно Люцифер воспринимает себя «освободителем»от гнета Бога-Отца, ибо не желает становиться рабом и отвергает мысльопокаянии.МятежнаявозвышенностьС.Мильтонаоказаласьособосозвучнойромантическому видению мира: этим образом восхищались Байрон,Берне, Альфред де Виньи,Бодлер и многие другие.

В эпопее «Потерянный рай» Мильтон изобразил рай как хорошо организованное, централизованное государство, которым правит Бог, окруженный ангелами, расположенными по строгоиерархическойлестнице.Люцифер– одинизлюбимыхангеловБога,однакоонобуянгордыней

47

и честолюбив. Вместе с другими непокорными ангелами он восстает против Бога, но терпит поражение. Вместе со своими сподвижниками Люцифер низвержен в ад. Сочувствуя падшим ангелам, понимая ответственность за их падение, Люцифер пытается убедить их в преимуществах их нового положения. Люцифер и его сподвижники становятся владыками ада и наконец обретают желанную свободу.ЛюциферостаетсядоконцапреданнымидеесвободыиосвобождаетсяотвластиБога,потому что Бог – «тиран мира безраздельный», «царящий, как деспот, в небесах». Мятеж Люцифера – это мятеж против деспотического авторитета.

Образ Люцифера – убедительный и яркий образ мирового мятежника, но образ противоречивый. Величие Люцифера в том, что он восстал против самого Бога. Но он и искуситель, погубивший человечество, и потому – символ зла. Мильтон очеловечивает Люцифера, это не условная фигура, а живая индивидуальность, которая наделена чертами исторического лица: он бунтарь, его бунт эгоистичен, он рвется к власти. Но в его возмущении есть и плодотворное начало – нежелание подчиняться авторитету, самосознание личности.

Мефистофель в романе «Фауст» И.В. Гёте. Мефистофель (нем. Mephistopheles) – центральный персонаж трагедии И.В. Гете «Фауст». Прилагательные мефистофелевский и мефистофельский означают – язвительный, злобно-насмешливый. Встречаются в выражениях «мефистофелевский хохот», «мефистофелевская улыбка».

Имя Мефистофель возможно греч. происхождения – «ненавидящий свет», от me – не, phos – свет и phílos – любящий; по другой версии, древнееврейского происхождения – от «мефиц» – распространяющий (разносящий) и «тофель» – скверна, грех. В Библии данное имя не фигурирует. Согласно мнению исследователей, данное имя начало использоваться в эпоху Ренессанса, и с этого времени используется как альтернатива пугающим словам Сатана или дьявол.

Мефистофель Гёте совсем не похож на черта из народных поверий. В духовном отношении он воплощает высокую культуру мысли, но мысли скептической и циничной, отрицающей все хорошее и доброе в жизни. Тем не менее, его нельзя определить как «отрицательный» персонаж.

Мефистофель– фигурасложная.Внеместьпротиворечие:онговоритосебекакочаститойсилы, которая ищет и желает зла, но способствует сотворению добра. В уста Мефистофеля Гёте вложил и некоторые свои мысли. Он наделил этот персонаж своими критическими наблюдениями над отрицательными явлениями действительности.

Впонимании Гёте Мефистофель – дух отрицания, опровержения, в первую очередь стремящийся

ктому, чтобы остановить поток жизни и не дать чему бы то ни было осуществиться. Мефистофель – «отец сомнений и помех». Мефистофель добивается от Фауста одного, чтобы тот остановился.

«Verweile doch!» – в этой формуле вся сущность Мефистофеля. Мефистофель знает, что завладеет душой Фауста втот момент, когда Фауст остановится. Однако остановка отрицает не Творца,а Жизнь. Мефистофель враг не Богу, но его изначальному творению, Жизни. Он пытается подменить Жизнь и движение покоем,неподвижностью.Ибовсе,чтоперестаетменятьсяитрансформироваться,приходит в упадок и погибает. Эта «смерть при жизни»может быть понята как стерильность духа; в предельном проявлении это – проклятье.

Он утверждаетничтожность, беспомощность ибесполезность любого человека; говорит, чтосвой разум человек использует лишь на то, «чтоб из скотов скотиной быть». Мефистофель стремится любыми способами доказать моральную слабость людей, их неспособность устоять перед соблазнами. Становясь спутником Фауста, он пытается всячески обмануть его, повести «путем превратным за собою»,вселитьсомнениевегодушу.Стараясьсбитьгероясегопути,отвлечьотвысокихстремлений, он опьяняет его зельем, устраивает встречи с Маргаритой, надеясь на то, что, поддавшись страсти, Фауст забудет о своем долге перед истиной. Задача Мефистофеля – соблазнить героя, заставить его окунуться в море низменных удовольствий, оставить свои идеалы. Если бы ему это удалось, он одержалбыпобедувглавномспоре– овеличииилиничтожностичеловека.УведяФауставмирнизких страстей, он доказал бы, что люди не многим отличаются от животных. Однако, здесь он терпит неудачу – «Дух человеческий и гордые стремленья» оказываются выше любых наслаждений.

Воланд в романе «Мастер и Маргарита» М. А. Булгакова. Воланд – персонаж романа «Мастер и Маргарита», возглавляющий мир потусторонних сил. Воланд – это дьявол, Сатана, «князь тьмы», «дух зла и повелитель теней» (все эти определения встречаются в тексте романа).

ВоландвомногомориентированнаМефистофеля«Фауста»(1808-1832)ИоганнаВольфгангаГёте (1749-1832), в том числе и на оперного, из оперы Шарля Гуно (1818-1893) «Фауст» (1859).

Портрет Воланда показан перед началом Великого бала: «Два глаза упёрлись Маргарите в лицо. Правый с золотою искрой на дне, сверлящий любого до дна души, и левый – пустой и чёрный, вроде как узкое игольное ухо, как выход в бездонный колодец всякой тьмы и теней. Лицо Воланда было

48

скошено на сторону, правый угол рта оттянут к низу, на высоком облысевшим лбу были прорезаны глубокиепараллельныеострымбровямморщины.КожуналицеВоландакакбудтонавекисжёгзагар». Образ Воланда – величественного и царственного, ставится в противовес традиционному взгляду на дьявола, как на «обезьяну Бога».

О том, что Воланд – это представитель силы зла, тот же Сатана, мы вспоминаем не сразу, точнее, сам автор не акцентирует внимание на этом. Для Булгакова вовсе не очевидно традиционное деление «полномочий» между Богом и Сатаной: первому – добрые дела, а второму – злые. Сам Воланд относитсякформальностям,ксвоим «министерским»обязанностямдостаточнопренебрежительно:он не мешает Маргарите совершить акт милосердия, отворачиваясь, а его «пакостничанье» ограничивается проделками свиты, особенно Бегемота.Основнаяже «деятельность»Воланда,видимо,

– уравнове-шиванье сил добра и зла, осуществление справедливости. Воланд, а значит, отчасти сам автор, понимает справедливость не только как милосердие, а как воздаяние по принципу «каждому по вере». «Не по разуму, не по правильности выбора умственности, а по выборусердца, по вере!»Воланд каждого героя, весь город вместе взвешивает на весах человеческой совести, человечности и правды. «...Не верю я ни во что из того, что пишу!..» – восклицает Рюмин, осознавая свою бездарность, человеческую пустоту, и тем самым платит по счетам. Так Воланд, прямо или косвенно, раскрывает внутреннюю сущность человека, а не внешнюю, рационалистическую. И для автора образ Воланда – не просто сила зла, а сила, противостоящая материалистическому пониманию мира как совокупности внешних черт. Воланд воплощает в себе именно идею автора о неизменности всего внутреннего, человеческой природы и мирового устройства жизни от внешней оболочки. Воланд – это сила, необъяснимая простыми логическими рассуждениями, которая и существенна для Булгакова потому, что разрушает своим существованием в романе рационалистическую идею. Воланд первым делом, пользуясь своей иррациональной силой, побеждает «вдохновителя» материализма, главу Массолита Берлиоза, который «к необыкновенным явлениям... не привык» и старается «защитить» себя от «темной силы» мыслью: «Этого не может быть».

Силы Ада играют в «Мастере и Маргарите» несколько необычную для них роль, а нетрадиционность самого Воланда в том, что он, будучи дьяволом, наделён некоторыми явными атрибутамиБога.Оттогосилы зла не столькосбиваютс путиправедноголюдейдобрыхипорядочных, сколько выводят на чистую воду и наказывают уже состоявшихся грешников.

Рассмотревобразы Люцифера влитературе,мы видимидеюсвободы уД.Мильтона.Можнодаже проглядеть человеческое чувство сочувствия у автора. Разве у абсолютного зла, у дьявола есть это чувство? Воланд лишь показывает зло в его обнаженном виде, но не сеет его. У Гете, Мефистофель хотел доказать насколько люди беспомощны и бесполезны. Однако побеждают гордые стремления человека.

В литературе, Люцифера изображается с разных сторон, проявляя его характер, действия и мотивы. То он восстает против власти в своих же намерениях, то просто открывает людям глаза и показывает различие между добром и злом.

Образы Люцифера в киноиндустрии. Сериал Сверхъестественное. В этом сериале, Люцифер

(Сатана) выступает в роли одного из главных персонажей. Традиционно, согласно Библейским канонами, Люцифер является повелителем Ада, но с развитием сюжета образ героя постепенно изменяется. Особенно это видно с рождением его сына и Люцифер готов пойти на все ради своего ребенка.

По ходу развития сюжета, Люцифер со вновь обретет статус архангела и возвращается на небеса. В данном контексте, можно проследить идеею «блудного сына», который вернулся в отчий дом после долгих скитаний.

Сериал Люцифер. Создатели сериала показывают Люцифера, по большей части, как «положительного героя», способного на добродетель, сострадание, любовь к человеческому роду. Данная интерпретация Люцифера, как «не плохого персонажа» идет в разрез с теми представлениями, которые имеют место быть среди социума, а, именно, Люцифер – отрицательный герой.

Рассмотрев образы Люцифера в данных сериалах,можно заметить как меняется образ Люцифера. Люцифер представлен в образе личности, который постепенно от зла переходит к добру, не являясь воплощением зла.

В заключении, хотелось бы отметить как положительные, так и отрицательные стороны Люцифера и интерпретация его образа.

Во-первых, предательство Бога Люцифером. Несмотря на то, что Люцифер был любимым сыном Бога, архангелом, он предал Бога. Люцифер был слишком горд, желал равенство с Богом и это послужило одной из причин предательства.

49

Во-вторых, искушение Евы. Люцифер искусил Еву, тем самым она вкусила запретный плод от древа познания добра и зла, что послужило грехопадением в христианстве.

Данныефакты,ябыотнескотрицательнымсторонамЛюцифера,чтожекасаетсяположительных: 1. По Библии стоит учитывать тот факт, что Люцифер не создавал древо познания добра и зла.

Так же не Люциферрешал, где будетстоять этодрево. Эторешал Бог.И древо оказалосьвсадуЭдема, где жили Адам с Евой. Значит, Бог сам виноват, что древо оказалось в том месте.

2.ОпираясьнаБиблию,Люциферпростопоказаллюдям,правдуиоткрылнамглаза.Мыузнали, что такое добро и что такое зло. Конечный выбор все равно сделает человек.

3.В Библии он назван «Сыном Бога», яркой звездой раннего утра, Люцифером. Клеймо дьявола ему приписала уже церковь. Люцифер и Дьявол два разных слова и имени. Люцифер означает – новое

начало, рассвет, раннюю звезду. Второе означает – тьму, абсолютное зло.

4. В Библии не так много дается информации о Люцифере. Сказано о нем лишь в паре глав и то, рассмотрен Люцифер в Библии не с разных сторон.

В данном сравнении, я попытался рассмотреть Люцифера с двух сторон, как «положительного персонажа», так и «отрицательного персонажа». Но можно рассмотреть Люцифера, в качестве «блудного сына».

Список использованных источников:

1.Библия.

2.Blavatsky H.P. The secret doctrine: the synthesis of science, religion, and philosophy. – London: the Theosophical publishing company, limited 1888.

3.Люцифер // [электронная ссылка: https://24smi.org/person/2265-liutsifer.html]

ЖАНСАЯ ДӘУЛЕТ

ШАМАНИЗМ В КОРЕЕ

Шаманизм – одна из наиболее ранних форм религии первобытной культуры, которая основана на практическихзнаниях.Какколдовствоилизнахарство,шаманизмимеетглубокиеисторическиекорни. Шаманизм прослеживается во всех религиях, но «избранной землей» шаманизма считается Центральная и Северная Азия.

Название этойформы религиипроисходитизэвенкийскогоязыка,где «шаман», «саман»означает возбужденный, исступленный человек. Некоторые ученые находят корни слова шаман в тунгусском языке. В других языках Центральной и Северной Азии соответствующими ему терминами являются якутское ойун, монгольское боге и удага. Существуют также бурятское и якутское удаган как обозначение женщины-шаманки, тюркско-татарское кам, алтайское кам, гам, монгольское ками и т.д.

[1].

На сегодняшний день шаманизм наиболее сохранился среди народов Африки, Центральной, Северной и Восточной Азии, среди северных народов Сибири, а в Азиатско-Тихоокеанском регионе – на Корейском полуострове.

История шаманизма в Республике Корея начинается с доисторического времени. Археологические находки, найденные на территории Кореи, как королевская корона, бубен, нож, зеркало, украшенные религиозными символами в настоящее время так же используются шаманамиСеверо-Восточной Азии и относятся к временам бронзы. Это и является доказательством того, что шаманизм, распространившийся примерно тысячу лет до н.э. как религиозное сознание получил распространение и на Корейском полуострове. Материалов про протокорейцев бронзового века сохранились очень мало. Впервые шаманизм упоминается в исторических сведениях о корейских народахПуё м Когурё [2].

С начала VI века до н.э. начался рост так называемой корейской первобытной культуры под влиянием китайской цивилизации и культуры народов Сибири и Центральной Азии. О распространении корейского шаманизма того периода можно узнать из китайских источников. Например, китайская хроника «Описание трех государств. Описание страны Ви, хроника восточных варваров» – стала первым историческим материалом, которая дала точную информацию о первых государствах на территории Кореи. В данном историческом материале описываются первые представления о религиозных праздниках, проводившихся по лунному календарю. Нужно отметить, что многие обряды и религиозные праздники явно выдавали свое шаманское происхождение. В

50

государстве Пуё былораспространена служба гадания,вовремякоторойрассматривалисьтрещины на копыте приносимого в жертву быка для предсказания будущего [1].

В истории религий Кореи основополагающее значение имеет проникновение трех восточных классических религий – конфуцианства, буддизма и даосизма, и западного христианства. Однако в Корее задолго до появления чужеземных вероучений, зародились и практиковались свои религиозные традиции. Современные ученые считают, что этой местной религией был шаманизм. Шаманизм являлся самой мощной системой убеждений среди других местных религий в древнем обществе и играл центральную роль в «кибок» – страстном желании выполнения мирских нужд. В отличие от других классических верований в шаманизме корейцы могли выразить свои ежедневные нужды. По этим чисто практическим причинам конфуцианство и буддизм включили некоторые элементы шаманизма в свои религиозные системы.

В начале первого тысячелетия на территории Кореи возникло три мощных и сильных раннефеодальных государства. Это – Когурё, Пэкче, Силла. Этот период назывался Троевластием [2]. Вэтовремясталраспространятьсядаосизм,которыйлегковошелвшаманизм.Появлениевшаманских храмах Зала большого ковша (даосская святыня), посвященного созвездию Большой медведицы – это следы шаманизма.

Корейский шаманизм, его основные темы заложены в концепциях sinmyong, sionnaerim и kongsu (откровения или предсказания бога) – «сердцевинах» религиозности корейцев. Таким образом, когда проникли иностранные религии, то они подверглись процессу «шаманизации». Это особо верно в отношении буддизма и немного более позднее представленного христианства. Фактически, в период династии Чосон (1392-1910гг.), когда буддизм подвергался гонениям, и правление совершалось в соответствии с принципами конфуцианства, религиозная сторона философии была слаба и религия активно включала в себя элементы местного шаманизма.

В этот же период с распространением конфуцианства и буддизма, которые стали официальными религиями в Когурё и Пэкче, шаманизм начал исчезать из правящих слоев и превратился в религию простолюдинов. Шаманов относили к чхонминам – самому низшему сословию при правлении династии Чосон (1392-1910 гг.) [2]. Но в истории фактом остается то, что шаманизм в среде конфуцианства и буддизма остается лишь суеверием, поскольку многие видели в нем низость и грубость народа. Но при всем при этом, шаманские ритуалы продолжали существовать, преобразовываясь в народную религию. Последний взлет шаманизма пришелся на период правления династии Корё (918-1392гг.), когда шаманизм и буддизм были признаны государственными религиями.

Большинство исследователей считают, что шаманизм был распространен в Корее из Восточной Сибири. В корейском шаманизме есть многие признаки тотемизма: почитание тигра – символ силы и могущества, черепахи – символ долговечности, феникс – символ дружбы и супружеской верности, символ дракона – воплощение всех водяных сил. Изображение дракона традиционно составляла принадлежность в дому правителя корейского государства [2].

Корейцы верили и почитали духов Земли, Неба, луны, звезд. Пантеон в шаманизме был огромен. Духи – демоны, которые населяли всю землю и сопровождали каждого человека свою его жизнь делились на две категории:

1)самостоятельные злые духи, которые погибли в бедности и разных лишениях; они бродят по миру, голодные, не одетые и причиняют беды тем, кто не удовлетворяет их потребностей;

2)самостоятельные добрые духи, а также тени счастливых и добродетельных людей, но они обидчивы и прихотливы.

Толькоблагодаряжертвоприношениямможнобылоподдержатьдоброерасположениевсехдухов.

Вкорейском шаманизме, как и во всем мире, шаманы являлись посредниками между людьми и духами – демонами, среди них были пансу – слепые колдуны и муданы – женщины шаманки. Говорят,

что на севере Кореи шамана избирают духи, а на юге – он наследует «должность»от родителей. Пансу очень популярны в Корее, так как считается что слепота — это особая избранность. Пансу являются правителямидемонов,втожевремякакмуданымогутумилостивитьих.Пансувосновномзанимались гаданием и предсказаниями, это было их единственным средством к существованию [2].

Шаманом мог стать только человек, отмеченный волей богов или духов или имевший наследственный дар своем роде. В корейском шаманизме такой человек с рождения имел какие-то особые приметы, проходил испытание «шаманской болезни» вызванной тем, что его душа уходила в одинизтрехмировшаманизма.Корейскиешаманыпроходятцеремониюинициации– этоиназывается «шаманская болезнь», когда шаманы переносят тяжелое болезненное состояние организма. Эта болезньявляетсяосновнойпредпосылкойстановленияшамана.«Шаманскойболезнью»(покорейский

51

«синбён») могут страдать и родственники шамана, заболевание может длиться от одного месяца до трех лет.

В корейском шаманизме есть особый и важный обряд – камплания. Суть ее заключается в то, что духи вселялись в тело шамана, и он вещал от их имени, а его душа путешествовала в царстве духов. Основные функции камплании: умилостивление добрых духов, поклонение духам-покровителям общин, изгнание злых духов, проводы душ умерших. Во время камплания шаманы входили в состояние транса и в этом состоянии посещали Нижний мир (мир духов), Верхний мир (мир богов) и Средний мир (мир земных духов). Шаман проходит обряд в ритуальном костюме и во время транса может превратиться в дикого зверя и набросится на людей [2].

Следует отметить, что в корейском шаманизме «женский» фактор доминирует над «мужским». Муданы (женщины шаманки) были изгнаны из общества, они вели отшельническую жизнь и специально приглашались для совершения обрядом жертвоприношения, церемонии очищения и т.д. Муданы разделяются на две основные группы: наследственная шаманка – сесынбу и харизматическая шаманка – кансинму, которые становятся медиумами [2].

Корейские шаманы основное внимание уделяют врачеванию. Считалось, что первопричина болезней кроется в духовной сфере. Если человек болен, то шаманы считали, что внутри него находился злой дух и в первую очередь изгоняли его.

Шаманизм в Корее пережил длительный период притеснений во время японской оккупации, который связан идеологическим подавлением духовных ценностей корейского народа, но после Второй Мировой Войны, Корея объявила о свободе вероисповедания, что позволило сохранить шаманизм как религию. В настоящее время шаманизм утратил былые позиции, стал фактически декоративным элементом духовной жизни корейцев. Ритуальные обряды шаманизма можно увидеть во время фольклорных фестивалей или народных праздниках. Современные шаманки нечем не выделяютсявобществе– выходятзамуж,имеютдетей.Потомственныемуданыпочтиисчезлиисейчас они преклонного возраста.

Корейскийшаманизмосталсянетолькоосновойрелигиозныхверованийкорейцев,неотъемлемой частью корейской культуры, но и продолжил свое существование с мировыми религиями. Например, вбуддийскиххрамахможностолкнутсяс «часовнями»вчестьместногодуха.Шаманы частопроводят обряды в буддийских храмах, а буддийские шаманы играют далеко не последнюю роль в постановке шаманских обрядов.

Считается что, шаманизм в Республике Корея по большей части является реликтом, но в действительности, шаманизм продолжает занимать значительное место в духовной культуре современногокорейскогообщества.Также,современныевластиЮжнойКореисчитают,чтошаманизм не соответствует имиджу страны, так как шаманизм является отголоском далекого прошлого. В Северной Корее, шаманизм был искоренен полностью из жизни народа.

Хотя шаманизм так и не обрел статуса официальной религии Кореи, он имел огромное влияние, как на конфуцианство, буддизм, так и на христианство; органично вошёл в плоть и кровь корейского общества, став неотъемлемой частью культуры и менталитета корейского народа.

Список использованных источников:

1Ким Г.Н. История религий Кореи. – Алматы, Казак университетi, 2001. – 230 с.;

2Описание Кореи – Типография: Ю.Н. Эрлих, 1900. – 463 с.;

3Корейский шаманизм. // [Электронный ресурс: http://etnolog.ru/religion.php?id=187].

АЙНУР КАРЫБАЕВА АЛТЫНАЙ ШАРИПОВА

ЦЕРКОВНОЕ ИСКУССТВО: МИКЕЛАНДЖЕЛО БУОНАРРОТИ

Возрождение зародилось в Италии, и было связано, прежде всего, с появлением в феодальном обществе буржуазных отношений, и как следствие – возникновение нового мировоззрения. Началось возвращение к забытым достижениям античной культуры. Все перемены в наибольшей степени проявилось в творчестве людей искусства [1, С. 90].

Обнаженное прекрасное тело для Микеланджело Буонаротти главный предмет искусства. Скульптура «Пьета» изображающая Христа, распростертого на коленях Марии, выдвигает его в число первыхскульпторовИталии[1,С.92].Характернаядлясевероевропейскойготикикомпозиция,решена Микеланджело в ином эмоциональном и содержательном ключе.Это не экспрессивное оплакивание, а

52

скорбное обретение тела, в котором явлено гармоническое устроение возвышенного сердца. Отсюда прекрасное лицо не по летам молодой Марии, что является отступлением от Евангелия. Вот это преодолениеканонастанетобычнымдлятворчества Микеланджело: оно носило взрывнойхарактер по отношениюк многовековойтрадиции[2, С. 266]. «Пьета»Микеланджелоотличаетсятем,чтоимеетне крестообразную, а коническую композицию. Автор предполагал, что только такой вариант приведет к обретению внутренней динамики и объединит обе фигуры воедино. Итальянский мастер решил иначе взглянуть на сцену, изобразив Мадонну не старой, а молодой, прекрасной и скорбящей. Некоторые исследователи считают, что Микеланджело хотел таким образом подчеркнуть, что святость и целомудрие сохраняют молодость. Другие уверены, что он передал через лицо Мадонны тоску по собственной матери, умершей слишком рано. Однако наиболее достоверной является версия, что скульптор руководствовался соображениями из анатомии. Он думал, что скорбь на юном лице будет выглядеть выразительнее. Впрочем, автор не изобразил Марию тонущей в горе. Её лицо остаётся удивительно красивым, живым и свежим. Горе читается в глубине её жестов, позе, инстинктивном стремлении защитить сына. Правдоподобно изображен и сам Христос. Его тело кажется тяжелым, а вид и положение конечностей указывает на трупное окоченение. Его безжизненное лицо передаёт пережитые страдания и невероятную муку, которую Иисус испытывал перед смертью, осознавая жуткую суть этого мира. Отдельное внимание стоит уделить контрасту, который создан между лицом и одеянием Мадонны. Её голова кажется легкой и юной, но крупные, ломающиеся складки платья отчетливо передают духовную и физическую мощь девушки. Также они служат своеобразным пьедесталом для пирамидальной композиции, подчеркивают излом тела Христа, драматически лежащего на коленях матери. Несмотря на слияние фигур, просматривается противопоставление живого и мертвого, мужского и женского, нагого и прикрытого. Это ощущается в застывшем напряжении, но не мешает любоваться статуей, испытывая блаженное благоговение [3, 49 с.].

В августе 1501 г. после провозглашения во Флоренции республики Микеланджело получает от «Арте дела Лан», богатой корпорации торговцев шерстью, заказ на создание скульптуры Давида. Он порывает с традиционной трактовкой образа. Это не жертвенный подросток, укрепленный верой и силой Божией, а голиафоподобный юнец с непропорционально тяжёлой головой, увеличенными кистями рук, в динамичной контрапостной постановке, с маскообразным лицом и горделивым взглядом, полным испепеляющего гнева. Нельзя было более выразительно присягнуть гуманизму. Когда статуя была закончена, комиссия из видных горожан и художников решила установить ее на главной площади города, перед Плаццо Веккио. Это был первый случай со времен Античности, т.е. более чем за тысячу лет, появления монументальной статуи обнаженного библейского персонажа в публичном месте. Наиболее ранний из стихотворных опытов Микеланджело: «Давид с пращой, Я с луком, Микельаньоло. Повергнута высокая колонна и зеленый лавр.» Строки находятся возле первого рисунка руки мраморного Давида и наброска бронзовой статуи и, стало быть, относятся ко времени работы над ней. Выражение «с луком» метафорически означает «изо всех сил». Таким образом, речь идет об уподоблении усилий мастера героическому деянию Давида. Нижняя строка представляет собоюначалознаменитогосонетаПетраркии,вероятно,можетбытьистолкованавтомдегероическом смысле – превознесения,преодоления традиции, обретениясвободы. ГероическоевДавиде,однако,не такоднозначно.Подспудно,невыявленнопроступаеттревожнаяинтонация.Гривастыйльвёнокнаещё нетвердых, непропорционально больших конечностях, оставляющий материнское лоно. Он одинок, беспомощен, он боязливо-грозно вглядывается в чужой опасный мир, но не столько нападает, сколько защищается от того, что таит в себе освобождение, рождение в новый мир, которого он ещё не знает

[2, С. 269-270].

В 1508 г. папа Юлий II вызывает Микеланджело в Рим для выполнения росписи потолка Сикстинской капеллы. Первоначально Буонарроти предполагал оставаться в рамках традиции – изобразить в межоконных парусах двенадцать апостолов, а остальное «расчленить и заполнить орнаментом». Однако он очень скоро убедился в бедности этого замысла и настоял на заключении нового договора, который обеспечивал ему полную свободу действия. Средствами рисованной архитектуры Микеланджело создал иллюзорно уходящий ввысь коробовый свод. Двенадцать окон, по шесть с каждой стороны, через люнеты и распалубки оказались вовлеченными в новую структуру. Между плафоном и стеной Микеланджело создал аттиковый ярус, завершающий стену, где разместил крупные фигуры сидящих пророков и сивилл. Эти самые масштабные фигуры он поместил в прямоугольные обрамления из пилястр, которые соединяются друг с другом иллюзорной аркой и одновременно служат основанием седалищ для фигур обнаженных юношей. В распалубках и люнетах он написал библейские сцены и предков Христа. Центральная часть плафона делится с помощью поперечных арок на девять независимых друг от друга картин, сгруппированных в тематические

53

триптихи [2, С. 271-272]. В центральной части потолка он изобразил события первых дней сотворения мира, историю Адама и Евы, всемирный потоп, и эти сцены, по сути, являются гимном человеку, его силе и красоте. Бог – это творец, не знающий преград на пути к созиданию, образ, близкий представлению гуманистической эпохи о творце [1, 93 с.]. При этом история Ноя оказывается над головой входящего в капеллу человека, и восприятие им всей системы изображений происходит в обратном хронологическом порядке: от одного из частных эпизодов к основополагающим актам творения. Столпами, удерживающими свод, в Сикстинской капелле оказываются сивиллы и пророки, изображенные в боковых поясах, между треугольниками распалубок. Показательно и здесь преодоление мастером вековой традиции введением в среду ветхозаветных пророков языческих сивилл. Последние не имели отношения к пророчествованию о Христе и известны в греческой мифологии как прорицательницы, в экстазе предрекавшие будущее. Тогда понятен интерес к ним Микеланджело, потому что тема тревоги, страха, как потом откроется, и тема смерти проступают уже здесь в периферийных образах грандиозной росписи. Открывает этот ряд изображение пророка Захарии над входом в капеллу. Справа от него пророк Иоиль, напротив Дельфийская сивилла. На той же стороне за ней пророк Исайя, на противоположной стене сивилла Эритрейская. Далее за нею по правой стене пророк Иезекииль, напротив сивилла Кумейская. Далее слева пророк Даниил и справа напротив него сивилла Персидская. Пророческий ряд справа замыкает пророк Иеремия, а языческий слева Ливийская сивилла, к изображению которой сохранился набросок мужской фигуры, что свидетельствует о том, что Микеланджело волновали не древние персонажи, а новое человечество, новая порода людей. В межпророческом ряде в затененных и тесных сегментах рописи и в люнетах окон изображены так называемые предки Христа, ветхозаветные персонажи от «малых мира сего». Фигуры сдавлены тесными границами обрамления, их позы скованы, они разобщены, исполнены тревоги, отчаяния, душевной усталости – совсем другой люд. Это «дети подземелья», «бедные люди», «погибшие поколения» Дантова ада – свидетельство того, что не всё так безоблачно было на ренессансном небосклоне. Не случайно одним из них оказался сам Микеланджело в образе Садока, который был первосвященником, в тяжких перипетиях оставался верным своему долгу и Давиду, но на котором исполнилось предсказание, что от его племени отнимется первосвященство и дастся другому роду [2, 272 с.]. Хоть в 1508годуна дворе и был расцвет высокогоРенессанса, церковь все же отличалась крайней строгостью, не любила и всячески пресекала попытки великих умов распространить слишком прогрессивные идеи. Именно поэтому предположения о том, что одному из величайших художников истории удалось скрыть тайные символы в своей самой известной работе, являются сами по себе захватывающими и интригующими. В изображении грехопадения и изгнания из Рая, в райском саду нет печально известной яблони. На ее месте стоит фиговое дерево — традиционный элемент иудейской религии, а не христианства. На самом деле во многих сценах из Ветхого Завета Микеланджело активно использует иудейскую символику. По мнению историков и искусствоведов, художник таким образом пытался послать церкви своего рода сообщение о том, что христианство слишкомдалеко ушлоот своих иудейских корней.Христианство является единственной авраамическойрелигией,котораяпозволяетлюдямсоздаватьобразБога.ДоМикеланджеловзападном искусстве Бог изображалсялибокак рука,либокакисточник света, нонепринимал четкойфизической формы. Микеланджело пошел против принятых устоев и изобразил Бога в человеческом обличии. Именно этот взрослый бородатый мужчина и стал типичным образом Бога для всего христианского мира. Во фреске «Создание Адама», а именно к изображению Бога и окружающих его ангелов. В 1990 году врач Фрэнк Линн Мешбергер обнаружил, что в образе Бога и его свиты скрыто изображение человеческого мозга. По мнению искусствоведов, это говорит о том, что Бог подарил Адаму не только жизнь, но и разум [4, 1 с.]. 1535-1541 г.г. Микеланджело работает над росписью «Страшный суд» в Сикстинской капелле по требованию Папы Павла III. Сложные ракурсы переплетенных тел, повышеннаяэкспрессия,создающиевыражениебеспокойстваитревоги– эточертычуждыеВысокому Возрождению, как и сама трактовка темы «Страшного суда». Вместо торжества и справедливости над злом – крушение мира [1, 95 с.]. «Страшный суд» Микеланджело вписывается во всю программу Сикстинской капеллы. На своде – сотворение мира и человека и его грехопадение, начало цивилизации, на стенах – Моисей и Христос как жизнь под законами, жизнь под благодатью, и, наконец, на торцевой алтарной стене изображается Страшный суд. В центре композиции находится Христос-Гелиос, то есть Христос как свет, как Аполлон. Изначально это раннехристианская идея. Вокруг него кругами расположены святые и мученики, находящиеся на небесах. Ближайшие к нему: Мария, св. Петр, св. Иоанн Креститель, св. Лаврентий и св. Варфоломей. Христос на небесах в совершенно непривычном образе без бороды как дарующий свет и этим светом окруженный. Это совсемновыйобразСпасителя.Егопозаодновременновыражаетмилосердиеигнев.Потомучтоодной

54

рукой он благословляет, ибо она направлена налево в сторону праведников. Другой, указующей в правую сторону, – на грешников, он карает. Воскрешение мертвых и обретение телес решено необычно. Ничего похожего в истории искусства не существует. Праведники, утратив материальную тяжесть, преодолевают земное притяжение и медленно воспаряют ввысь. Им помогают святые и мученики, поддерживая их на этом пути. Здесь есть даже четки, за которые они хватаются: то есть спасемся только молитвой и аскезой. Этот образ предлагает задуматься, насколько страшно предстать перед судом и не отдавать отчета о правых и неправых своих делах. Наверху в двух люнетах Микеланджело изображает ангелов, несущих орудия страстей. Это крест в одном, который является символом мученичества и унижения, и столб бичевания в другом. Он означает преходящую земную власть. Ангелы без крыльев на фоне ультрамарина написаны в очень сложных позах и напоминают о страшных жертвах Христа. Для грешников «Страшный суд» Микеланджело воистину ужасен. Их тащат черти к лодке Харона, который переправит их навеки в Ад. Из него выглядывают злорадные лица, которые будут доставлять людям муки в наказание за прегрешения. «Страшный суд» Микеланджело– вечноенапоминаниеотом,чтожитьнадоподесятизаповедям,которыепровозгласил Христос [5, 41 с.]. Самое же существенное, что библейское повествование, дела Божии – Сотворение мира и человека, Всемирный потоп впервые оказались представлены рамочно, в пределах рисованной архитектуры. На переднем плане оказались не события Античного мира, не ветхозаветные деяния и не христианское откровение, а дела человеческие, сотворение мира – Мира искусства [2, 275 с.].

Список использованных источников:

1.Искусство Ренессанса // Сборник статей «Мир Знаний». – М.: 2015. – 245 с.;

2.Михайлов Б. Б. История христианской иконосферы и церковного искусства: курс лекций. – Ч. I. – М.: ИПК МГЛУ

«Рема», 2011. – 326 с.;

3.Ватиканская Пьета – выдающаяся работа Микеланджело // Журнал «Rome-travel». – 2017. – Вып.163. – 102 с.;

4.Чиканчи Н. Правдо ли, что Микеланджело оставил секретные сообщения на потолке Сикстинской капеллы? //

Размещение и публикация статей «ФБ». – 2017. URL:http://fb.ru/post/art/2017/6/4/13193 (дата обращения 29.03.2018);

5.ПиксановаТ.«Страшныйсуд»Микеланджело:описаниекартины,особенностииинтересныефакты//Информационное издание «Syl». – 2017 –Вып.96. – 97 с.

55

СЕКЦИЯ 2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ САҒЫЛЫҚ МӘДЕНИЕТІ:РӘМІЗДЕР, АРТЕФАКТІЛЕР,

ҚҰНДЫЛЫҚТАР, ҰЛТТЫҚ КОД ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ИДЕЯЛАР/САКРАЛЬНАЯ КУЛЬТУРА КАЗАХСТАНА: СИМВОЛЫ, АРТЕФАКТЫ,

ЦЕННОСТИ, НАЦИОНАЛЬНАЯ ИДЕЯ И НАЦИОНАЛЬНЫЕ КОДЫ

ТҰРСЫН ҒАБИТОВ ЖАРҚЫНБЕК ӘБІКЕНОВ

ҚОРҚЫТ АТА КЕШЕНІН ПРАГМАТИКАЛЫҚ ТАЛДАУ

Мақала «Қазақстан-2050 стратегиясы мен мәтінінде Қазақстандағы жаңғыру үдерістеріндегі мәдени ескерткіштердің орны мен рөлі» атты ҚР БҒМ жобасы аясында орындалды

Рухани өміріміздің тарихында бір дәуірдің болмыс-бітімін, таным-түсінігін айшықтай түсетін айрықшатұлғаларболды.ИсламғадейінгіТәңірлікдүниетанымныңшашырапжатқандереккөздерінің негізінде пайымдап, бас-аяғын жинақтауға әрекеттенер болсақ, оның бел ортасында тұрған дара тұлғаларды айналып өту мүмкін емес. Солардың бірі, бірегейі-түркі халықтарының арасында есімі ежелден танымал-Қорқыт ата.

Жалпы Қорқыт ата жайлы сөз бастау немесе Қорқыт Ата жайлы кесіп-пішіп пікір білдіру мейлінше жауапкершілігі зор, өте күрделі мәселе. Бірақ біз бұл мақалада бүгінгі таңдағы танымтүсінікте үш бірдей Қорқыттың яғни Қазақы Қорқыт бейнесі, Қорқыт-Кітаби Қорқыт, Тарихи Қорқыттың іс-қарекеті, бітім-болмысына тоқталмай, Қорқыттың құрметіне қойылған Сыр өңіріндегі түркі өркениетін кеңінен насихаттау үшін жасалған бастамаға үлес қосып, Қорқыт Ата кешенінің рәміздік-белгілік мәдени мән-мағынасын ашуды мақсат етіп қоямыз.

Мақаланың әдістемелік негізі ретінде Қорқыт Ата кешенінің рәміздеріне жеке тоқталып, кешенді семиотикалық талдау жасалады. Тақырыпты талдау барысында кешеннің қобызға тән сипаты мен «Мәңгілік өмірді»іздеуіне басымдылық беріліп,ғылыми бағдарға айналады.Мәдени рәміздік тұрғыда түсіндірме беру барысында ұлттық болмыстың тұтастығына ерекше назар аударылып, зерттеудің әдістемелік негізіндеЮ.Лотманның, Ч.Пирс,Э.Кассиререңбектері рәміздік талдауобъектісі ретінде алынды.

Мақалада жалпылау, сипаттау, талдау, қорытындылау, семиотикалық рәміздерді интерпретациялау әдіс-тәсілдері қолданылып, прагматикалық пайымдама жасау, семиотикалық талдаудың негізінде қазақтың дәстүрі, кешеннің адамға беретін әсерін мәдени құндылық ретінде талдауға ерекше назар аударылды.

Жеке тұлға адам өмірінің мәнмен толығуы ол өмір сүріп отырған қоғамның, қоршаған мәдени ортаның, жалпы адамзат өркениетінің мәнге ие болуына негіз болған. Рәміздік мәнге ие жәдігерлерді зерттеу арқылы адамның қоршаған ортасын, тұрмыс салтын, қоғамды, мәдениеті мен әдет-ғұрпын, бүкіл болмысын уақыт пен кеңістіктің ауқымына симайтын рухани әмбебап мәнділіктермен толтырғанын көреміз. Рәміздердің образдық сипаты адамдардың эстетикалық санасына ықпал етеді. Бұдан біз адамзаттың қоғамдық өмірінде рәміздердің ерекше орын алатынын байқаймыз. Рәміздің бұл ерекше сипаты шындықтың реалистік бейнесінің жалпы міндетіне байланысты дүниетаным ретінде сипатталады. Рәміздердің мәні дерексіз идеялармен ғана байланысты емес, сонымен қатар эмоциялық жан толқынысымен, эстетикалық көріністермен де тығыз байланысты. Осы қасиеттердің нәтижесінде терең жүзеге асқан рәміздің мазмұнға бай мәні адамдардың іс-әрекеті мен ұмтылыстары, ойларының шоғырлануына септігін тигізеді. Кейде олар айрықша маңызды ұлы оқиғаларда, тарихи процестерде қозғаушы күштердегі рәміздер ретінде қолданылады.

Ал рәміздің қызметі терең дүниетанымдық мағынасымен ерекшеленіп, бірқатар қасиеттерден тұрады. Оны тіл мен мәдениеттің байланысын анықтап, оның семантикалық шексіздігі, семиотикалық бейнелілігі,құрылымыныңкүрделілігіадамғадегенәсеріменэмоцияғабейімділігіменанықтайаламыз

[2004,189б].

56

Адaмның aдaмзaт тaрихы қaлыптaсқaннaн бергі тaрихын оның рухaни болмыс-бітімінің үздіксіз aшылу үдерісі деп қaрaстыруғa болaды. Адaмзaт тaрихы aдaмның өз шығaрмaшылық қaсиеттерін көрсетуі aрқылы, көзқaрaстaры мен ойлaры, жaсaғaн обрaздaры жəне дүниетaнымымен ерекшеленеді

[2016,115б].

Кешен түркі тілдес елдердің тағзым ететін қасиетті орны және күрделі сәулеттік өнер туындысы ретінде ерекше маңызға ие Қорқыт Ата ескерткіш кешені Қызылорда облысы, Қармақшы ауданы Жосалыкентіненсолтүстік-батысқақарай18шақырымжерде,Қорқытстанциясынажақынтабиғитөбе үстінде орналасқан. Қорқыт Ата ескерткіші-сәулет өнерінің айрықша үлгісі.Кешенніңқұрылысы 1980 жылы архитектор Б.Ә.Ибраев пен физик-акустик С.И.Исатаевтың жобасымен басталған. Cәулетшілер кешендік жүйелеубарысында темір жол мен тас жол аралығында биік төбенің табиғи бітім болмысын, етегінен өріне қарайғы кеңістікті тиімді пайдаланғандықтан кешен тартымды, рухани жағымды әсер етеді.

1997 жылы ескерткішті қалпына келтіру, жөндеу жұмыстары жүргізілді. Амфитеатр, қылует, қошқар мүсінінен тұратын тұтас сәулеттік ансамбль жасалып, мемориалдық кешенге айналды. 2000 жылы кешен жанынан мұражай және әкімшілік ғимараты ашылды. Осы жылы облыстық музейдің филиалы ретінде қызмет көрсетіп келеді. 2014 жылы облыстық бюджеттен қаржы бөлініп, Қорқыт ата мемориалды кешеніне көркемдік деңгейі жоғары, тарихи-мифологиялық мән-мазмұны терең, архитектуралық шешімі заманауи талаптарға сай соңғы үлгіде жасалған берік құрылыс материалдарынан қайта жаңғырту жұмыстары жүргізілді. Нәтижесінде кешеннің маңызды нысандары мұражай, қылует, амфитеатр, стела, қошқар мүсіні қайта жаңғыртылды.

Міне соның құрметіне жасалған ең басты рәміздік белгі стелла-қобыз бейнеленген, ол төрт элементтен тұрады. Биіктігі 12,1 метр, ені 5,3 метр, Қордай тасынан дайындалған. Әрбір стелла әр тарапқа қаратып тұрғызылған құлпытастарға ұқсайды. Жоғары жағы кеңейе келіп, шөміш пішінінде түйісетін стеллалар қобыз бейнесін де меңзейді. Түйісер түбіндегі орталық тесігінде 40 металл түтік бар. Олар жел соққан кезде қобыз сарынымен үндес дыбыс шығарады. Аңыздарда айтылғандай, Қорқыт Ата мазарында соққан желге үн қосатын қобыз қойылған. Адамның үн арқылы ерекше күйге түсуi-бұл стеллада орнатылған қобыздың негізгі интерпретациялық сыры. Дегенмен бұл дыбыстар арқылы өмiрдiң сырын музыка арқылы, болмыстың өзін күй арқылы сезiнiп, бiлiп тарқатумен Қорқыт күйлерiнiң құпиясын сезінгендей түсiнiк қалыптастырады. Бұл жерде бір нақты айтып кететін жәй: көзбен көру, құлақпен тыңдау біртұтас байланысты болып отырса ғана тыңдалған дүниенің мән-жәйін терең қабылдап түсінуге жол ашылады дейді. Келген адам, мысалы, дала желі соққанда қобыздан шығатын күй сарынды тыңдай отырып, Ұлы даланың тынысын, толғанысын сезініп, көріністеріне міндетті түрде кеңістікке көз тастай отырып тыңдайды. Сонымен бірге адам тыңдай отырып, рәміздік белгілерді музыкалық бейнелермен ұштастырып, ішкі рухани көзбен тағы да бейне ретінде көріп те отырады.

Кешенге келген азаматтар міндетті түрде мәдени кодты қабылдау және психологиялық күй кешу жағдайында болатыны сөзсіз. Бұл кешендегі вербальды емес белгілерді ашуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, кешен архитектуралық ансамбль ретінде өзінің көптеген дәуірлердің мәдени белгілерін бойына сіңіріп, өзінің уақытпен қалыптасқан тұрақты және әмбебапты айқындылық құралдарын қалыптастыра білгенімен маңызды. Егер кешендегі вербальды емес белгілердің пайымдалуына жол берсек, бұл үдеріс екі деңгейлік сипатқа ие, бұлар кешендік тұрғыдан пайымдау мен кешенге келуші азаматтардың тұрғысынан пайымдау. Бұл екі түрлі айырмашылықты Ю.М. Лотман «Сахна семиотикасы» атты еңбегінде сахнадағы адамдар үшін оқиға болып жатса, ал залдағы көрермендер үшін оқиғаның өзі белгі болып табылады қағидасын атап өтсек, бұл кешенді де үлкен сахна деп қарастырып, ал бұл кешенді көрушілер үшін де бұл бір атаулы оқиға, өмірлеріндегі рухани құндылық белгісі болып қалады. Себебі прагматикалық тұрғыдан Қорқыттың өмір сүру тәжірибесіЖоғары Рухтыңжалпы адамзатқа бергеннағызадамша өмірсүруозық руханиүлгісі сияқты. Яғнибұл кешен өзінің рәміздік белгілерімен ерекше бағдар беретін киелі бағдаршам, яғни оның негізінде кешенге зиярат етіп келуші азаматтар қарапайым күйкі тірлікті емес, рухани құндылықтарға сусындайтын іс-әрекеттерге барғанда ғана өмір философиясының даналық түркілік бағытын түсініп, зерделей түседі.

Енді осы символдық тілменберілгенаңыздардың негізгі ойларынкатегориялық тұрғыдан қарасақ Қорқыт Атада бақытқа жетудің мекені-Жерұйық-өз отаны-Сыр бойы; Құтылудың құралы Қорқыт Атада-қобыз, ал құтылудың құралы болып табылатын қобыз метафизикалық тылсым күш иелері-“Бақ таяғы Көк тіреген әулие қарт” аяни түс арқылы білдіріп тұр; қобыздың жабдығы сүйек, тері, темір, мүйіз, қылдан, кей аңыз нұсқаларында ағаштан құралып, аққу бейнесінде көлемі нар атанның жілігіндейқылыпжасалған; аңыздада кейіпкерруханикөтерілудіңсимволыретінде дарияныңүстінде

57

тұр. Аңыздың ақырында бірі сарын айта бастайды. Су-ақиқаттың символы. Осы аңыздардан көптеген шындықтың төркінін түстеуге болады. Сонымен Қорқыттың қобызы-оны “Дүниенің Орталығына” апарып, экстаз-сарын арқылы оның көкке ұшуын қамтамасыз ететін Тәңірмен байланыс құрудың құралы. [1999,612б].

Қорқытты танудың бірінші шарты, біздіңше, оның мұрасына өзінің рухани-дүниетанымдық кеңістігіненқарауболмақ.Қорқыттыңмұрасыаңызбенкөмкерілген.Аңыз-табиғатыжөніненақиқатты рәміздік тілменжеткізетінидеялардыңсандығы.Ал рәміздік ойлаукатегориясыныңтікелейғарыштық тұтастыққа қызмет еткені белгілі жайт.

Табиғаттың күшіне сену мәселесін Қорқыт ата туралы ел арасына тараған аңыз-әңгімелерден де кездестіруге болады. Қорқыттың тауға, орманға, суға сыйынуы осыған кепіл. Сонымен қатар Қорқыттыңфилософиясындакосмоцентризмгетәнадамжаныныңмәңгілігітуралымәселедеөтетерең түрде көрсетілген. «Яғни-адам өмірін мәңгілік жасау. Бұл-өте бір философиялық астары бар ұғым

[1999, 252 б].

Ендеше ерекше сәулетімен алыстан мен-мұндалап тұратын Қорқыт Ата кешені рәміздік жағынан руханидүниеніңесігііспетті,алқобыздыңүнісарнағанҚорқытатакесенесіадамзатқакүйбеңтірліктің шеңберінен шығуды, әрбір сәттің құнды екенін бағалай білуді еске салып тұрғандай. Қорқыттың мәңгілік өмір дегені де қайталанбас уақытты қадірлеп, келешекке өнер, руханият арқылы өшпес із қалдыру болса керекті. Ескерткіш айналасындағы жағымды аура жалпы зиярат ертіп келген азаматтарға ерекше көңіл мен күш-қайрат сыйлайды.

Бұл кешенге келуші азаматтардың тек ойлаудың логикалық шеңбері аясына ғана қатысты болып қалмайды, бұл бір рухани құндылықтарды бойына сіңіру құқығы барын және осы негізде әрбір жеке тұлғада рәміздік рухани үлгінің өзіндік бағыты мен қағидасы қалыптасатын жатқызуымызға болады. Бұл жердегі ең басты мәселе азаматтардың кешеннің рәміздік құрылым қызметін түсінбей, жалпы сипаттаунегізде қабылдап, негізгі рәміздік ерекше бөліністегі симбиозды көре алмауында немесе оған керісінше оған ерекше толғаныспен қарап, кешендегі элементтер тұтастығын, бүкіл болмысымен қабылдау репрезентациясын қалыптастыра алмауында жатыр. Бұл мәселеде барлық рәміздерді бірбірімен байланыстыратын рухани тұтастық құрылып, бұл оларды заттық ұқсастыққа қана біріктірмей, қайта олардың ішкі әдіснамалық бірлігін көрсетуі қажет сияқты. Яғни кешенге келуші азаматтарға сыни көркемдік, рәміздік тұрғыда ойлаудың негізгі қағидасына прагматикалық тұрғыда «басымдылық» беріп, әрбір кешендегі әрбір белгіге жаңаша форма ретінде қабылдап, жаңа өзіндік негіздемені қажет етуіне жағдай жасалуы керек. Таза таным, рәміздік тұрғыда ойлау, мифологиялық діни сараптамалық ойлау, көркем дүниетаным функцияларын былай түсіну керек: олардың бәрінде кешеннің сыртқы безендірілуі қаншалықты жүрсе, ішкі дүниенің дүниенің қалыптасуы, яғни объективті рәміздік мағыналық түсінудегі өзара байланыс және ой-көзқарастың рәміздік тұтастығының қалыптасуы да бірдей тең дәрежеде жүреді.

Бірақ бұл жерде мынадай ойлар келеді, яғни Қорқыт Ата кешенін жан-жақты және кең мағынада ұғынсақ та, ол қашанда рәміздік тұрғыда рухани жағынан ұғындырып түсіндіруде қалыптасатын тұтастық болып нақты көрінеді. Кез келген кешеннің рәміздері қаншалықты түрлі дәрежеде болып келсе де, оның жолы мен бағыт-бағдары ақыр аяғында құбылыстардың бірлігіне жеткізуге тырысады. Ол жеке-дара күйінде қалуға тиіс емес, ол өзара байланыстар қатарына енуі қажет, бұл жерде ол қисындықжәнесебептік«жүйенің»элементіболыпқалыптасады.Осымақсатқа,яғниайрықшанәрсені заңдылық келбеті мен тәртіпке келтірудің әмбебап пішініне енгізуге ұмтылу барысында кешеннің өзіндік танымдық маңызы ашылады. Кешендегі кез келген рәміздік белгілерге, тек сананы жаңғырту қабілеті ғана емес, іштей берілетін шығармашылық күштер де тән деп қарастыруымызға болады. Кешенге келгендер рәміздік белгілерді қарапайым тұрмыс тіршілігі тұрғысынан ғана ойында сақтап қоймайды,оныңбойындақарапайымжеке болмысқа белгілібірмән-мағына,өзіндік үлгідегі ой-мұрат, мазмұн беретін рухтың өзіне тән шынайы күш-қуатын сезінеді. Бірақ бұл сезіну жеке тұлғаның өз шамасында өнерге, мифке, дінге және дүниетанымына да қатысты болып табылады. Себебі адамдардың барлығы өзіндік ерекшелігі бар бейнелер мен белгілер әлемінде өмір сүреді, мұнда эмпирикалық берілген нәрсе белгілі бір қағида бойынша айрықша көрініске ие болады. Олардың бәрі өздерінің айрықша нышандық пішіндерін түзеді, егер интеллектуалды нышанға ұқсамаса, онда ең болмаған жағдайда өздеріне рухани шығу тегі жағынан тең келетін түр-үлгілер жасайды. Осы түрүлгілердің әрқайсысы бір-біріне жуыспайды және бір-бірінен бөлініп те кетпейді немесе олардың әрбірінің рәміздерді тануда рухани көзқарастарының нақты әдісі болады. Осы себепті әр жеке тұлға ақиқаттың өзіндік айрықша жағын тануға тырысады. Егер кешендегі барлық рәміздік белгілерді біртұтастүрдеоқиалсақ,өзкеңістігіміздеөнерментаңбаны,мифпентанымдыбіріктіреұғынсақ,онда

58

мәдени құндылықтар семиотикалық талдау тұрғысында жаңаша көзқарас пен бастамаларға ие болып, көкжиегі кеңейер еді.

Жалпы алғандаТүркіқағанаты кезеңітүркі өркениетініңқалыптасу,шетелдерге тараужәне тұтас түркі елі идеясының өмірге келу уақыты болды. Тарихи деректер мен ғылыми пайымдауларды түйіндей келе, Қорқыт Исламды әлі толық қабылдамаған түркі тайпаларының мәдени рәмізі деп қарастыруға болады. Қорқыт жырларының философиялық мән-мағынасының алтын діңгегі-әлемді, табиғат заңдарын көркемдік танымдық тұрғысынан игеру [2009,346 б].

Бұл артефакттар, сонымен қатар ішкі көшпенділердің мәдени құндылықтарын сақтаған семиотикалық белгілер ретінде әрекет етеді. Мұның дәйектілікке негізделген күрделі құрылымы бар, сонымен қатар әртүрлі құндылықтармен байланыстырылады. Бүгінгі күнге дейін сақталып қалғандықтан, бұл көптеген құндылықтардың табиғи серпінділігін көрсетеді [2015,29б.]

Осы орайда, өзінің тарихына үңілген әрбір адам, осы Қорқыт Ата кешеніне келу арқылы, ондағы біртұтастықты білдіретін репрезентациялық белгілер арқылы ішкі рухани сезімдерін қанағаттандыра алатындығын атап өткендігіміз жөн. Сондай-ақ кешен келуші азаматтардың мәдени туризмді қалыптасуына үлес қосып, мәдени құндылықтарға құрметпен қараудың жаңаша дәстүрін қалыптастырудадамаңыздықызметатқарады.Жалпыкешенніңмақсатыұлттықмәденикешенретінде өзіндік қолтаңбасымен өткен тарихты сездіру және кешендегі барлық рәміздік элементтер арқылы қоғамдағы қалыптасқан өнер мәтінін ұғыну, ұлттық құндылық ретінде рәміздердің өзіндік болмыс ерекшелігін сезіну арқылы тарихқа қайта оралып, біртұтас рәміздік белгілер арқылы көкейесті сұрақтарына жауап беру.

Жалпы Қорқыт Ата кешені мәдени ортамен үйлесімді өмір сүретін адамның жан дүниесіндегі толғаныстарын өзіндік рәміздік белгілері арқылы мәнін нәзік жеткізетін, терең экзистенциалды мазмұнымен адам жадында мәңгі сақталады. Сондықтан, кешен дамудың ақпараттық-технологиялық кезеңінде өмір сүріп отырған қазіргі адамның да мәдени игілігіне айналып отыр. Қобыз бейнелі кешенге келген адам музыка күші, адамды мәңгі ететін жасампаздық пен шығармашылық-Қорқыт туралы аңыздың негізгі идеясын түсініп, сезініп, өзінің дүние-таным үшін ең бір керемет, әсер алады.

Жалпы қорытындылай келе Қорқыт Ата кешені мәдени ортамен үйлесімді өмір сүретін адамның жан дүниесіндегі толғаныстарын өзіндік рәміздік белгілері арқылы мәнін нәзік жеткізетін, терең экзистенциалды мазмұныменадамжадында мәңгі сақталады.Сондықтан,кешендамудыңақпараттықтехнологиялықкезеңіндеөмірсүріпотырғанқазіргіадамныңда мәдениигілігінеайналыпотыр.Қобыз бейнелі кешенге келген адам музыка күші, адамды мәңгі ететін жасампаздық пен шығармашылықҚорқыттуралыаңыздыңнегізгі идеясын түсініп,сезініп, өзінің дүние-танымүшінеңбіркеремет, әсер алады.

Қорқыт Ата адам мен әлемді тануындағы және шындықты рухани-практикалық игеруінің негізгі рәмізі болып табылады. Ал Қорқыт Ата кешеніндегі рәміздер қоғамның тарихи-танымдық, рухани- ақпараттықкеңістігінқалыптастырады.Олмәдениқұндылықтарменмән-мағыналардыңшоғырланған маңызды көрінісінің формасы болып табыла отырып, Сыр өңірінің мәдени туризм деңгейін көтеріп, рухани мүмкіндіктерін жүзеге асырады.

Сонымен қатар Қорқыт Ата кешені мәдени ақпаратты тасымалдаудың және мәдени сабақтастықты қамтамасыз етудің коды ретінде байырғы түркі мұрасы сақтап қалудың заманауи үлгідегі ескерткіш ретінде баға жетпес рухани жүйесінің негізін құрайды. Кешеннің құбылысы негізінен адам мен сайын даланың арасындағы үйлесімділікті іздейді. Бұл үдерісте семиотикалық талдаудың рәміздің орны ерекше. Қорқыт Ата кешені түркілер дәуірінде қалыптасқан мәдени жәдігердің заманауи көрінісі ретінде Тәуелсіз Қазақстанның дамуына оң ықпал ететін мәдени туризм деңгейін көтеретін, туристік картаға енген бірден-бір нысан, өркениеттік фактор болып табылады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.Ivanov, V. 2004. Selected work on semiotics and history of culture. M. Nauka, pp. 189.

2.Borbasova, KM 2016. Communication syliotics of the Kazakh language the manifestation of his literature//The series of series of philosophy of culturology series of political science. No. 2

3.Korkyt Ata, 1999. Encyclopedic Collection.-Almaty, 800 p.

5.Aldjanova, N. K Borbasova, KM, Rysbekova, Sh. A. 2015. Semiotic Analysis of the Yurt, Clothing and Food Eating Habits in English Traditional Cultures//The International Journal of Critical Cultural Studies. Volume 14, Issue 1.35 p.

59

ЖАҚАН МОЛДАБЕКОВ

ӘЛ-ФАРАБИ ҚАҒИДАСЫ – ЫНТЫМАҚТАСУ ҰСТАНЫМЫ, ҰЛТТЫҚ ОЙЛАНУДЫҢ АРҚАУЫ

Жаңа дәуірдің қарқынды дамуына ортақ шешім қабылдайтын, ұтымды ұстанымды алға тартатын жауапты кезең келді. Ата-бабаларымыздан қалған ұлы мұраларды, барлық мәдени-тарихи құндылықтарды дәріптей білу, сақтау қажет. Мұралар елдің бірлігін, өңірдің орнықты дамуын, ұрпақтардың сабақтастығын, адамның азаттығын жаңғыртар ықпалымен құнды. Бабалар салт-дәстүрі өзекті мәселелерді бірлесіп шешуге назар аударды, сол қалыпқа үйретті.

Бүгіндегі саяси сабақтастықтың көне идеялық ұстанымдары әйгілі. Адамазат өркениетіне елеулі үлес қосқан ортаазиялық ойшылдардың үлгісі, халықтарының көне де құтты дәстүр-салты мен тарихи тәжірибесі жетерлік. Ынтымақтастық дәстүрі ғасырлар бойы көңілдегі бар жақсылықты жақтауға бағышталды; әлейім жұртты адалдыққа, әділдікке, сыйластыққа, татулыққа шақырды; рухани құндылыққа деген хақты қорғады. Іргелі, түйінді ойлар құндылықтардыңадами мән-мағынасын ашты. Ойшыл бабаларымыз рухани шабыттану мен ағартушылықтың қуатын демеп, рух қуатын жоғары тұтқан.

Әл-Фарабидің пайымдауынша, өзболмысын, елдігін сақтауға талпыну, өмір сүретінформаға күш беру, әркімнің өздерін қозғалысқа келтіруі, жетілу күйін жүйелеуі - ұтымдық кепілдігі. «Бұл қозғалыстарда қарама-қарсылық жоқ және олардың өзінен тысқары қарама-қарсылығы жоқ. Сондықтан бұлардың қозғалысы әрқашан үздіксіз болып отырады». «Бұлардың бәрінің болмыс мақсаты соңғы жетілуге қолын жеткізуді көздейді». Егер бұлардың ақылмен пайымдалатын сапаларының ішінде... белгілі шамалар, сыртқы формалар, қаттылық, жұмсақтық, суықтық және басқа категорияялар болмаса, онда бұлардың кейбіреулерінің өздерінің жетілуі үшін субстанциялары жеткіліксіз болады». Ал себепшіл әрекеттердің шамалары дәйексіз мөлшерде болғанда кездейсоқ өзгеріске ұшырайды.

Әл-Фарабидің бұл қағидалары өзара түсіністік пен тұрақты қатынаста өмір сүрудің алгоритмі, платформасы іспетті. Қиындыққа күрмеліп қиналғанда, ерікті аңсағанда тұйықтан босану мәселесі әлеуметке ұран ретінде ашық жарияланды, халыққа жеткізілді. Ойшыл бабаларымыздың ақыл, білім, өнер, ес арқылы хақты жаратпақ, біріне-бірі көмек көрсетпек Қазақстанның сарабдал саясатының бағдарына, халықтардыңкейбір асыл қасиеттеріне және ойшылдарымыз тоқтам түйіндеріне тоқталық.

Қазақстан, Нұрсұлтан Назарбаев, Астана. – ұлттық тәуелсіздіқтің тиянақты үш бастауы, іргетасы, тірегі. Тәуелсіз еліміз ширек ғасырда экономикалық-әлеуметтік жаңғыруымен, салиқалы саяси практикасымен, этникалық-гуманитарлық жүйелі ұстанымымен әлем құрметтеген әйгілі орталығына, геосаясаттың тоғысына, тұрғындардың киелі мекеніне, өсіп-өркендеудің кеңістігіне айналды. Іргелі табыстардың қайнар көзі – текті ғұлама жерлесіміз әл-Фарабидің азаматтық саясатын жаңғыртуда, қазақ халқына тән ел-жұрт достығын орнықтыруда, ұрпақ рухнамасын нығайтуда.

Ортаазия елдерінің басшылары осындай тарихи міндеттердің жауапкершілігін түсініскен сайын, өзара ынтымақтың үдемелі қарқынын іздестіруде. Байтағы іргелес, байрағы тұғырлас, мүддесі ортақ, бағдары үйлес Орта Азия мемлекеттерінің басшылары Астанада тағы да бас қосты. Достық қарымқатынастағы бауырлас елдер делегациясының наурыз мерекесі алдында қазақ жерінде тоғысуы – тегін емес.

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев айтпақшы, бұл елдерде «ортақ дүниетаным, ортақ көзқарас, ортақ мәдениет, ортақ дін мен ортақ салт-дәстүр бар»; татулығы жарасымды бұл елдер арасындағы байланыстар рухани жағынан байып, күшеюде; үлкен абырой мен табысқа қол жеткізетін ынтымақ ауқымы мен қарқыны артуда. Берекелі байлықтарды сақтау, үйлесті бастамаларды біріктіре жетілдіру, өңірлік ынтымақтастықты насихаттау – ендігі ортақ нысанға, мекем мақсат-міндетке айналуда.

Мақсат – бірлік пен достықты қуаттау, татулық пен табыс көздерін тереңдету, тездету, тұрақтату; еларалық әлеуетті жақсартатын, қомақты жетістіктерге жеткізетін жарқын бастамаларды қолға алу. Тұғырлы елдердің бірлескен іс-шаралары жаңа дәуірдің тарихын, мәдениетін, дәстүрін қалыптастырмақ, әр бағыттың әлеуметтік-мәдени маңызын арттырмақ. Тарихтан сыр шертетін шындықтың кейбірін шираталық.

Бұлқадымдар(1) әр елдіңбет-беделін, экономикалықықпалдастығын, көршіліктіңтұғырынөзара ынтымақты Одақ аясында, әлемдікдеңгейде арттырудыңөміршеңбаспалдағы; (2) ішкі мұқтаждық пен ортақ қажеттілік міндеттерін реттеу арқылы бірігу, ынтымақтасу және араласу интеграциясы үрдісін үдету мүмкіндігі; (3) маңызды мәселелерді – экономика, сауда-саттық, инфрақұрылым, логистика

60

сындыағымдардыңсұранысын- өңірелдерініңәріптестігіменәлеуметтік-мәденисабақтастығынөзара ақылдаса шешудің сәті.

Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың саяси ерік-жігерінен туындаған іргелі бұл ұсыныстар ортақ қолдау тапты. Күтерлік жай. Неге?

Астаналық кездесуде ел арасындағы өзара сенім мен бірлікті нығайтатын толғаулы таңдау анықталынды, елдің тұрақты дамуын қамтамасыз ететін ізгілікті істер нақтыланды, болашақтың оң, іргелі тілегіне жеткізер ортақ жоспар қабылданды. Кездесуде біліктінің білімді сөзі, дәйекті уәжі, өтімді серті өтті. Өйткені ізгі бастама мен әрекетті ұстаным рухани жақындасу, әлеуметтік әріптестік, саяси серіктестік идеяларын алға тартты; ынтымақтасудың өзекті мәселелерін шешетін тетіктерді реттеу практикасы саясаттың өзекті де ортақ ережесі ретінде ұсынылды; бабалардың ғасырлар бойы жинақталған өмірлік тәжірибесін, дәстүрлі салтын жаңа өркениеттің жетістігімен жаңғырту - күн тәртібіне қойылды.

Одақтасуды жетілдірудің бұл шарттары – тарихи түбірге, әлеуметтік-гуманистік байланыстың кеңістігін кеңейтуге, ұлтаралық және мәдени дәстүрді өрбітуге, халықтың ерік-жігерін демеуге, өз еліміздіқорғауға шоғырланған. Орталық Азияелдерінде татулық мәртебесінептейтін, саясиеркіндікті айқындайтын, сол үшін жауапкершілікті жүктейтін іріктеулі бастамалар халықаралық қатынасқа жолдама алды.

Осы тарихи кездесуде Президент Н. Назарбаев тұлғалы да шынайы шырайын көрсетті, алыс пен жақынды, ішкі және сыртқы жайды тең ұстаудың байламын, құтты ұстынның қайтарымын сипаттап, зеректі көрегенділігін танытты. Айқын ұстаным – өңірдің иелері өмірлік мәселелерді көршілерімен келісе отырып дұрыс шешім қабылдауға, ортақ ұтымдылық пен ұтқырлыққа қол жеткізуге ұйытқылық етті. Мұндай ұтымдылық – парасатты дипломатияда, инновациялық көзқараста, көреген болжауда білінуде. Ұтқырлық – төл тарихымыз бен әлемдік тәжірибенің үлгілерін есепке алуда, әріптестік пен серіктестікті саяси практикаға ендіруде. Сонда үйлес ережелер туралы түсіністік өзін-өзі дамытудың басалқы нышанына айналмақ. Бұл – ортақ тағдырды реттеуге, халықтардың жарқын өмірді бір-біріне сыйлауға жол ашпақ.

Халықтық қуат құдіреті неде? Ақылды, орынды сөзді іске тұтуында, үйренгенінен - өсиет құтын, мұра тұтқаннан – мән-жайды айқындауда, істің адамына пайдалы мұра қорларын ұсынуда. Бабаларымыз ел бұлғаңы мен ой кемтарлығын ақылмен, білгірлікпен жеңуге болатынын, сондай өнерге үйрету қажеттілігін батыстан ерте ұсынды. Сол аманатты игере алмай жатқанымыз – ойландыратын жай.

Біліктілерізгілікпенжақсықылықарқылыадамтірлігінолжалады, қадірікөпәрекеттідемеді. «Ер кемелдікке жеткен, екі дүниені алады» деген қағиданы бетке ұстады. Бұл – азаймайтын байлық, жоғалмайтын қасиеттер адамның мейірімді қандасы әрі жолдасы. Онда елге пайда әкелер сақтық пен бірлік қабаттас. Бірлік жөн-жобадан жаңылдырмас (Жүсіп Баласағұни).

Көңілі таза, тілі майда, еркі жігерлі бабаларымыз елден бірлікті, хаққа иман қылуды сұрады, қайырым етер, құт дарытар құндылыққа бас иіп, өсиеттерді ұлықтауға шақырды. Адамның жүрегін жылытатын түгел сөз, жарқын мінезін жарылқайтын салттар бір-бірімен сабақтастырылды.

Оған себеп - тура сөзділер, шындықты іштей түйді, болашақты қолдады, түйгендерін елдікке тартты. Татулықтың қуатын алдымен ұқты; ізгі ниеттілер ауырлықты халықпен бірге көтеруден тайынбады, ерік пен елдік идеясын алға тартты; білгір ұққанды иінді таратқан, жақсы жолға туралағандар санатында.

Біліктіойшылдарқарабақыржанынөшіктірмей, оныжазуғабарықыласынжұмылдырды. Білімсіз пенде Жаратқан құдіретіне немесе халқының тегіне емес, қайдағы пұтқа, жеке бас мұқтаждығына табынды. Содан бар-жоқты сырттай сынауға, көз тартқанның сымбатын жаттауға ғана дағдыланады, қиыншылық пенқайшылықтантайсалады. Бос бейнет «ақырында мақұрымқалдырады». Бабаларымыз дүниеқорлықтан сақтандырды. Дүниеқор адамныңтілегін тілемейді, үлкендердің абыройын қастерлей алмайды, жақсылығын еселеп қайтармайды. Ашкөзден қуаныш күтудің реті келмейді. Ол ренішқайғыны қоздырады, ұлықтық жолынан тайдырып жаңылдырады. Ашкөз адал емес құлықсыз да қайырсыз, онда достық жоқ, оның біреуі де мұратқа жеткізбейді. (А. Иүгінеки). Мұндай азаптың соққысы ауыр, ол жалқы болса да көп.

«Аңдыпжүргенкөпдұспанелгежаубопкеледі, ерегістеөмірсүреді». Ал бақыты оянғанерлердің әрбір ісі оң болар». Бақытына талпынғандар артқы топтан адаспайды, кеңессіз сөз бастамайды, біреуді өтірік сөзбен қостамайды. (Асан қайғы). Кісілігі артық өтірікті қостамайды, істің өнімділігі мен өтімділігін ұштайды, жарастықты әлеуметтік кепілдікке тұстайды.

Қайырлы елдің «жарлысы мен байы тең, жары мен сайы тең.». Ондай мекен-жайға ел-жұрт қоныстаған, мамыражай «тірлікте сыйласқан, ата менен анаңды айт, адам үшін жаратқан қызықты

61

нәубет балаңды айт» деп жарасқан. Мінезділер қорлар жамандыққа бармады, керісінше, жүрек шыдар батырлыққабарды, негізгетартарарыстарынмадақтады. Еламандығыналайықтытатулықтықұптады. (Бұқар жырау).

Дүниеге сеніммен қарағандар сыйласты. Олардың сөзі, ісі, мінезі өнегеге, таусылмас көмбеге ұқсас. Бірлікте рызық пенжететін мұрат, имандыққа жақындатар ептік пен тектік, тыныстайтынқырат пен кең суат бір-бірімен ұласты. Ата-анасын сыйлаған, ұйымшылдық пен тәртіп ойлаған жақсыларға, тату да берекелі ортаға, ұл-қызы көргенді елге, ынтымақты ұлысқа баратындар бақыттылар (Қаблиса жырау), деген қағида кең таралды.

Теңсіздігі айқын заманда «дауда, ауда, жауда» сыналатын кезеңдер жиіледі. Жаңа заманда тентектер«пейілікеткенпендеде, байдәметерпақырда, ақылыжоқжаманда, дәмесітаусылғанақырда, өзгені қор етер, жақсының хакін жейтін, иманына қас, дінін жұтқан мақұрда ат ойнатып шыға келді. Олар «міндетін әліне артпаған» азғындардан шықты. (Дулат Бабатайұлы). Тентек – арсыз, әдепсіз, құлқыынсыз. Онда адам сүйер мінез, жетімді қолдар жомарттық, ділін қуаттар әрекет, сырласар әдеп жоқ. Тасырлар бас қоспай әурелікте масқараға ұшыратты.

Қылықтыларәлсіздерменжалтақтардыкеиіді, ездердіңалауыздығынсынады. Ебікеткенелдекер табанның, жүгенсіз өскендердің күйігі күшейді. Құмарлыққа ұрынғандар тура жолдан тайды, опасыздыққа ұрынды. Алауыздықта сергіген ездер елін қорғай алмады, асылдарды қорлады. Ақылға да, арға да мойынсынбағандар шындыққа илана бермеді, құлқын құнығуынан арыла алмады, жамандығын қоймады. Сүйенері жоқ салмақты сауалға жауап таппады. Мінезі келтелер (1) «ереуіл атқа ер салар, ереулі найзаны қолға алар» ерлердің ісін бітіре алмады; (2) арғымақ пен азаматты сақтамады; (3) әулет пен Тәңір ісіне тарлық жасады. (М. Өтемісұлы). Бітімсізден елдікке көтерілер ер шықпады, ішкі дерт жеңілдікке ықтады.

Хақиқатты тану, тарату үшін зеректікті ширатқандар терең сөйледі, жалғандыққа көнбеді, жалаңдықтыөңдеді. Адалжүріпшынға сенгендүрмекке еріпөзінесөзкелтірмеді, адалдықтытеңгеріп, тірліктің дәулетін асқақтатты. Жөн мен ұғынысты көңілге қуат қылды (Абай). «Атадан мира ақылың, түзік айтқан мақұлың, ләзім болған іспен тең» (Шал ақын) деген қағида жұрт арасында кең таралды.

Ішкі дерттен арылудың бастауы – рухани және әлеуметтік жаңғыруды өзара тоғыстыруда деген ұстанымды президент Н. Назарбаев текке ұсынған жоқ. Бұл – тарихи дәстүр, ұлттық код жарастыққа жеткізетін ашық жол.

Ел ойшылдары мен Елбасының мінезінде ақыл-парасат, сабырлық, сауаттылық қатар тоғысады. Онда халық жүгін көтеретін, өзгелерге өз жүгін арттырмайтын, әділдіктен қайтпайтын ширақ шешім айқын. Жақсылықты тілеп ойын тізген Елбасы: «Басқа қиын іс түссе, «өтеді» деп сіркесін, заман ісін біліп, соған қарай күрескін» (Махмұд Қашқари) деген тоқтамға тұрақтайды.

Азаматты намысқа ергізетін, ел қажетінің тереңін тергізетін, ізгі іспен хакімдікке жегетін, достыққа үйіретінбілгірлік пенсеріктестіктіңрөліартуда. Бұл – таршылыққа ұрынбайтын, адамдықты тазартатын, ұлттықты сабақтайтын, өз халқына қызмет еткізетін – өмір өткелдері, замана бітімшілігі, өнерін пайдаға жұмсар тұлға тартуы.

Бейбір келімдер ордасына айналған Астана болашаққа арналған әлеуметтік, саяси, рухани жаңғырудың қаншама үлгісін, ұлағатын, үйлесін әлемдік деңгейде алда тарататына үмітте, сенімде мол.

ЗУХРА ИСМАҒАМБЕТОВА СЕРҒАЗЫ ҚҰДАЙБЕРГЕНОВ

МУЗЕЙ МӘДЕНИ ИНСТИТУТ РЕТІНДЕ: ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ТАРИХЫ

XXғасырдамузейстатусынанықтаудатоптамабастыролгеиеболса,қазіргітаңдамузейгекелуші көрермен музей статусын анықтайын басты фактор болып саналады, яғни музейге деген сұраныс деңгейі жоғары болуы қажет. Музей әр түрлі жастағы азаматтарды, әр түрлі дін өкілдерін бір алаңға жинап,ортақидеяаясындажұмысжасапкеледі.Негізінен,қазіргітаңдамузейлерқоғамныңәлеуметтік жәнемәдениөмірінеелеуліықпалетудікөздеп,өзқызметіндебілімберументәрбиелеуфункцияларын да үйлестіреді. Мемлекет музей қызметін өзінің саясатында құрал ретінде пайдаланып келеді. Музейлер мемлекеттік саясатқа тікелей әсер етпесе де, ұлттық контекстіде әлеуметтік қағидалар мен топтық құндылықтарды қалыптастыратын күштің бірі болып саналады.

Музей – ел тарихы, ұлттың көне менталитеті,дүниежүзі мәдениетініңқайнаркөзі тоғысатын жер. Себебі, музей жәдігерлері орналасқан әрбір мұраның астарында жеке мұра тарихы ғана емес, осыған қатысты кез келген халықтың жүріп өткен ізі жатыр.

62

Музей – ғылыми зерттеу, мәдени – ағарту мекемесі болып табылады. Өткен дәуірден естелік болатын материалдар мен мәдени, рухани, бағалы мұраларды жинастырып, тарихи, ғылыми, көркем дүниелер негізінде келер ұрпақты тәрбиелеуге кең ауқымды мүмкіндік береді. Музейдің негізгі мақсаты– адамзатбаласынмәдениеткебаулу,елтағдырынажауапкершілікпенқарауға,соныменқатар өз халқының мәдениетін дәріптеуге, ұзақ уақыт жиналған құнды жәдігерлерді сақтауға арналған.

Қазіргі заманда музейлерде көрме ұйымдастыру немесе жәдігер сақтаушы қызметін ғана атқармайды. Музей - мәдени орталық ретінде қоғамда өзіндік орны бар, өйткені оның қызмет салаларында ауқымы кең. Музей көбіне адамның көңіл күйін бір сәт серпілтумен дүниетанымын кеңейтуге, қоғамдық кездесу орны ретінде, сонымен бірге ғылыми білім беретін мәдени мәртебеге ие болуға ұмтылады. Бұл жаңа кеңістіктің пайда болуына және музейдің қосымша функцияларына әкеледі.

Музей – ел тарихы, мәдениеттің қайнар көзі. Ата-бабаларымыздың жүріп өткен жолы. Сан алуан адамдардың, тағдырлардың, заттардың, құжаттардың, өнердің тоғысқан ортасы. Кез келген адамды тарихпен таныстыратын киелі орын. Музей ұлттық құндылықтар мен тарихи ескерткіштерді сақтай отырып, халыққа рухани қазына беретін мәдени-ағарту және ғылыми мекеме.

Әр өлкенің өзіндік табиғи-тарихи даму ерекшеліктеріне орай оны мекендеген халықтыңдаөзіндік шежіресі, мәденидәстүріменрухани-әлеуметтік құндылықтары қалыптасатыны белгілі.[1, 104б.]

Жалпы алғанда еліміздегі музейлердің барлығы – тарихи құнды жәдігерлерді сақтап және қазақ халқының тарихи-мәдени мұрасын көпшілікке танытуды қамтамасыз ететін мәдени орын болып табылады.

Музейлердің дені тек мәдени мұраны сақтап қана қоймай, сонымен қатар қоғамдық өмірге, білім беру ісіне де белсенді түрде араласып жатқаны баршамызға мәлім. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының музейлері әлемдегі музейлерден жабдықтау мен оны пайдалану жағынан тәжірибе алмасып қатарда дамып келеді.

Ұлттық тарихымызды қайтар қарап таразылау оның сабақтары мен үлгілерін жұртшылыққа таныстыру мәселесі күн тәртібінен түспек емес. Музей – табиғат пен адам қоғамының дамуы туралы білімнің алғашқы деректемесі материалдық және рухани мәдениет, табиғат коллекциялары мен тарихи-мәдени мұраларды жинақтау, оларды халыққа көрсетіп, насхаттайтын ғылыми мекеме, яғни өткен тарихты көзбен көріп, қолмен ұстап саралайтын бірден бір мәдени орталық болып табылады. Ендеше оның кімді де болсын терең білімге мәдениеттілікке, болашаққа сеніммен қарауға жетелейтіні анық.

Ұлттық сана мен ұлтжандылықты Қазақстан халқының бойына дарыту үшін Ұлы дала тарихын ұрпақ санасына тірілту керек. Осыған орай ғылыми-ағартушылық-біліми мәдени мекеме ретіндегі музейлердің рөлі ерекше. Музейел тарихы, ұлттың көне менталитеті, дүние жүзі мәдениетінің қайгао көзі тоғысатын жер. Себебі музей қойылымдарында орналасқан әрбір мұраның астарында сол жеке мұра тарихы ғана емес, осыған байланысты болатын кез келген халықтың жүріп өткен ізі, тарихи жатыр.

Музей бүгінде білім беру әлеуетін іске асыруға мүмкіндік беретін күрделі әлеуметтік-мәдени мекеме болып табылады. Бұл заманауи ортаға бейімделуге, көрерменнің шығармашылық әлеуетін дамытуға және көркемдік процесті түсінуге көмектеседі.

Музей кеңістігі заманауи өнердің креативті алаңына айналды, ол келушілер үшін жаңа мүмкіндіктер ашты. Заманауи музей феномені туралы айтқанда еске түсетіні 19 ғасыр мен 20 ғасыр шеңберінде мәдениет үлгілерін іріктеу мен сақтаумен қатар қоғамдық құндылықтың іске асыру қызметін атқарды. Шляхтина Людмила Михайловна «Музей ісінің негізі»еңбегінде музейді «кітаптан алған білімді толтыру құралы деп қарастырды. Сондай-ақ, коммникацияға негізделген білім беру орталығы, сондай-ақ тарихи және мәдени ескерткіштерді зерттеумен байланысты қызметін де жүзеге асырады. Өткен ғасырдың аяғында музей миссиясының идеясы өзгерді. [2]

XX-XXI ғасырда ол әлеуметтік-мәдени бейімдеу институты ретінде өткен ғасырдың мәдени құндылықтық танымын, сондай-ақ қоғамдық өзіндік таным мен өзіндік танымды қалыптастырушы, мәдени мұраны сақтаумен айналысатын ақпараттық орталық болды.[3]

Танымдық-тәрбиелік маңызы зор музейлер өткеннен ақпарат жеткізуші ғана емес, ақпараттық заттай деректер арқылы насихаттайтын, сол тарихи кезең жөнінде түсінік қалыптастыратын мекеме. Сондықтан , музейлердің басқа да мәдени-ағарту және ғылыми мекемелер қатарында алатын орны ерекше.20-шығасырдыңекіншіжартысындаорыналғанмәдениөзгерістерәрбірадамныңәлемтуралы өзінің көзқарасына, заманауи мәдениет диалог құруға құқығы болды, мұның өзі мұражайдың білім беру қызметінің негіздерін қайта қарастыруға мүмкіндік берді.

63

Қазіргі заманғы музей үздіксіз дамып келе жатқан, ақпараттың білім берудің ақпараттық мен эмоционалдық әсеріне ие кеңістік ретінде қабылданады.

Музей әр уақытта өзінің барлық жұмысын ғылыми зерттеу негізінде жүргізеді. Өзінің ерекшеліктеріне байланысты музейдің ғылыми зерттеу жұмысында басты назар қордағы тарихи материалдық және рухани мәдени ескерткіштерін зерттеу және оның көпшілікке таныстыру болып табылады. Қор негізінде музей экспозициялары ұйымдастырылып ғылыми ағартушылық жұмыстары іске асады.

Қоғам алдында тұрған маңызды міндеттердің бірі ғылыми зерттеулердің жоғары сапалылығын қамтамасыз ету. Ғылыми-зерттеу мекемелерінің арасында музейлер өзіндік орын алады. Бұл барлық саладағы орталық музейлермен қатар аймақтық музейлерге де тиісті. Зерттеулер музейдің ғылыми жұмыстарының шектелген құрамдас бөлігі болып табылады. Олардың нәтижелері ғылыми жаңалықтардың қазынасын толтырып көптеген ғылымдардың қызметіне көмектеседі. Музейлердің ғылыми-зерттеуқызметініңнегізгібағытыбіржағынаннақтыбірсаладағығылыммен,екіншіжағынан әлеуметтік институттар жүйесіндегі музейлердің алатын орнымен анықталады. Жеке бір саладағы ғылыми-зерттеулермен қатар музейлер музейтану облысында да зерттеулер жүргізеді. Музейтану ғылымы музей жұмысының теориялық және әдістемелік негізін зерттеп отырғандықтан оның дамуы музейлер ішіндегі үнемі зерттеуді талап етеді.

Музейлер ғылыми-жұмыстармен, музей жұмыстарының қажеттіліктері үшін айналысады. Мысалы,білімберужәнетәрбиелікжұмыстардамузейлердіараластырумузейлікпедагогиканыңпайда болуына алып келеді. Барлық ғылыми-зерттеу жұмыстарының негізгі назары музей заттарына аударылады. Оларды зерттеу музейтанулық зерттеудің негізгі спецификалық кезеңі болып табылады.

Мұражайдыңғылыми-зерттеуқызметініңнегізі.Қоғамдаболыпжатқантүбегейліөзгерістербүкіл музей ісіне жаңа серпілістер мен бетбұрыстар алып келді. Музей жұмысының нақты бағыт-бағдары, қоғамдаалатынорны менрөлі,мұрасыанықталды.Музейлердіңғылыми-зерттеужұмыстарынжүргізу барысында жаңа әдіс-тәсілдердің дүниеге келуі оңтайлы істердің атқарылуына мүмкіндік беріп отыр. Музей заттарын жинақтау, сақтау, сұрыптау және пайдаланудың теориясы мен әдістемесінде жүргізілетін жаңа музейтанулық зеттеулерді қалыптастырды. Бүгінгі музейлердің зерттеу жұмыстары мына бағыттар арқылы жүзеге асырылады:

-музейдің ғылыми тұжырымдамасын (концепциясын) әзірлеу;

-қорларды жабдықтау шеңберіндегі зерттеулер;

-музей заттарын және коллекцияларын зерттеу;

-қорларды сақтау және қорғау шеңберінде жүргізілетін зерттеу жұмыстары;

-экспозицияларды және көрмелерді ғылыми жоспарлау;

-музейлер ара қатынасы шеңберіндегі зерттеу жұмыстары;

-музей ісі тарихын зерттеу;

-музейтану тарихнамасын зерттеу.

Музей табиғат пен адам қолымен жасалған өнер туындылары мен көне заман ескерткіштерін үлгі нұсқаларын зерттеп жинаушы, сақтаушы әрі бұл мұраларды ұрпақтан ұрпаққа жеткізе отырып соның негізінде қоғам мүшелеріне тәлім-тәрбие беретін ғылыми мәдени-мекеме.[4] Музейлердің қоғамдық әлеуметтік институт ретінде қалыптасуы ежелгі Греция храмдарында жинақталған жәдігерлер коллекциясы пен Египет пирамидаларынан бастау алғанын аңғарамыз. Музей ісі теориясын зерттеп жүрген ғалымдардың пайымдауынша музейлердің қалыптасуын «адамдардың заттардың жинақтауға дегенсұранысынантуындаған, - дейді.Осығанорай«музей»ұғымыныңежелгі Грекияданбастауалуы да заңдылық болар. Грек ақсүйектерінің ерекше салтанатпен безендіріп, жиын жасауға арналған сәнді ғимараттары антика дәуірінде «мусеойон» немесе «музалар храмы» деп аталған.[5]

Қазіргі қалыптасқан «музей» ұғымына келетін музейлер мәдени ошақ ретінде 16-17 ғасырда Еуропа елдерінде ашылған. Әр түрлі коллекцияларқойылған көрмелерді «кабинет»немесе камера деп атаған. Өз коллекцияларын қалыптастырып, кабиниет ашу адамның әлеуметтік деңгейінің көтерілуіне әсерін тигізді. Мұндай орындар алғаш Италия, Франция, Англия мемлекеттерінде пайда болған. Кабинеттер – музейлердің даму тарихындағы маңызды құбылыс. Музей қызметіне тән музейлік құндылығы бар бұйымдардың ғылыми анықтамаларын, сипаттамаларын беріп, жүйелендіру сияқты белгілер де осы кезде қалыптасты. Бұл орындардың басым көпшілігі халыққа ашық қызмет көрсетіп отырды. [6]

Қазақ халқының бойына біткен ерекше қасиеттері ата баба мұрасына ерекше құрметпен қарап, салт дәстүрлерін сақтап өсіп келе жатқан ұрпақтарына тәлім-тәрбие және үлгі өнеге көрсетуге ерекше көңіл бөлуден аңғаруға болады. Тәлім-тәрбие тек атадан қалған нақыл сөздермен, шебер әрі орынды айтылған ақыл-кеңеспеннемесе жағымсызқылықтарға тыйымсалып отырумен шектелмейтіні белгілі.

64

Халқымыз өз ұрпағын тәрбиелеуде, оларды өмір ағымына бейімді етуде көрнектілікті де, яғни атабабадан мұра болып келе жатқан түрлі заттарды шебер пайдалана білген. Атап айтсақ, кез-келген қазақтың шаңырағын ата-бабасынан естелік ретінде сақтап, ұрпақтан ұрпаққа ардақтап, мұра етіп қалдырыпкележатқансан-алуанбұйымдардыкездестіругеболады.Олардыңарасында тарихтабелгілі тұлғалардыңжеке заттары,халқымыздыңжаугершілік замандардақолданғанқаружарақтары,қолөнер туындыларыбар.Қазақертеденөзұясыныңеңқастерлібұрышынқазіргітілменайтқандашағынмузей ретінде пайдаланды десек қателеспейміз.

Алғашқы музейлер қазақ даласында 19 ғасырдан бастап қалыптаса бастады. Зерттеу барысында Қазақстан территориясында музей ашудың алғашқы қадамдарының болғандығын 1823-1845 жылдар аралығында Ішкі Бөкей ордасының ханы Жәңгірден бастау алса керек. Жәңгір хан Нарын құмының жиегіндегі Жасқұс елдімекенінен 1826 жылы қала салудан бастап, кейін бұл өңірде сауда саттық жәрмеңке қаржы-қаражат сақтайтын орын ретінде банк, мешіттер емдеу орнын және алғашқы орысқазақ мектебінің ашылуына ықпал етті. Жәңгір ханның елдің мәдени өміріне енгізген маңызды жаңалықтарының бірі өлкеде тұңғыш музей құрылысының алғашқы қадамдарының жасалғандығын дәлелдейтін қару-жарақ жинақ коллекциясын ерекше айта кетуге болады. Жәңгір хан жинақтаған құнды жәдігерлер қазақ халқы үшін баға жетпес мұра болғандықтан музей құрылысының алғашқы қадамы деуге негіз бар.

Жәңгір хан сирек әрі құнды туындыларының білгірі ретінде, жәдігерлерді жинақтауда қаражатты аямаған.Олардыңішінде1742жжәне1749жылдарыпатшайымЕлизавета,1775жылыЕкатерина1802, 1812, 1823 жылдары Александр патша сыйлаған қылыштар бар. [6]

Бүгінгі күнге дейін жеткен мәліметтерге қарағанда Жәңгір хан жинақтарының арасынан да басқа да құнды заттарды кездестіруге болады. Мәселен хан, қайтыс болғаннан кейін оның мүлкінің тізімін жасаған комиссия мәліметтерінде күміс ыдыстар, алтын медальдар жұбайы Фатима ханымның алтынмен өрнектелген барқыт бешпеті және көйлегі кейін Орынбор музейіне (қазіргі ҚР Орталық мемлекеттік музейіне) тапсырылған [7]

Ресми жинақтарда Қазақстан жерінде революцияға дейін 4 музей болғандығы айтылады. Орынбор, Семей, Жетісу тарихи-өлкетану музейлерімен қоса 1859 жылы Батыс Қазақстан облысында Орал жаратылыстану-тарихи музейі ресми түрде ашылған.[8] Музей негізінің қалануына Орал әскери училищесінің оқытушысы М.К.Курилин елеулі үлес қосқан. Музейдің алғашқы коллекциялық қорын аталмыш әскери училище музейінің жәдігерлері құрады. Коллекциялық жәдігерлер қорының қалыптасуына Орал өңіріне келген белгілі саяхатшылар мен ғалымдардың қосқан үлесі көп. Мәселен, Орал қаласына бірнеше рет қызмет бабымен келген В.И.Даль, Орталық Азия мен Сібірді зерттеуші ғалым Г.Н.Потанин өз жазбаларында музей туралы ақпарат береді. Саяхатшы және натуралист Г.С.Карелин музейдіңжаратылыстанубөлімінжәдігерлерменжабдықтайотыра былайдейді:«Әскери училищеде орналасқан музей қорында өзен жағалауларынан табылған керемет заттар мамонт бұғы марал және басқа да аңдардың сүйек қалдықтары қойылған. [9] Демек Қазан төңкерісіне дейін Қазақстан жерінде ресми музей ашылып қызмет атқарғандығын деректік материлдар дәлелдеп отыр.

Жоғарыда айтылған деректерді түйіндей келетін болсақ 19 ғасырдан бастау алып Қазақстан жерінде құрылған алғашқы музейлер өлкенің археологиялық, тарихи және рухани құндылықтарын жинақтап,зерделеудемаңыздырөлатқарды.Ғимаратқаржымамантапшылығынақарамастантарихты, этнографияны және табиғи байлықтарды зерттеуде музейлердің қызметі ғылыми зерттеу және мәдени ағартубағытындаөрісалыпреволюцияғадейінгіҚазақстанныңмаңыздымәдениошақтарынаайналуға ықпал етті.

Қорыта келе, музей кешегі мен бүгінгіні байланыстырып, кезеңдер арасындағы бірегейлікті қалыптастырушы институт ретінде жұмыс атқарады. ХХІ ғасырдағы музейлердің басты ерекшелігі адам туралы жаңа білімді өндіруші сатысына көтерілуі болып табылады.

Тек музей ғана қоғамдық зерденің кепілі бола алады. Бұл талаптың орындалуы үшін қала мен аймақтардағы, орталық пен шеткі аудандардағы музейлердің арасында байланысты орнату қажет.

Бірақ, мәдени сұхбаттың үлгісі жаңа заман талаптарына сай өзгеруі үшін жаңашыл бағытқа, бастамаларға құрылған басқарудың жаңа түрін енгізу қажет. Нарықтық стратегияны қоғамдық қажеттілікпен біріктіру. Жеке және қоғамдық өмірдің қызығушылықтарын үйлестіру қажет.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.«Алматы мен Жетісудың көне қазыналары». «Print S» баспасы. –Алматы, 2014 ж. -104- б.

2.Л. М. Шляхтина, С. В. Фокин Основы музейного дела : Учеб. пособие для студентов пед. и гуманитар. вузов /; М-во общ. и проф. образования Рос. Федерации. Рос. гос. пед. ун-т им. А. И. Герцена и др. - СПб. : СпецЛит, 2000. - 158, [2]

с.; 22 см.; ISBN 5-263-00153-3

65

3.Шляхтина Л. М. Современная методология реализации образовательной функции музея // Важский край: источниковедение, история, культура: исслед. и материалы. Вельск, 2004. Вып. 2. С. 126.

4.Қазақ Совет Энциклопедиясы. –Алматы, 1976. –Т.8. -569 б.

5.ҚазақКСР4томдыққысқашаэнциклопедиясы/Басред.НұрғалиевР.– Т.3.– Алматы:ҚазақСоветэнциклопедиясының бас редакциясы, 1988. -632 б.

6.Сотникова С.И. Музеология: Пособие для вузов. – М.: Дрофа, 2004. -192 с

7.Аманжол И. Музейные трагедии // Деловая неделя. -2007. -15 июня 23 (751). – С.14

8.Инвентарная опись музейных экспонатов // ҚР ОМА 81-қ., 1-т., 1316-іс, 222-п

9.Исторические и краеведческие музей СССР. Каталог / Годунова Л.Н., Гришина М.А., Дворецкова В.Ю., Дукельский В.Ю. и др.Отв. ред. Шумная Т.Г. – М., 1988. -540 с.

10.Уральский областной историко-краеведческий музей. Путеводитель. – М.: Союзрекламкультура, 1990. 3-с

НАҒИМА БАЙТЕНОВА ЖАННА ҚАНТАРБАЕВА ФЕРИДЭ КАМАЛОВА

СЫР ӨҢІРІНДЕГІ КИЕЛІ ОРЫНДАР

Сананы жаңғырту жұмысы мәдени жадқа, символикалық, киелі және мәдени-тарихи нысандарға негізделуі тиіс. Киелі жерлер немесе рухани қасиетті орындар – халықтың рухани дәстүрінің тірегі. Сыр бойында осындай орындар көп.

«Әрбір халықтың, әрбір өркениеттің баршаға ортақ қасиетті жерлері болады,оны халықтың әрбір азаматы біледі. Бұл – рухани дәстүрдің басты негіздерінің бірі», – деген еді Елбасы өз мақаласында.

Міне, көне заманнан өркениет ізі өшпеген Сырдың бойы қасиетті жер болып табылады. Сол себепті, тарих көзімен қарағанда кешегі, яғни кейінгі ортағасырлық пантеонға айналған ірі қорымдар немесе киелі саналып кеткен тарихи орындарға тоқталмас бұрын өңіріміздің киелі (қасиетті) орындарының орналасуы, мерзімделуі және ерекшеліктерін талдауды жөн санадық.

Бұл кезеңге жататын Қызылорда облысы аймағында бірнеше жүздеген қасиетті орындар бар. Соларды қысқаша талдап, алдыңғы зерттеулерге тоқталсақ.

Мемориалды-ғұрыптық құрылыстардың (туыстық қорымдар (молалар) және ірі туыстық жерлеу қорымдары) Арал маңындағы малшы-көшпенділердің индикаторы ретінде тарихи маңызы зор. ХІVХVІІ ғасырларда қазақ халқының ғұрыптық сәулет өнері: тастан жасалған, қамкесектен және күйдірілген кірпіштен тұрғызылған кесенелер, «төртқұлақ» түріндегі қоршаулар, саркофаг-жәшіктер, бағана тастар (құлпытастар) және т.б. мемориалды-ғұрыптық кешеннің қалыптасуына негіз болды.

Ғұрыптық құрылыстардан Ақтас, Балдық және Қалжан ахун мешіттері қызығушылық тудырады. Ақтас мешіті Сырдарияның төменгі ағысы бойындағы монументалды-күмбезді құрылыс болып табылады.Мешіттің ғимараты күйдірілген кірпіштен тұрғызылып, негізгі жоспарында шаршы пішінді болып келеді. Қазіргі кезде ғимараттың ішкі көрінісіне өзгерістер енгізілген.

Сырдарияның төменгі ағысындағы белгілі Қалжан ахун мешіті өзі қайтыс болғаннан кейін жанұялық қабірге айналған. Ескерткіш – зор көркемдік және тарихи маңызға ие.

Дала күзетшісі секілді алыстан мұнарланып тұратын мұнаралар Сырдың төменгі ағысы аймақтарында ғана кездеседі. Олардың саны 50-ге жуық. Мұнараларға ғылыми-зерттеулер жүргізген архитектор Э.Байтенов оларды тек Сыр өңіріне ғана тән екендігін айтады. Бегім ана, Сараман Қоса және Ұзынтам мұнараларын бүгінде халық киелі санап кеткен [1, 155-157 бб.].

Ортағасырлық кесенелер қатарында – Оқшы ата, Асан ата, Жүніс ата, Қасым ата кесенелерінен сәулет өнерінің ерекше белгілерін байқауға болады. Алғашқы екі ескерткіш Сырдарияның төменгі ағысындағы (ХІ-ХІІ ғасырлар) тұңғыш мұсылмандық кесенелердің қатарында және құндылығы жағынан зор маңызға ие. Қызылордадан Сығанаққа барар жолда орналасқан бұл ірі қорым оғызқыпшақ дәуірінің пантеон десек те болады.

ХVІ-ХХ ғасырдың басындағы кесенелер тобы күйдірілген кірпіштен тұрғызылып, Сырдарияның төменгі ағысы бойына ислам дінін әкелген араб дін таратушыларының ұрпақтарымен байланысты – Мүлкәлән(Молда-калан),Қорасаната,Қылыштыата,Асанасата,Сүнбибі (Шынқыз әулие),Құлболды ишан, Айқожа ишан, Қарасопы кесенелерін атауға болады [2, 87 б.].

Қазақмемлекеттілігініңқалыптасуындағыалғашқығасырларменбайланыстыескерткіштер– атап айтсақ, найман тайпаларының негізін қалаушылардың бірі Төлегетай ата кесенесі. Қамкесектен тұрғызылған ғұрыптық қоршаулар Алатағы қорымы мен Белең ана, сондай-ақ атақты мерген Байғана кесенесі, Бөрібай батыр және Бесқыз қорымындағы (Бестам) кесенелер де ерекше сәулет өнерінің туындылары. Олар Сарысу өзенінің төменгі ағысы мен Телікөл көлінің маңайында орналасқан.

66

ХІХ-ХХ ғасырдың бас кезеңіне жататын кесенелер зиратхана – ғұрыптық іс-әрекеттерге, Құран және намаз оқуға арналған бөлмесі бар кесенелер тобы Сарысу өзенінің төменгі ағысы мен Телікөл көлінің маңайында ғана кездеседі. Бұндай кесененің композициясынан осы өңірге тән қазақ кесенелеріндегі екі камералы құрылысты архитектуралық нұсқаның қалыптасқанын көреміз. Оның жоғары деңгейдегі көркем үлгілері Құлтан, Мұқылтам, Ахмет ишан, Ақтай кесенелері [1, 99 б.].

Бастауын ежелден алған, XVIII ғасырдың аяғы – XIX ғасырға жататын, өзіндік архитектуралык ерекшелігі бар қазақ мавзолейлері, мешіттері және мұнаралары Орта Азия және Қазақстан архитектурасында ғылыми қызығушылық туғызып отырған қазақ халқының ерекше архитектуралық туындылары Сырдың қасиетті жерлерінің географиясын байыта түсері сөзсіз. Ежелгі дәуірлерден өркениет ізі өшпеген Сырдың бойы әр төбесі қасиетті жер болып табылады.

Сыр өңірінде халық арасына танымал киелі жерлердің бірі Оқшы ата мазараты болып табылады. Оқшы ата кесенесі қазіргі таңда Қазақстанның 100 киелі нысандардың тізіміне енген. Оқшы ата – Сыр бойы халқы әулие санайтын адам. Шын аты – Ибраһим шайхы, лақап аты – Көгентүп, ал Оқшы ата – кейінненелдіңбергенесімі.Бұл оны Ысқақбабтыңбаласы дептанығандықтантуғанұғымболуға тиіс. Оқшы түркі тайпаларының арасына ислам дінін таратқан әулие болып шығады. Түрколог Әуелбек Қоңыратбаевтыңкөрсетуінше,Оқшыата– қару,оқжасағаноғызбатыры.Қазірбатырдыңкөнеқорымы бар өңір кезінде шаһар болған деседі. Ел ішінде ІХ–Х ғасырлардан бастау алып, ХV–ХVІ ғасырларда белгі қойылған қорымның күмбезіне қатысты аңыз-әңгімелер де аз емес [3, 46-47 бб.].

Елден қыз қоймай қалмақ батыры оның қарындасына да қол салмақ болады, сонда Оқшы Ата арпаның қылтығымен атып, қалмақ батырын өлтіріпті. Содан Оқшы батыр атаныпты.

ХІҮғасырдаҚожаАхметИассауидіңдаңқтыкесенесінАқсақТемірсалғанғадейіносыОқшыАта жеріежелгіТұран,ОғыздарменТүркі-қыпшақтарыныңигікөсемдерін,әулиекөрегендерін,батырлары мен шешендерін жерлеген қорымы болған екен. Оқшы Ата, Есабыз, Асан Ата, Ғайып Ата, Қыш Ата, Досбол би және Бала би сияқты ұлылар – халық зердесінде қалып отыр. Сыр бойы халықтарының тарихы, біздің ата - бабаларымыздың тарихы. Оқшы Ата бабамыз ғалымдардың зерттеуінше, XI ғасырда өмір сүріп, осы өңірді жаудан қорғаған батыр болған. Халық қамы, халық болашағы үшін арпалысып өткен ұлы тарихи тұлға. Ә. Қоңыратбаев: «Оқшы – Оғыз-қыпшақтың ұлы ханы Қазан Салардың батыры, әрі қару-жарақ соғатын ұстасы, шебері еді» - дейді [3, 201 б.].

Қандай болған күнде бұлтартпайтын шындық сол, Оқшы бабамызды аса киелі, әруақты адам екендігі,ондағанғасырбойықасиеттімекеннің«ОқшыАта»аталып,халықәруағынабасиіп,табынып, осынау құрмет ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, киелі орынға айналып келуі тегін емес.

Елбасы «Туған жерге, оның мәдениеті мен салт-дәстүрлеріне айрықша іңкәрлікпен атсалысу – шынайы патриотизмнің маңызды көріністерінің бірі. Бұл кез келген халықты әншейін біріге салған қауым емес, шын мәніндегі ұлт ететін мәдени-генетикалық кодының негізі», – деген болатын. Оқшы ата мазаратындағы жеті әулие Сыр өңірінде үш үлкен зиярат кешендері болған. Бүгінше айтар болсақ, пантеондар. Мұнда қазақтың жеті әулиесі, сөзге шешен датқалары, батырлары жатыр.

Бүгінде осы құнды мұра ЮНЕСКО-ның ескерткіштер тізіміне ұсынылған. Жәдігерлер мемлекет қорғауына алынған.

Келесі нысанымызда Қазақстанның 100 киелі орындар тізіміне енген Қорасан ата кесенесі. Бар өмірі мен өнегелі тірлігі алты Алашқа мәлім, сонау Арабиядан Орта Азия, түркі, қазақ жерлеріне, соның ішінде Сыр бойына ислам діні мен мәдениетін алғаш әкелгендердің бірі – халықты имандылық парасатынатәрбиелегенӘбдіжалилбабеді.ХалықаузындағыәңгімелердеолҚорасанатадепаталады.

ІХ ғасырда Иран мен Тұран бағытында қазіргі Орта Азия мен Қазақстанға ислам дінін тарату мақсатында Әбдірахим баб, Ысқақ баб және Әбдіжалил баб бастаған топ жіберіледі. Бұл уақытта Ысқақ баб пен Әбдіжалил бабтың әкесі Әбдірахман баб Шам шаһарының патшасы болған. Ол қайтыс болған соң орнына үлкен ұлы Ысқақ баб таққа отырып, патшалық құрды. Ал Әбдірахманның інісі Әбдірахим баб Бағдаттың (қазіргі Ирак), Әбдіжалил баб Иеменнің патшасы болатын [4].

ӘбдіжалилбабондағанмыңқолменИсфахан,Тебрих,Мазандеран,Балхшаһарларынбасыпалып, Иранның Хорасан қамалын қоршайды. Үш күн, үш түн шабуылмен бұрын ешкім ала алмай жүрген 32 қақпалы Қорасан қамалын Әбдіжалил баб басып алады.

Әбдіжалил баб иемденген жеріндегі халықты ислам дініне кіргізіп, мешіт-медреселер салдырып, арабша сауатын ашып, мәдениетінің өсуіне де ықпал еткен. Қорасан өлкесінде де осындай игілікті тірлік жасаған. Осылайша Қорасан ата атанады. Ол ірі қолбасшы әрі жолбарыс жүректі батыр болған.

Қорасаннан қалың қолмен аттанған Әбдіжалил баб Сырдарияның сол жағалауындағы Қызылқұм өңіріндегі «Тотықұс» аралына (қазіргі Жаңақорған ауданының аумағында) келіп табан тірейді. Осы жерді тұрақты мекен етеді. Мешіт-медресе салдырып, бала оқытады, емшілік істермен де айналысады.

67

Ислам діні мен мәдениетін Орта Азия мен Сыр бойында уағыздаудың көш басында тұрған Қорасан атаның қадір-қасиеті уақыт өткен сайын биіктеп келеді. Оның ұлылығына бас иген Қорасан атаның (Әбдіжалил бабтың) туған ағасы Ысқақ бабтың жетінші ұрпағы Қожа Ахмет Иассауи 63 жасқа келіп, қылуетке (жер асты мекені) түскенге дейін әр жылы Ораза, Құрбан айт намаздарында осы Қорасан ата басына келіп Құран бағыштап, Меккедегі Қағбатілләның осындағы көшірмесіне жүзін беріп намаз оқып қайтады екен .

Аңыз әңгімелерге сүйенсек, бамдат намазын оқып тұрғанда Қорасан атаның тұла бойы қорғасындай еріп тұратын болған екен. Ислам дінін уағыздаумен қатар жүйке, қояншық, шешек ауруларын емдеп жазатын болыпты. Қорасан ата өзі өлсе де рухы өлмей мазар басына түнеп, перзент сұраған ерлі-зайыптыларға ұл сұраса ұл, қыз сұраса қыз берген. Бұл жөнінде қазақ халқының эпостық жырларының бірі – Қобыланды батыр жырында Қорасан атаның киесі туралы айтылады [5].

Тағы бір деректерге көз салсақ, сол заманда бауыры Ысқақ бабпен бірге 150 мың әскермен дін жолындағы жорыққа аттанады. Шам қаласынан Бағдатқа, Исфаханға, одан Мазандеран, Серахс, Балх, Бұхара, Шахрисябзь, Самарқан, Өзгент және Ош шаһарларына ислам дінін орнатады. Ферғанаға жеткен кезде үш бағытқа бөлінеді: бірі – Қашқар мен Жаркентке, екіншісі – Сырдарияның сол жағасыменЖетікентке және Отырарға,ал үшіншісі СырдарияныңоңжағасыменШаш(Ташкент) және Исфиджап (Сайрам) шаһарларына қарай аттанады.

Әбдіжалил баб Ходжендті (Сырдың Өзгенті немесе Қыр Өзгент) қоршау кезінде қаза болады. Мұны естіген бауыры Ысқақ баб әскерімен келеді де Ходжентті алып, Өтеміс ханды өлтіреді. Тұрғындарына мұсылмандықты қабылдатады. Аңыз бойынша оның лақап аты Қорасан екен. Қорасан аталуына себеп болған жәйт: шешек шыққан жанның үстінен аттаса, науқас көп ұзамай сауығып кететін көрінеді. Қорасан ата (Әбдіжалил баб) мен оның ұлы Хұсайын баба (Хұсайын Ғази) зираттары қазіргі Жаңақорған ауданының жерінде орналасқан [5].

Қорасан атаның қасиетіне тәнті болған халық кесенесіне зиярат жасап, Құран бағыштап, Алладан тілек тілейді.

Оқшы ата, Қорасан ата – киелілер ордасы. Қойнауы құпияға толы Сыр өңірінде көненің көзі де, бүгіннің өзі де бар. Қасиетті Сыр топырағы бүкіләлемдік тарихта өзіндік орны бар өлке. Атабабамыздың ежелден кіндік қаны тамып, ұрпағын өрбіткен киелі мекенінде бүгінгі кезеңде жадыңнан өшпейтінасылдыңсынағындайнебірмұраларымызбар.Ежелгіөркениеттіңбелгісіретіндесырыкетсе десыныкетпегенғажайыптарихиескерткіштерменмазарларсоныңкуәсі.Осындайтарихимұраларды қорғау– халқымыздыңсанмыңғасырбастанкешкентарихын,мәдениетін,өнерін,салтын,тілінқорғау деген сөз. Осы бағытта тарихи-археологиялық және сәулеттік ескерткіштерді қайта қалпына келтіру, сондай-ақ жұртшылыққа олардың құндылығы мен маңызын таныту, жас ұрпақ тәрбиесіндегі алар орнын арттыру жөнінде біршама іс-шаралар жүргізіліп отыр.

Қазақстанның киелі жерлерінің картасына Қызылорда облысынан 12 ескерткіш енді. Олардың қатарында археологиялық Сығанақ, Жанкент, Шірік рабат, Жент қалашықтары бар. Сонымен қатар Қорқыт ата, Оқшы ата, Қорасан ата кесенелері де осы тізімді толықтырды. Келесі жылы көне қалалардың орнында қазба жұмыстары жалғасын табады. Қызылорда облыстық тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғау жөніндегі мекеме мамандары киелі жерлер картасына Сыр өңірінен тағы 9 нысанды ұсынбақ.Оданбөлекөңірлік маңызыбар35ескерткіштіңқорғауаймағыбелгіленді. Аймақта музей экспозицияларын жаңарту сынды жобалар да қолға алынуда. Ғалымжан Садықов, облыстық тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғау мекемесінің бөлім басшысы: «Енді Қызылорда облысы бойынша алдағы жылдарда осы орталық қызметкерлері тарапынан қасиетті орындарға экспедиция ұйымдастырылады. Соның нәтижесімен үлкен энциклопедиялық жинақ пен Қазақстанның киелі жерлерінің интерактивті картасы әзірленеді» - дейді [6]. Бұл қаралған мәселелер мен қабылданған шешімдер Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақаласында көрсетілген басымдықтарға негізделіп отыр.

Көз ілеспес шапшаңдықпен даму үстіндегі жаһандану дәуірінде ұлттық жадымыз бен ел тұтастығын,рухани қазыналарымызды сақтапқалу — аса маңызды.Тәуелсіздігіміздіңалдыңғы ширек ғасырын, тарихымыздың алғашқы бөлімі деп алсақ, енді ел тарихының негізгі бөлімі басталды деуге болады. Елбасымыз мемлекетіміздің қарыштап жан-жақты дамуы үшін қоғамды модернизациялауды жіктеп берді. Осы ретте Қызылорда облысы еліміздегі рухани мәселелерде алдағы орында болуы тиіс. Өйткені, қаймағы бұзылмаған Сыр елі — Алаштың анасы!

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Сыр елі. Қызылорда обл. энциклопед. - Алматы, 2005. - 496 б.

68

2.Сырдария (Тереңөзек) ауданы. - Алматы, 2009. - 108 б.

3.Қоңыратбаев Т. Ертедегі ескерткіштер. - Алматы, 1996. - 236 б.

4.Қызылорда облыстық тарихи ескерткіштерді қорғау мекемесінің мәліметі.

5.Айнабеков Б. Хорасан Ата. «Ана тілі» ұлт газеті. Электрондық ресурс: http://anatili.kazgazeta.kz/?p=18787 (айналым мерзімі 28.03.2014 ж.)

6.Тәжекеев Ә. Сыр өңіріндегі киелі орындар. «Сыр бойы» Қызылорда облыстық газеті. Электрондық ресурс: http://syrboyi.kz/negizginews/15761-syr-rndeg-kiel-oryndar.html (айналым мерзімі 05.12.2017 ж.)

АЖАР ЖОЛДУБАЕВА

РАЗВИТИЕ ТУРИЗМА В СОВРЕМЕННОМ КАЗАХСТАНЕ: РЕАЛЬНЫЕ И ПОТЕНЦИАЛЬНЫЕ ВОЗМОЖНОСТИ

Всовременноммиретуризмявляетсяоднойизвысокодоходныхинаиболеединамичныхотраслей экономики. По экспертным оценкам в мире ежегодно совершается до 900 млн. туристских поездок; в сфере туризма занято более 250 млн. человек; на долю туризма приходится 7% общего объема инвестиций, примерно 10% мирового валового продукта, 5% общей суммы налоговых поступлений. Поэтому на сегодняшний день туризм рассматривается как отрасль, стимулирующая местную экономику, повышающая благосостояние и влияющая на качество и уровень жизни населения страны.

Казахстан вряд ли можно назвать популярным туристическим направлением. На сегодняшний день среди немногочисленных туристов преобладают россияне, да и те приезжают, как правило, с целью повидаться с друзьями и родственниками, проживающими в нашей стране, путешественников же из дальнего зарубежья можно пересчитать по пальцам.

Однако такая ситуация вовсе не означает, что в Казахстане нечего смотреть и делать. Отнюдь, наша страна – это современная и динамично развивающаяся страна, которой есть, что показать и чем удивить своих гостей.

Казахстанский туризм имеет ряд видов, приведенных в таблице 1. В ней выделены подвиды туризма по региону, уровню и тематическому виду. Следует отметить, что данная классификация не претендуетна полныйохват,так как покаждомуподвидутуризма можносоздатьогромное множество различных турпродуктов.

Таблица 1

Рассмотрим вкратце, что представлено каждым регионом.

Южно-Казахстанская область знаменита своими историческими памятниками – курганами древнихпоселений,крепостями,мавзолеямиидревнимигородищами:Туркестан,мавзолейЕсим-хана, комплекс Ходжи Ахмеда Яссауи и султана Ондана, древний город Испиджаб, известный мавзолеем

69

Ибрагим-ата и Карашаш-ата, Отрарский национальный археологический музей-заповедник, Куйрук- тобе,Кок-мардан,Мечеть-мавзолейБаба-ата,мавзолейБаба-ТуктыШашатыАзиз,мавзолейКарабура, мавзолей Бадибек-ата и Домалак-ана. Южный Казахстан знаменит не только историческими памятниками, но и уникальными природными объектами: ущелье Бургулук, озера Кызыл-коль и Балыктин, Карстовая пещера Акбиик, ущелье Келте-Машат.

Северный Казахстан – это Иртыш и два его притока: Есиль и Тобол, это озера Кусмурун, СарыКопа, Тенгиз, Коргалжин, Шагала, Шортан, Бурабай, Сабындыколь, Жасыбай. Некоторые озера известны своими лечебными водами и минеральными солями, и грязями. Удивителен ландшафт Кокшетауских гор, лесов и озер Национального природного парка «Бурабай», необычные пещеры Баян-Аула на юге, богатый мир флоры и фауны Коргальжинского национального заповедника предоставляет возможность почувствовать себя частичкой нетронутой природы этого региона. И, конечно же, Северный Казахстан – это Астана.

В Центральном Казахстане расположено одно из самых больших озер мира – озеро Балхаш, уникальный Каркаралинский горно-лесной оазис, горы Улытау, гранитные массивы гор Каркаралы, Кент, Кызылрай, Бектау-ата. В регионе под государственную охрану принято 88 археологических памятников, расположенных в различных районах области – курган Актасты, стоянка Дермен, пещера Айдагарлы и курган Клыш, группа курганов у зимовки Карасу и в ущелье Кен Дара, стоянка Донгал. Интереснейшим образцом культовой архитектуры являются мазары Ак-Бекет, Шон, Клыш и Ахметжан.

Главной особенностью Восточного Казахстана является наличие всех видов ландшафта, имеющегосявЦентральнойАзиинасравнительнонебольшойплощади.Здесьможноувидетьпесчанопустынные зоны,глинистые каньоны, степные зоны, горную местность, леса и тайгу, альпийские луга, горные вершины, чья высота превышает 4500 м над уровнем моря.

Западный Казахстан – это ворота в центральную и южную части Казахстана и в страны Центральной Азии. Главные реки – Урал, Эмба. Самые крупные озера – Индер, Аралсор, КамысСамарские. Важнейшую роль в регионе играет Каспийское море. Через всю территорию Мангистау на протяжении 2000 лет проходил Великий Шелковый путь, теперь это интереснейший туристский маршрут.НаличиепривлекательныхландшафтоввсовокупностисразнообразиемфауныУстюртского заповедника,ущельяСамалиСазанбай,историческиепамятникидревнегогородаКзыл-Кала,урочище Ханга-баба, древний некрополь Ханга-баба с мечетью, уникальные памятники природы и множество историческихикультурныхпамятников,которымиизобилуетзападныйрегион,живописнейшиеместа побережья Каспия представляют огромный интерес для потенциального туриста.

Однако следует учесть, что уникальные природные ресурсы и культурное наследие, которыми обладаетнаша страна,не могутрассматриватьсявкачестве единственногоидостаточногоусловия для обеспечения успешного развития туризма в стране, так как представляют собой лишь один из элементов туристского предложения. А потому Казахстан сегодня не выглядит привлекательным в глазах иностранных граждан как место проведения отдыха, и тому есть ряд причин:

Согласно данным Агентства РК по статистике по итогам 2017 года количество посетителей въездноготуризмаувеличилосьна21,6%.Так,толькосянваряпоиюнь2017годавКазахстанприехало около 3,6 миллиона иностранных туристов, что больше на 20,5 процента (605,9 тысячи человек) по сравнению с тем же периодом 2016 года [1].

Статистическое агентство Казахстана подсчитало, что объем туристских услуг в 2016 году составил в нашей стране $502 млн. Для сравнения: в 2016 году США получили от туризма $81,7 млрд., ОАЭ – $52 млрд., Германия – $33,8 млрд., Китай – $29,3 млрд., Испания – $21,3 млрд., Италия – $15,5 млрд., Греция – $13,7 млрд., Турция – $13,2 млрд., Франция – $10,7 млрд., Великобритании – $4,97 млрд., Нидерланды – $3,44 млрд. [2].

По результатам исследования, проведенного World Tourism Organization UNWTO (Всемирная туристская организация ООН), Казахстан оказался на 93-м месте в рейтинге стран по конкурентоспособности в секторе туризма и путешествий. Для сравнения, в этом рейтинге Армения занимает 90-е место, Украина – 85-е, Грузия – 73-е, Россия – 59-е, Литва – 55-е, Латвия – 51-е, Эстония

– 21-е. В числе менее привлекательных стран для туристов оказались Кыргызстан – 107-е и Таджикистан– 118-е.Худшимиместамидлятуристовсреди139странпризнали Бурунди,ЧадиГаити. ВтройкелидеровоказалисьШвейцария,ГерманияиФранция.Всеговрейтингеучаствовали139стран, эксперты ВЭФ оценивали их по 14 критериям – от нормативной базы и экологической устойчивости до безопасности и возможностям в области инфраструктуры человеческих, культурных и природных ресурсов [3].

70

В феврале 2016 года Министерство культуры и спорта Республики Казахстан представило правительству Концепцию развития туристической отрасли до 2023 года [4]. Этот проект обращает основное внимание на следующие вопросы:

Предполагаемые расходы на реализацию программы составят более 59 миллиардов 318 миллионов тенге.

В рамках концепции предусматривается создание 5 туристических кластеров – Астана, Алматы, Восточный Казахстан, Западный Казахстан и Южный Казахстан. Разработанная концепция нацелена на создание ряда курортных проектов: курортная зона Бурабай в Северном Казахстане, курорт Кендерли в Западном Казахстане, Катон-Карагай и Бухтарма на востоке республики и горнолыжный курорт в Южном Казахстане.

71

Исходяизпредложеннойконцепциидеятельностьвоблаституризма,являющаясясоставнойчастью казахстанской экономической системы, должна планироваться, направляться и координироваться комплексно, затрагивать все аспекты его развития – правовые, экономические, организационные, социальные, историко-культурные, научно-образовательные, экологические. В каждом из этих направлений должен реализовываться свой инструментарий регулирования (Таблица 2):

72