Ш А Л Һ А Н

кичгэ телә.

Сурһмж.Ин чинртә зокъял

Апрель сард, Хар һазрин цутхлң поселк—Комсомольск, соньн күүн- двртә, олн орлцлһта хург болв. Күүнвдрин төрнь—Инжин Лиҗин бич- сн «Ольдан күүкн» гидг роман болв. Күүндвриг бүрдәсн улснь—райо­на библиотекин көдләчнр.

Хар һазрин хотл селә орад йовҗ йовад, хаалһдан би иигҗ санж йовлав: «Хальмг ксләр һарсн романа тускар кеҗәх күүндән—-шин керг. Тиим күүндэн мана республикд болад уга юмн. Эс болдг учрнь: Ро­ман хальмг литсратурт шинкн үүджәх салтрнь. Тегәд чигн романа туск күүндә кех цаг урднь учрад уга бәәсмн. Хойрдвар, туслц эн ро- маниг эндр өдрин төр кеҗ күүндхәр бәәх улснь—нурһлҗ баһчуд-чигн тер учрар ямаран гидг тохнята күүндвр болна эн? Мана цагнн улсин, баһчудин тускар, теднә тоолвр, теднә күч-көлсн, теднә зовлң- җирһлин туск төрмүд романд хаһлгдсн болхла, мана хальмг келәр эн хамг дүр- слгдсн болхла, тегәд умшачд сәәнәр медгдсн болхий аль угай?.. Авто­рип үзсн, ухалсн, үзүлсн хамгиг тер кевәрнь умшач үзҗ медҗ чадву?.. Кемр, күүндвр юунд чигн эс күрхлә яахмб?»— гиҗ иим алмацсн, зө- вәр зөвүртә санл санҗ йовлав.

Урднь, дәәнә өмн цагт, мана урн үгин билгтнр нурһлҗ «Өңгрсн ца­гнн үн» үзүлдг билә. Үлгүрнь, Манҗин Нимгрин келврмүд тер цагин умшачд мел ил медгддг, бийднь үзгдсн, учрсн тодлврмуд харһдг билә. «Цаһан хурһн» гидг келврт—яльч көвүнә зовлцгин тускар Нимгр бичнә.

Тер хөөч көв*үнә өлссн, халунд шаргдсн, хамг тер цагин хальмг ум­шачд мел ил таньдг юмн билэ. Тегэд тер келврин утхнь умшачин дам- шлтла эрк биш харһдг төләдән амрар медгддг, темдглгддг, таасгддг билэ.

Ода болхла, мана бәәдл-җирһл тер цагин бәәдл-җирһләс солю, ма­на эндрк одр тер цагас дегд холд одсндан теңгр һазр хойр мет ондан. Тегэд эн шин бәәдл-җирһлиг дүрслүлхин кергт шин үгмүд олҗ авч, тедниг шинәр нәәһинь олҗ зүүцүлх кергтә болҗ һарна. Минь эн берк төриг бичәч хаһлҗ чадсмб, аль угай? Чаден болв чигн терүгән умша­чин уханд күргҗ чадв гилч?.. Ахрар келхд, эндр өдрин хальмг умшач ямаран гилч?— гих утхта иим тоолврмуд било тер.

Хург эклв. Хург удв, сөөни өрәлд күрэд төгсв. Заалар дүүрң улс неги мет хургин күүндврәр соньмсв. Күүндән йир соньн болв. Худл уга, би тер хургас тиим күцәңһү аш күләҗ бээсн угав. Тер хургин күүндвр панд ода куртл чилшго тоолвр өгв.

Тер тоолврин тускар эндр би умшачнрла селвцхэр седжэнэв. Юн- гад гихлэ, тер күүндвр һанцхн Инҗин Лиҗин бичсн дегтрлә биш, бүкл мана хальмг чимг литературин эндрәк күцәврмүдлә залһлдата болж нанд тоолгдна.

59

Невчк адһад, ашлвртаһар, товчлад келхлә, мана хальмг умшачнр урн үгин диилврмүдтән хару эңкр болен деерән ик кинән некмһә бәәснь илдв. Мана умшачнр урн үгнн шин үүдәврмүдиг сергг кевәр харҗ шин- җлҗәнә. Умшачнр дунд баһ наста умшачнр цөөкн биш, тиигчкәд, баһ- чуд өдгә цагиг, теднә бийсинни үүлдвриг нәрәр, үннәр үзүлхинь икәр күләцхәдг бәәж. Баһ наста умшачнрт өдгә цагин туск үүдәврмүд ам- рар, дөтәр медгдҗәнә.

Эн ик ончта йовдл. Энүнәс иштә бичәчнрин өмн ик онц төр һарча- на: мана цагиг, коммунизмин сүүр тәвлһнә гүргү цагиг зөрмг кевәр үзүлх кергтә. Өдгә цагин улсин жирһлиг гүүнәр болн өргнәр шинҗлҗ, урн үгин һавц зер-зевәр сиилҗ, үнн болн өргн ашлвртаһар эндрәк умшачд, нег үлү баһ наста умшачд үзүлх кергтә. Җирһлиг урн сәәх- нәр үзүлҗ болхиг ода цагин улсин ухан-седклиг герлткҗ болхиг ум- шач баһчуд илдкҗ медҗ авад, икәр таасҗ бәәхнь ил үзгднә. Хальмг келн күүнә седклин ямаран чигн нәрн шинжтә эрглтиг медүлҗ чадх күчтә. Хальмг келн олна җирһлин ямаран чигн җаңһрта нәрн төриг цәәлһҗ үзүлж чадх байн. Иим уха өггч күүндврт орлцсндан, эдү мет үг соңссндан тер хол һазрт болҗах хургт одад, хаалһин даңшанд булрсарн ацг авсн угав.

Тегәд чигн, эн хургт һарсн төрмүдәс иштәһәр өдгә цагин туск ро- манар күүндә кеҗәх кергтэ гиж итквв. Тер дотр «Ольдан күүкн» — ум- шачнрин бийсинни йилһҗ авсн эндрәк кергүдин туск, мана селәнә эдл- ахун үүлдәчнрин туск, теднә соньн җирһлин туск роман.

Романа ахр утхин тускар цөөкн амн үг келий эс умшснь соньмсх чигн болх, умшх.

Үүдәврт үзгдсн үүлдврмүд—мана теегин эңгин нег совхозд, еңгрсн җилмүдт болен йовдлмуд. Эңгин мал өскдг совхоз.

Совхозин көдлмш-мал өсклһнә, малый то икдуллнә, малдан теҗәл белдлһнә көдлмш. Совхозин һардачнр мал асрлһна үрглҗин көдлм- шәсн талин керг төрт бәрхш.

Совхозин эдлжәх һазр малд теҗәл өкәсн талдан ямаран ору орн- нутгт орулҗ чадх? һазрас деернь кемр ору яһҗ һарһҗ авч болх?— гих сурвр эдл-ахун һардачнрнн толһад ирхш. Кехән кедг, көөхән көөдг гих улс хама болв чигн бәәдг. Тиим улсин негнь—эн совхозин директор.

Болв, тиим хуучна авцтаһар көдлдг цаг давҗ одсна темдг үзүлгч дорас өсҗ йовх баһчуд совхозд хара биш бәәнә. Теднә негнь хөөч— Ольдан күүкн Долда. Цергт цергләд ирсн, Хасгин орнд, эмнг һазра совхозд көдлсн механизатор Эрнцнә Церн. Тедниг дөңнжәх баһчуд Муслин Макар, Дольган, Шарда.

Долда арвдгч класс төгскәд, ах сурһульд йовл уга совхоздан үлдсн күүкн. Долда ямаран чигн көдлмшәс хооран һархш. Болв, Долда, көд- лмшин дамшлт авчкад, көөгдснднь көөгдәд, ке гисинь ксһәд йовхш. Хойр жилин туршарт совхозд боднцг тәрхин туск төр тәвәд, зөвән һат- лһад, эн көдлмшиг бийнь эклж кенә. Тегәд, романд боднцгин бригадин көдлмшин тускар ик зунь келгдҗәнә. Боднцг юучв?— гиҗ сурсн цагт иим хәрү өгч болхмн:

Долда күүкн бийнь Алтан һазрт, һазрин шим сәәнр эдлдг эдл-ахуд өсҗ боссндан тер культурн чинринь меднә, тегәд чигн боднцгас авн совхозин ору икдүлхән амрар меднә. Амрнь, боднцгин чинр Долдад дөтәр медгднә: нүдәрн үзсн, һарарн бәрсн культур. Гив чигн, боднцгас эклхлә, нань чигн темен, зер-земшин төр цааранднь чигн һарад бәәхнь Долдад ил болна. Тиигҗ һазрин кишгиг бүклднь, күццднь эдлхин туск (һанцхн малый шим биш) төр боднцгар дәврүлҗ эклҗәх седвәртә кү- үкн Долда, терүг дөңнсн баһчуд, парторг болҗ һарна. Боднцг тәрл- һнд ямаран саалтг бәәсинь, тер саалтгиг яһж тоньлһсинь, боднцг су- улһад, урһаҗ, асрҗ авад, ямаран байртаһар урһцан хураҗ авсна тус­кар келгдәд роман төгснә.

60

Комсомольск поселкд болен куундэнд нег умшачин келен үг эн: «Февраль сарин ЦК-н Пленум селәнә эдл-ахун үүлдвриг күчлхин туск төр мана өмн тәвлә. Мана цагт кезәңкәр эдл-ахун һарлтиг һардж болшго. Коммунизмин эдлин ул теткх цагт, эдл-уушар олна некв- риг бер тегштнь теткх цагт селэнэ эдл-ахун өгвриг кесг холван икдүлх эркн төр бээхиг эн Пленум тодрха сәәхнәр цәәлһсн бәәнә. Те- гэд эн роман, миниһәр болхла, эн Пленумин зааврла утхарн йир сәәнәр негдҗәнә. Эн тустан болхла эн дегтр йир ик чинртә болҗ нанд медгд- но»—гив. Минь эн күүкнә келен үг нанд йир икәр тааегдв. Юңгад гих- лә, эцгин умшач, дегтр умшен цагтан, терүг мана цагин термүдлә яһҗ ирлцҗәхинь нәрәр шинҗлдгтән, тер дегтр умшсн дегтрәсн тиим чик, тиим гүн ашлвр һарһдгтан, ик байр үүдәв, тер баһ, түүнәс даву—сур- һмҗ өгв. «Ода авча эн умшачиг, дамбрлҗ үзлчн, дамбрлх бәәтхә, тең- цҗ үзлчн, чи, бичәч, чи шалһач! Ямаран умшачта бәәхәи медҗәнч? Ямаран умшачд нерәдҗ бичҗәхән медҗәнч?»—гих байрта болн, сүр- двртә тоолвр нанд орв. Тедү мет бичәчин даавр өндр болн ик тоом- срта, тедү мет бичәчии көдлмштә үүлдвр нег үлү нәрн болж. бәәхнь шинәс нег илдв.

Хургт күүндсн күүндәнәс чигн, романа бийинь умшад шинҗлснәс чигн дора келгдх цөөкн тоолвр илдкҗ болхмн.

Деер бидн романа ахр утх делгҗ, героймудин баглрлһ зервк харж үзүллә бидн. Ода цааранднь тер героймудин тускар ухалсарн селвлций. Зуг, романд үзүлгдсн героймудин то олн болсар, теднә зәрминь-һолл- гч улсинь шинҗлхәс биш, наадксинь ода деерән үзүлдг цол уга.

Хамгин түрүнд—Долда (тиигҗ умшач чигн күләҗәх биз).

Ода цагин хальмг күүкн, тер дотр баһ наста кү үзүлх даавр бий- дән авснь-бичәчд зөрмг боли манд ик байрта тер. Советин цага хальмг күүкн (тууҗин мер мөрдхлә) Манҗин Нимгрин «Ик герин бичкн эзн», «Улан алчур» гидг келврмүд билә; Терунэ дару Даван һәрән «Хеетин баллад» билэ. Эдн деер немҗ келхнь ховр. Тер дотр эн келврмуд— 30-гч җилмүдин эклцәр һарла. Ода болхла — 60-гч җилмүд. Ода цагин куукд улс—шин, дарук уйин улс. Цагнь чигн шин, олна бээдл чигн шин, кеҗәх кергнь, кедлмшнь чигн эдл биш. Тегэд шин цагин куукн баатриг кенлэ чигн дүңцүлдг арһ уга.

Зуг ним нег бурушалһн һарад чигн бәәхмн; «Сул җилмудт Нармин Морхаҗин «Боова» гидг түүк һарла. бас чигн Балакан Алексейин «С„ әхн күүкн Саглр» бичгдлэ — гнҗ келж болжана. «Боован» тускар бидн бичләвдн. «Бооваг үлгүр кеҗ үзүлхәс, тер дегд олн дутута, адһмта- һар бичгден, эндүһәр эрт барлгден дегтр гнж тооллавдн. Балакан Алек- сейин «Саглр» болхла, зарһин хроник, криминальн йовдл узулен, урн үгин һаза бәәх зокъян болҗ һарсн билә. Иигәд авад хәләхлә, хальмг күүкд күн хальмг литературт тогтурта орман шиңкән олҗ батрҗана.

Дегтрин сүл халх эргүләд, хаасна хөөн нсг батта тодлвр орна. Эн тодлвр: Долда — тогтурта, тоолврта, итклтә күүкн. Тиим күүкиг хальмг күн ахрар нерәднә: күнд толһата күүкн—гинә. Иим толдвр учрдгнь орта.

Боднцгин көдлмш совхозд немр көдлмш. Мал өсклһнә зовлңгта аху деер боднцг тәрлһн, тер дотр күн күртдго совхозд, ик немр аху. Сов- хозин толһачнр терүнәс зулдг учрннь медҗ болхмн. Болв-гивчн, зоргин темдг. Тер дотр Долда шууган-цүүгән угаһар, зөвтә үгәр унән һатлһна. Хатуг җөелн иддг. Эннь Долдаг нкәр кеерүлҗәнә гиж темдглнәвдн.

Хург авад хәләй. Долдала мейәркҗәх Мара, комитетин сегләтр .ку­укн, ямаран кевәр шахна? Хәләлтн: Мара цаг зуурин лозунгиг ямаран эвтәһәр эдлж, Долдаг түрәҗәхинь үзит! Саальчнр кергтәй? Кергтә. Кен одхмб тер көдлмшт? Комсомол улс. Долда одҗану? Уга. Долдаг засглх арһ бәәнү? Арһ амар эврән орж ирсн бәәнә. Мара зөвтәй? Зөв- тә, дав деерән! Хәләлтн, ямаран сәәнәр «культин» цагин зер-зевиг эд-

61

лҗәхинь! Болв, Маран мөрн холд гүүшгог Долда лавта медҗәнә. Цагнь биш! Эн хург деер Долда бас чигн шууган угаһар зөвән күргнә. Зөвнь ода деерән һатлхш, зуг аштнь һатлхнь эн меднә, мел хольцан уга ицгтә бәәнә. Эн бәәр бәрлдән— Долдан дотр итклии нег сән герчнь. Иткләсн цухршго, келсндән күрдг—иим күүкнә зург эн хургас һарч ирнә. Эн хург деер Долдан дүр йосндан тодрхарна.

Хүв туск җирһлдән Долда бас ик эндү уга, һоодан йовх күн болҗ медгднә. Бичкн цагтан, нәәмдгч классд оржахдан Эрнцнә Цернд сед- клән өгсн болҗ һарна. Тср дуран хадһла йовҗ, аштнь Цсрнлә дуран негдүлҗ бәәхиг бичәч үзүлнә. Хоорнднь харһсн Андрей көвүг, нег- мөсн ухата, нег бәрцтә күн болсарн, Долда төртән авхш, терүнд (нам нань кенд чигн) оньган өгхш.

Эк-эцгдән, авхулсн дү күүкндән чигн килмҗтә, күүнд килмҗтә, көдлмшт, сурһуль хойриг тегштнь күцәҗ йовх, өңг-үзләрн сәәхн, өр жөөлн Долда күүкн умшачин уханд мартгдшгоһар орж тодлгдна.

Долдаг дахҗ баглрсн улс заагт терүнә гер-бүлнь, Эк-эцг хойрнь, дү күүкнь бас терүнлә ирлцңһү, чик седклтә, нег ижл улс болсндан, күүк- нә дүриг улм тодрхарулҗ өгнә.

Олна керг күцәлһнә, көдлмштән шунлһна халхарнь авад шинҗлхлә, Долда күүкн цөөкн җиләс эдл-ахун үүлдврт цергллһнә нег һавшун ко­мандир болж һарх гих ицг учрна. Көдлмшин, һардлһна дамшлт авад, сурһулян, медрлән өөдлүләд ирхләрн, дарук җилмүдин негнднь Дол- даһар ямаран совхозд директор тәвб чнгн чидх, эдл-ахуг ик тоолврта- һар, өслттәһәр һардх нәрн болн кинән һардач болҗ чадхмн. Энүгәр авад аш кехлә, мана баһчуд дотр ямаран чигн үүлдвр чидж чадх, до- рас өсҗ йовх ик резерв бәәхинь бичәч хурцар үзҗ темдглснь лавта.

Муслин Макарин тускар цөн үгәр кслж болхмн. Эн көвүн—чик күн, болв терүнә өслтнь невчк хашц бийнь җөөлн күн. Болв, тер батрж чадхмн. Тиим ицг учрдгнь—терүнә чик хәлән, комсомолын сәәхн авц- та, дорас өсж, йовх баһчудин негнь.

Эрнцнә Церн бас эн багин нег мөчнь. Халуч, зөргтә, үгиг илднь келдг, буру юм үзҗ төвкнүн бәәҗ чадго залу. Зуг терүнә өлстнь тату, медрлән икәр эс өөдлүлҗ йовх күн болҗ һарч. Баһ күүндән тернь һун- длта. Мана таңһчд шофер, тракторист болҗ көдлә йовж институт төг- сгжәх баһчуд йир олн. Иим улс—белн гий, терүг бидн үзх зөвтәвдн.

Эдн тал орҗах нег күн—Аюш көвүн. Аюшиг бидн үзхшвдн, тер көвүн Сиврин ик тосхлтд йовна. Эн—хәәҗ йовх, һазр деер эзлх орман олхар йовх, орчлн таньхар йовх романтик әмтсин негнь. Хальмг лите- ратурт эн соньн йовдл. Иим улс мана.хальмг баһчудт ода хара биш, эдн—һанцхн таңһчинни биш, бүкл Союз и н эзн бәәхән медсн, комму- низмин тосхлт аһу ик төрскн орнанни альк захднь болв чигн дурта көдлмшәрн орлцҗ йовх улсин зәрмснь. Аюш бийнь бас соньн авцта күн. Хәләхд аңхун, һазак бийнь генн, зуг «гесндән гер шүдтә», дотран тоолврта—санаһарн хурдн болн өргн—иим овәрц улсин негинь темдг- лж, харинь һарһад гилтә, барадулад үзүлсн бийнь, бичәч ачта эклцәр һарһж, гиҗ темдглий.

Совхозин ах специалист, малый эмч Андрейин тускар бичәчн бий- инь келен деер немх юмн баһ. Энүг ода деерән ямаран күүһинь, яма­ран хаалһд орж йовхинь автор үзүлҗәхн уга., Өрҗ йовхас үрүдж йовхнь даву талан күн. Энүнд батрсн хәләц, авц гиж медгдхш. Долдад дурлсн чигн, Марад дурлси чигн йилһн уга, келх үгән медхш, тегәд.чигн белвсн гергнә һарт орна. Манаһар болхла,, Андрейиг невчк ахрар, зуг тодрха- һар үзүлхмн билә. Дегәд бар уга бүтңһу дүр эн болж һарч.

Дольганд дала юмн уга, эврә җирһлән, хүвән тевчх ухата күүкд күн... Дала дурн-седкл» зүркни таалл чигн гиҗ тевчх ухан уга,.«Бурнт- гта темән» Андрей харһсн ик олдл болж һарна. Тедү метәр үүдсн гер- 62

бүл ямаран бат болдв? Аль эн хойр батлж чадх цемент бәәдв? Терүг автор үзүлҗәхш.

Мана уханд, совхозни парторг, ах агроном хойр, насарн үр, нерәр- нчн нег айлһта брлсарн Зурһан Зулаевич, Улан Алгаевич, нег чирәтә болж һарч. Эдииг биди буру авцта, хоирлтта улс гиж келҗ чадшговдн. Эднә көдлмшнь бәәнә, эднә зүткмжнь чигн чинртә. Зуг эн хойриг НС- ВЧК өвәрц өвәрцәр үзүлж болхм билә.

Мара күүкн бурушг герой, лавтрха нүднд ил. Эн дүр авторин нег диилвр. Эдү мет улс ода манд уга гнж келдг үүдн уга. Мара уга бол- хла, Долда чигн тодлгдшго бәәсмн. Эн хойр һал усн хойр мет өвәри, тегәд-чигн нег негәи тодрхарулжана.

Бидн наадксинь, хойрдгч девсцгин дүрмүдиг эн статьяд шалһад ору- лхар бәәхшивдн. Тедниг тоолхла-олн. Тер дотр ончтань—Шарда күүкн. Зуг Шардаг әцгин нег сурһульч күүкн гнҗ үзхәс биш, теднә күцәсн ке- рг гиҗ манд медгдхш. Шардан тууҗ-Долдан бүлин, тсрүнә эк-эигин болн хальмг күүнә өр өвч, сәәхн седклин герч.

Кемр бндн иигәд романа героймудт ахр-ахр заң-цәәлһвр әгәд зог- схларн, эдниг салу-салу, хоорндан залһлдан уга дүрмүд гиж келхәр се- дҗәхшивдн. Төрүн тйим биш. Эн героймуд ик зуудан нег коллкетивд бәәх, хор-хоорндан керг-үүләрн, ксҗәх көлдмшәрн, җирһлин хувәрн залһлдата улс. Тегәд чигн, эдн залһлдата болсар, эднә өслт дүсәд шин- жлгдсәр роман бәәнә гиҗ лавлҗанавдн. Романд харһсн ситуацмуд мана жирһләс авгдж. Эднәс зәрмннь авад хәләй.

Түрүн болҗ Долда Церпиг хүрмин һазрт үзнә. «Тнигхд би чини дуулсн дууһнчн соцслав, чамаг яһҗ биплдгнчнь үзләв. Эрәстә машин кевтәһәр өмнм эрлзәд бәәләч, тенд энд өсрәд, тавшн хатрад бәәләч. Кевшсн домбрин чикнд дурни туск дууг келн дуулад бәәләч, дорасн усхсн бәәдлтәһәр, өсрәд, доран эргәд’ тавшлач... Генткн чини толһадк кепк өсрәд, өмпм ирж тусла. Би үкс гиж терүг авад, өмнән бәрҗ зог- слав. «Не, эн ода намаг оньһх»,— гиж күләләв.

Бииһин сүүләр, маңна деерән асхрсн үсән хооран хайчкад, мини һартк кепк авхларн, биң талм нам хәләсн чигн угач... Бийән гисн күүк- нә седкл эс аңхрдг, наку-таку уга аңхун элмр бәәжлч—гиж би дотран санлав». Болв, эн сансаи «мартчкад, одак соньн биич, сәәхн дууч, баа- хн трактористиг бас нег үзхәр, эврәнни седклән терүнд медүлхәр се- дәд, тенд-эндән хәләһәд, телүркәд йовдг биләв» — гиж Долда бнйән келнә. Шиңкн күүнә томан оржах күүкн эдү мет соньн һазрт, үзәд.уга нәәрт, серглңгәр көвү үзхләрн түрүн дуран өгәд оркхнь бас ховр йовдл биш. Иигәд кслгдси дотрк седклд нткҗ болхмн.

Терүн деср эн келснүгәс күүкнә бийиннн дотрк өргмҗ, бнчкн ца- гин түрүн сәәхн дурн, дуулсн зүркн, күчн уга тачал, ичр-цуһар илднә.

Долда совхозас эцгинни хош тал одхар хаалһин амнд йовдцн маши тосҗ зогсжана. «Газик хурдар аашхнь үзгдв. Бийинни зогсжасн хаа- лһар тер һарад, өөрдәд ирхләнь, Долда һаран өргв. Машиһән зогса- һад, шофер баахн көвүн-үүдән делгчкәд, толһаһан зәәләд, ардан за- аһад, «дүүрң» гисн докья өгв. Машинь лавта дүүрц, тегәд юцгад зогс- җахмб эн? — гиҗ Долда санв...

— Арһ бәәсн болхла, эркжән уга...— гиҗ шофер инәмсв.

— Эркҗән уга таниг суулһх биләвдн,— болад пассажирмүдәс негнь күцәҗ цәәлһв.

— Арһ угаһан медә бәәж, юуһинь зогсавт тегәд? —. болж. күүкн машинәс заагрв. .

— Таниг нүдәрн үзтхә, итктхә гиж санад,—- гиж цәәлһәд шофер ма- шиһән көндәв».

Иим орчта ормд бас иткнәч. Юңгад гихлә, машинд йовх улс-мел баһчуд. Эдн хаалһ деер зогсҗах баахн күүк суулһж авхдан дурго бол- шго, суулһдг орм уга болсндан бийснь һундлта йовна. Бас гихлә, «арһ

, 63

уга» гиж иткүлхәр, машиһән делгж үзүлхәр зогсаснь бас орта. Дарунь Церн машитәһән күцҗ ирнә. Иигҗ эдн харһснд бас иткнәч.

Эдү мет үнн һолта, иткүлтә ормс романд элвг. Немәд келхлә, Цер- нә машин бальчгт унсн, терүг боднцгин бригадин күүкд тач һарһж зв­ена туск сцен. Нег үлү Комсомольск бюро болсна зург. Эн зүрг дегд нк болсар терүг давтдг арһ уга.

Романд чинр өггч наадк нег соньн темдгнь-орлцачнрин келнә зәрм әвәрцнь.

Амула эмгн, бийнь романд шишлң ик орм эзлдг эс болвчн, келәрн нвәрц, терүг, өр өвч «хәәмнь» гидг давтлһарн, умшсн күүнд мартгдшго дүр болж парч. Долдан үр Күсмә берин тускар романд әмд бийнь цө- кәхн үг келгднә. Зуг тер бер теврсн көвүтәһән, «меджәнч, аль угайч» гиж давтдг авьясарн бас тод болж сананд үлднә. Келнә үзүртән һав- шун, амта белвсн гергн Дольган бас чигн талик улсла эндүргдшго. Эн ним йилһҗ үзүллһн мана урн үгд улм улмар гүүдҗ йовхинь эн ро­ман герчлжжәнә. Эн-сәәни темдг.

Гүртмднь кслхд( баһчудин келн, теднә хооридк күүндән авторт сә- әнәр «бәргднә», терүнд таньл гиж келж болхмн. Ода цагин баһчудин келнә өвәрц үзүлнә гисн амр төр биш. Машин көлгтә, машинә чидл эдлдг, ямаран чигн медрләр бийән акссн, шин цага улсин келиг, икәр, уданар эс шинҗлсн бичәч диилврт күрч чадшгонь лавта. Кемр, бичәч романдан чинртә төрмүд тәвәд, теднән сәәнәр хаһлҗ чадҗ гихлә, те- гәд роман дутуһас, эндүһәс мел цеврәр гетлж һарч гиҗ болхий? Ма­на сансар болхла, уга. Тегәд тер-дуту-дундин тускар ода цааранднь селвлций.

Манд таньгддг, Комсомольск селәнд болен хург деер нег ик кинән умшач тоолврта үг келлә. Эн умшач Цорһан Лиж-һәрә. Лиҗ-һәрән ке­лен үгин утхнь эн. «Роман цүүгәнәс хөрглсн болҗ һарч. Аюш көвүн Долда хойр харһх зөвтә. Долдан йосн иньгнь-Аюш, Церн биш».

Учр уга йовдл уга биший. Учр угаһар юн чигн болдго. Юн чигн йо- вдлнн учр-уршгинь үзүлнә гидг нег ик төр. Мана урн үгд сул ормнь билә, тер орм ода бийнь бәәһә бәәхинь эн роман бас нег дәкж герчл- жәнә.

Мара күүкнәс авч эклий. Авторт иткдм болхла, Мара Долдала, Ан­дрей көвүнәс көлтә мейәркнә. Андрейиг авлхд амр күн биший. Андрей- ин тууж юуһар чилсинь манд иллм, тегәд терүг Мара диилҗ чадх уга бәәсмб? Өрч-һолар орж һарм, ик балһснд багтдг зә уга болад хәрҗ ир- сн «дадмг» Мара, йовдпн улс даххаси эс ичсн Мара Андрейд «күч кү- рч> чадсмн уга гиҗ санж болшго.

Эсклә Дольганиг авад хәләй. Бас тер Андрейиг авлхдан кесг үлү күч һарһж үрәнә. Нүдән ннрмчкхлә болж одх Андрейиг Дольган мөр унж, терүгәр дөң авч зүркинь авлна. Эн-үлү йовдл, керг уга «һару» — гиж манд сангдна.

Церн, Долда хойриг шинәс харһулхин кергт романд Цендә күүкнә тууҗ орулгдсн бәәнә. Эн күүкиг автор керг угаһар «дуудҗ» авч ирәд, керг угаһар үкүлсн бәәнә. Цендә-үлү. Энүг цааранднь романд үлдәдм болхла, Цернә дүр чинрән гееҗәнә. Церн-одҗана дурна халхар сулхн күн болж һарчана. Цендә көвүнә толһаһас дегд амрар һарч очана. Долдад чигн Цендән тууж немр чннр зүүлһҗәхн уга.

Аюш, Долда хойр бичкнәсн авн хамдан өссн улс. Аюш Долдаг эңкр иньг гиж илднь нерәджәнә. Тиим зов угаһар, Долдаһас иш утаһар тиигҗ нерәдҗ чадхий? Хә биз. Лиж-һәрән келсн үг ор уга биш. Долда бичкндән Цернд түрүн дуран еглә. Болв, ода бичкн биш. Түрүн үэснә хөөн Церн кесг жилд Долдад мартгдад, сананднь орл уга йовсн бәәнә. Кемр эс харһсн болхла, Долда терүг хәәш чигн уга билә. Тегәд Долда Церниг шинәс үзн, зүркнь диилгдж одень ор уга.

Долдаг авлм юм күцәж эн кесн уга (һанцхн әср кү диилснәс биш).

61