со

НА КАЛМЫЦКОМ И РУССКОМ ЯЗЫКАХ

//1ЕГИН

СВЕТ В СТЕПИ ГЕРД

ХАЛЬМГ АССР-ин БИЧӘЧНРИН СОЮЗИН УРН ҮГИН АЛЬМАНАХ

ЛИТЕРАТУРНО-ХУДОЖЕСТВЕННЫЙ АЛЬМАНАХ СОЮЗА ПИСАТЕЛЕЙ КАЛМЫЦКОЙ АССР

11 АР Г.

Шүлглән

Санһҗин Бося

Хөөч 3

Депутат 3

Бамб цецг 4

Дорҗин Басң

Хөөч Насна Евгрт 4

Бембин Тимофей

Иньглт .... 5

Кемр унднь тав болхла 5

Бийэн эс медхла . . 6

Очерк, келвр, роман

Хонъна Михаил

Шуурһн (келвр) 7

Инҗин Лим}

Харһлдан (келвр) 12

Җимбин Андрей

Ач авһ хойр (келвр) 25

Муутан Дорщ

Әрүн седкл . . 28

Нармин Лиҗин Николай 32

Нармин Николай

Шевкр (келвр) 33

Бадмин Алексей

Алтн шор ад даргддго (роман) . . 39

Орчуллһн

з (21)

Николай Островский

Болд яһҗ хатагдсмб

. 53

1964

ЭЛСТ - ХАЛЬМГ ГОСИЗДАТ

.^блнка^ бг.б^ошл ' ■ _< чЧ-ой а£Х'

Шалһан

Кичгә Төла

Сурһмжин чинртә зокьял 59

Русский раздел

Лия Нахимовская

Наши дороги 67

Текэ Кукаев

Великий человек 67

Коммунист . 67

Добрая примета 68

Весна . . 68

Геннадий Деменчук

Макаровы овцы (очерк) 68 Марк Ватагин

Пушкин в калмыцкой кибит- ке (рассказ) . ,71

А. Маньков

Сваты (рассказ) 76

Фольклор

Семьдесят две небылицы (пе- ревод с калмыцкого С. Л и- п к и н а) 80

На обложке:

Знатный чабан республики Санджи Очирович Дорджиев зачитывает текст приветствия 1-го съез- да чабанов Калмыкии Центральному Комитету КПСС.

Фото А. Вутеро.

РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ:

С. Д. Алексеев, С. С. Васькин, Л. О. Инджиев, С. К. Каляев (редактор), Д. Н. Кугультинов.

М. Б. Нармаев, А. И. Сусеев.

СВЕТ В СТЕПИ

Литературно-художественный альманах Союза писателей Калмыцкой АССР на калмыцком и русском языках № 3(21)

Художественный редактор Н. Д. Буди и к о в.

Технический редактор Т. А. Г а й д а ш.

Корректоры Б. Л. Манджиев а, М. Г. Блескина и 3. А. К а с и м ц е в а .

Калмыцкое государственное издательство, г. Элиста, 1964 г.

Сдано в набор 14.У1П-64 г. Подписано к печати 5.XI.64 г.

Уч.-изд. л. 7Д Печ. л. 7,88. Бумага 70Х108¹/_1в.

Тираж 1 000 экз. Заказ № 6214.

К00132. Цена 31 коп.

Краевая типография, г. Ставрополь, ул. Артема, 18.

Ш Ү л г л ә н

САНҺҖИН БОСЯ

хөөч

Нарнд шатен альхарн иньгән Наадлн, шалуһинь илсн мет, Уул теегән өр күртлнь Омгта хәләцәр хөөч таална.

Отг-нутгинни өнр-өргнәс, Одн сәәхн ормин олнас Олдсн зүркни тааста дурнь Өрч авлсн хөөчин-нернь.

Хөөчин урн-холва элвг, Хамг эрдмәс тату биш. Торһн ноосар төрскән өсклһн Төрүц амр төр биш.

Үвлин сөөһин утинь-ахрдана, Унтх цаган хөөч—шахрдана.

Зуни халун күчр берк, Залуһин чидл элдв бөк.

Хур цасн, салькн мийркнә, Хөвчлә ата тедн булалдна. «Теегин иньг» хөөч-дүүвр Терүнә күцлнь өмннь-көтлвр.

Кемр күндән гиигнәс сольхла, Келхд, тер хөөч биш.

Өнр мана тссгин байрла Эндрин нөкд эн биш.

Хамг үзгәс хаалһин һарц Хөөчин хошд күрхдән адһна. Хамгас адһв, хаалһин эклц Хөөчәс төрҗ, хөөчүр зална.

Хотл Элст, өнр Төрскнд Хөөчән хамачнь күндлнә, цуг. Хөөч нер өмн, өөдән Хальмг теегин өндр туг!

Депутат

Депутат мини җирһлд — Дүүвр ик иткл, Кслхд, кссг җилд Кезә чигн төрл.

Хотл балһсн деер-ви, Хошмуд дунд кеер-ви:

Келсн, кеснь цуг — Кезәчн мини ицг.

Санхнь негт нанла Седклнь негни учр-ви, Ээмән аль цугтала Эгц дахулсна йовдл-ви?

Чееҗдк байран негт Цугинь терүнд хувацсн, Эс гихлә бийинни нанд Эврәнни күцврән тооцси

Эңгин мана күр — Эдн бат үр-ви?

Манд эс гихлә хүвәр— Меҗә уга ашви?

Элчм-мини депутат, Зарһчм мини депутат, Залачан кеҗ шиидсн Зергләм-мини байр!

3

БАМБ ЦЕЦГ

Ланкин өңгәр намчлсн Лавкинни цецгүдтән Москва, Зүснднь авлҗ нама Зүрким өвклүлҗ дуудна.

Хәләцм теднд байрлн Ханлтан адһҗ тальвна, Шухтнсн айсинь чикндэн Шуугулн кесгтән хадһлна.

Олн өдр давхш — Одад дакнас һәәхнәв. Бийим лавкч наадлхш — Бичэтэ чскэн суңһна.

— Цецгүд сәәхн!— гичкәд Цеңгнсн буульмҗ айслна, Шилтә ардаснь акад, Шиңгн «цецгин тос»,

— Нертә Болгарин цецгүдәс Негхн дусалинни төлә, Бүкл хойр миңһнәс Баглад шахсинь заана.

Өкәр савинь чирәдән Өкәлһн сенртнь өврнәв, Хәрү, болв, түүгинь Хаҗуднь үлдән келнәв:

- Арһулдтн, эднән ардасм Аашх гиичнртән күртәтн,

Бинтн Хальмг теегәсв Басл цецгүдәр баймб.

Тенд, Төрскндм, кеер Темдгтә бамб цецгүдм Теегинни альхн деер Тегштән һаңхсн өкәр.

Хавринни негл кемдән Хунин дүрәр җавдаж Берк сәәхн зүсәрн, Бүркәһән авч кеердм.

Кемр тер эрк

Келхд, цаглань дутхлам, Хөөннь тадна кентн Хәләцпм байрах берк.

Шулуһар теегтән күрх Седклдм бичә һундтн, Кеемсг теднә үзлднь Кезәчн тачадгим медтн.

Хаҗуднь ирҗ бууһад Хойр арзһр һарарн, Эңкр урларн мет,— Эрвңгәр би таалхв.

Тагчг, авлгдсн дурндан Тал дунднь суухв, Каңкнсн үнринь чееҗдән Күрги шахҗ согтхв!

ДОРҖИН БАСН

Хөөч насна евгрт

Өмн цагас-өдгә күртл Өргн теегт-хө дахад, Өрү-серү-ол эргсн Өвгн Евгр, күндтә хөөч,

Насни дүрд үзсн хамгасн Нам ахрар келлтн гихлә. Наад, инәд кел уга Нанд келхнь иим биз:

Ноосн сәәтә хөөг Номин һолтаһар өскнә.

Нутг отгин сәәг Неринь һарһҗ өргнә.

Келсн үгдән күрәд, Делен седвәрән һарһна.

Кеерк хошасн ирәд, Деер йос хаһлна.

То олар өссн

Тарг хөд-цәәсн, Тулм дүүргәд чиксн Торһн бул ноосн —

Эзнә эңкр килмҗәр Эдн хоршсн кишг. Эңкр Төрскнд элвгәр — Эдлврин байн булг...

Өвгн Евгр, Тана кесг Өр зүркндән тееҗ йовсиг Өдр йрәд-съезд болх Өргмжтә байрла келв гигәд,

4

Эн цөөкн а мн угон Эңк элвг кишгән үүдән, Эврә әрүн седкләсн Менк диилвртэ болхитн нерәджәнәв. мөрәдҗәнәв. БЕМБИН ТИМОФЕИ иньглт Иньглт гиен юуһинь Теегин үрнәс сурлт. Инэдн-наадн бишинь Тегәд, хәрүднь соңсхт:	Халад, наршад йовхла, Хаҗудаи авад сүүдрлүлдг. Күнд цагт дөңнж
Теегин аһуһас өргн, Теңгсин уснас гүн, Тецгрт күрм өндр, Тедү мет өнр.	Күн мартх уга. Түрү саамд орлцҗ .Төрүц үрх уга. Кемр зөвәрт шухтнад
Илднь келхлә, манаһар, Икл әрүн болдг. Энүнә төлә санаһар Эврән... әмнәсн хаһцдг.	Келәд-кевшәд бәәхлә, «Эдлҗ бәәсән өгчкәд . Эврән яахв?» гихлә — Тиигҗ сансн эвго
Цөлдсн ирҗ-ундан Цөгц болвчн кедг. Өлссн харһҗ-хотан, Өдмгән эс хармндг.	Тернь манд керго. Теегин үриг һундах. Тегәд, кениг амрах? Иньглт гисн манаһар
Даарсн, көрснд гихлә Девлән тәәләд көдргдг.	Икл әрүн болдг. Энүнә төлә санаһар Эврән... әмнәсн хаһцдг. Элст. 1964 җил.

КЕМР УНДНЬ ТАВ БОЛХЛА

Терз һатц Москва шуугна. Теегм, генткн, санандм орна: «Теңкән угаһар салькн аздлна. Түңшәд, көөркм, шуукрсн болна».

Хальмг теегтм егсн болхла...» (Хәлә, өөрктн инэхэр седнэ).

Тиим бит. Эврэн меднэв. Тесҗ болхш, босад хәләнәв. Терз һатц шууган уурхш. Теңгр хаһрсар-хур гиихш.

Дала усн-цандг тогтад, Дольга һарһад, чичрдгинь яахв?

Асфальт деегэр киидэн түргләд,

Эмтн эс керглдгинь яахв?

Харм болад, җилв күрнә, «Хәәрн усн» гиж, сангдна.

Уга, үр инэдэн хайтн.

Усна нилч эс медхинь Теегин үрнә келсинь соңстн, Тегәд, хэлэй, наадн бишинь.

Халун һаң дегд давад Хамг урһмл шатад, өгрәд, Хальмг тег, «аман аңһаһад» Хур-чиг дуслхинь мөрәдәд;

Цонад, цодад, хагсад, эгрэд, Цөлдәд йовсинь кентн үзлә?! Кемр унднь тав болхла, Кеерк, яахинь кентн меднэ?!

5

Уга, үр, инәдән хайтн.

Усна нилч эс медхинь Теегин үрнә келсинь соңстн, Тегәд, хәләй, наадн бишинь.

Үлгүрт ордгар, теегим янзлхнь, Үлүлҗ биш-нүл болх.

Хуһрха арш булад услхнь — Хозлг тергн чигн урһх!

Москва, 1963 җилин декабрь.

БИЙӘН ЭС МЕДХЛӘ

Теҗг

Өндр хусмла зергләд Өврмҗ бичә кетн Өнчәр зегсн урһсн, Халун унхла аңклад, Хусмин сүүдрт багтсн, Көлән җииһәд, таварлад, Көлсән хагсаҗ бәәнә. Тагчг суухм биш Таньлдс сәәнәр гижәнә: «Хусм чи кедүтәвчи?.. Хойр зуутав гинчи? Хәәмнь, юн өслтви? Хәәрн заясн насмби?

Хәләлт намаг! Дас! Хавра шиңкн урһлав. Хойр зуута чамас Хол тату бәәхшв!> Хусм мусг инәһәд Хәрү иигҗ өгнә: —Нас-җилән тооцх, Нурһ-туруһан кемҗәлх Нань цаг угайи? Үр бичә һундич, Нарнд ода шачахар Нанур үвлдән ирич.

ОЧЕРК, КЕЛВР, РОМАН

ХОНЬНА МИХАИЛ

ШУУРҺН

Келер.

Теегин бөк нурһнд, Тенгрнн зад шуурһнд, Өврмҗ, туурмж болен

Энр малчдан бахтнав.

Хаша дотр кевлһән кевәд кевтсн хөөдән эргж хәләчкәд, Улана Да- ндр захин бахнд панран өлгп. Хөөч, баахн зуур көлән дарад амрх бәәдлтәһәр үүрмг цаенд бүргдж одсн, шуһуд бэоси ова соломит, көлә- рн дорнь көлврүлҗәһәд суув.

Үвлин сөөһин захнь кесг мицһн дууна һазрт йовх кевтә, өр одачн кссгтэн цоэш уга. Дандр шүдән шившрәд, девлинь хавтхас тэмктэ түңгрцгән һарһад, йоралинь бәрж үзәд, ямаран дүңгә тәмк үлдсинь ме- дәд: «Өр цәәтл күрхмн боллта» — гиж санад, хуучн хар модн һанзин үмсинь уңһачкад, тәмкән нерв. Нәрхн улан тәвлх, Дандрин амнд бү- ләдәд, киилх болһнднь нигт көк утан, һанзин сурулар гүүж аминь дүү- ргв. Киитнд, нег үлү үвлин сөөһин манад, татсн тәмк ямаран догшн болвчн, татдг күүндән таалмҗта: дотр-дөрвиг дуладтхад, альк нет зө- вүриг тохняһад, дав-зуур седкл аадрулна. Барун талан кецәһәд тоха- лдж кевтсн Дандр, сүүҗән соләд, хашаг эрсәснь авн деевр күртлнь хә- ләһәд тоолвртан авлгдв. Панрин герлд„ стропил деегүр эрәдләд кевтсн моһлцг ут шуургуд хоорндас, унҗҗасн соломин үзүрмүд нет аюгшан көндрж делснә. Харань татурад уга, ааһин дүңгә хойр нүднә хәләцнь, буурлтгсн соломит үзж, Дандрт, һаза юн болжахиг медүлв.

«Хар асхар элкж көндрсн салькн, һазр авад бәәв билтәл» гиһәд, Да­ндр салькна шууга чиңнәд, салькн, шуурһна әврллә, баһ дүүвр насндан һучдгч жилмүдт, колхозин бригадт өвснә хадлһндчн, тәрәнә хуралһнд- чн, хойр чик авч ноолдҗ йовсан, санад умшҗ йовсн шүлгәи дотран чееҗәр:

«...Задин

хар салькнас Зуднн

зәңг доңһдв.

Мел

өшәтә юмншң

Манла

һацж. чаңһдв...»

«Чавас, кесг умшчксн шүлг биләч. Мел салькн көдләд, шуурһн шуу- рад оркхла, түрүн ирҗ көдлсн бригадм, биил маҗуран җиңнүләд өвс одж овалх болһнд нирглдәд одна. Зуг иим безгнь көдлсн сөөднь, тиигч- кәд мел даңгин:

7

«...Өләжин

Шуурһчин

орнь

өвртә мет

хатхв.

Эргәд

сүүжән

сольв-чигн

унтж

эс чадв>...

— Хм, э-э-э... гиһәд, утар татад-акад юмн, теңгрин аюл гиһәд-Дан- др, Өләҗин Шуурһч кевтә «хм», «хм» — гиһәд, түүнә авьясиг дураҗа- һад, генткн, зүүһәр хатхулсн мет өсрж, босчкад, хәрү нохашлҗ сууһад, дәкнәс сальк чиңнәд. «Би эн келн, амн уга, чикн, толһа уга домбрла. иигҗ күүндсв» — гиһәд дотран өрвҗ келҗәһәд, Дандр шаавр болен ну- дрман нег деегшән, нег доргшан заңһад, үг болһниг таслад:

«...Салькн,

салькн,

салькн,

Өдрин дуусн

аздлна, сөөднь салькн — бешин хоолд Биивән татад

геглзнә...

Салькар

шалтг-кеж санамр-сууҗ болшго, сәәхрх билә гиж

седклән

аадрулж чадшгов!»...

Дандр дегәд урняд, халад одсндан, нам ормасн яһҗ боссан медл уга, һанзан хавтхдан дүрсн эс дүрсән мартчкад, суусн орман өкәҗ илв. һанзнь, хавтхднь суруларн дорагшан дүргдсндән өкәм цацунь, һар де- ернь унв,—«һә болг, энчн эн бәәҗ кевтәм» — гиһәд һанзан хавтхлад. хашан барун зах темцв.

Үвлин сөөг нүүтл, малч, малан манн бәәҗ, негн күртлнь бичхнь, хә- ләҗәсн маласн кесг холван олн дегтрмүд бичхмн.

Болв, үүнә җирһлин өгәрнь-мал өскж, әмт теҗәҗ, хувцлх төр. Дә- кәд, үүнәс нань күүнд, юн үнтә болх? Нань үүнәс даву, үнтә юмн уга болен учрар, хаврин түрүн өдрмүдин нарна халун толян, Дандрин уха- нд орад, хурһ дарулв.

«Цаһан сарин эклц одачн һурвн долан хонг. Хөрн негн сө, хөрн негн, ямаран өдрмүд авч ирхнь темдг уга. Эс гиж сөнь чигн дашкатаһар ир- әд бәәхмн. Үвлин найн, үвлзңгүдиг хаҗуһин дөрвн үзгәс дәврәд, деерәс киисәд, дорас цодраһад оркна. Зурһан үзгтә зурһан көлтә үвлин әврнь тиим.

Цаһан сар, хаврин эклц. Харадас дарунь олар нислдәд эс ирвчн, яһвчн хаврин түрүн өдр бәәнәлм» — гиһәд, хөөч бийләрн куүндәд, тер кевәрн хашаһас һарч, теңгрин бәәдл хәләһәд зөвәр зогсв. Ормдан йи- рин удан зогсдго күн, эн өрүн хар дүңглә Дандр, көр деер өрҗ зогсад, негл теңгрин зүн захнь тесрәд, тендәс алдрсн цасн үүнә хөөнә хашаһур ирҗәх юмн кевтә санв. йовһн шуурһн мел адһлдсн болад, хашан зүн өнцгт хурҗ овалгдна. Эн саамд, теңгр чигн Дандрур бархлзсн болад, хашанни ора деерәс, харңһуһан кесгтән өргҗ авшго дүр һарһна.

йовһн шуурһн Дандрин баальнгинь долаһа бәәҗ, жөөлн ишкәг ширләд, бийән дуралһад, цаһалһад оркв. Нам давҗ тусад баальнгин хойр түрәг бүрәд, өвдг давшлһнлань, Дандр дорагшан хәләһәд, хойр 8

көлән цаснд бултҗ одсинь үзчкәд,— «хәлә, хәлә, дәкәд невчк көндрлго зогсхнь, өвдгт күрхм кевтәм энчн» — гиҗ келәд, хашаһурп орв. Таньдг күүһән орҗ ирлһнлә, хөд хошад-һурвадар бослдад: «Эндр ямаран өдр болх бәәдлтә» гисн кевтә хәләлдҗ зогсцхав.

Буулһдг махлан деегүри, шарфан өргвчлж боосн, һалзна Үлмж, Дандрин дарук хөөч, һазаһас күрз, биил хойр ээмдсн орж ирәд, толһа- чан альк захд бәәхинь хәләв.

— Үлмҗ, чий-чи? — гиҗ, барун биидк тамбурин үүднә өөрәс сур- чкад, Дандр өвс мошкҗ авад баальнган арчв.

— Би, би. Таката хоюрн өвснд йовж йовнавдн, альк бәәрнд буул- һхмб? — гиж, өлгмр ноосн шарфан чаңһаҗ бон йовҗ Үлмж сурв.

«— Бүрүц хойр цанар йовад, сәәнәр ачтн. Бидн Сандрта хоюрн, эн үлдл өвсинь тараҗ өгнәвдн — гиһәд Дандр, Үлмҗтә хоюрн һарн йовҗ:» — Эндр шуурх бәәдлтә, сүүлин үлдл искрдиг цугтнь зөөһәд ав- чкхнь сән юмн болхмн бәәҗ—гиһәд, цасар һаран зүлгәд, чирәһән үһаж нөөрәи көөв.

— «Тиикмн. Бидн, хойр йовад чиләчквдн,— гиһәд Үлмж үүднәс һарн, тустан көр давшв.

Үлмҗ әвртә аюч күн. Хамдан көдлдг улснь үүг наадлад Аюч Үлмж гиҗ дуудна.

Дандр селәнә Советин ахлачин тиизиг, долан җилд хавтхлж, Сове­тик тосхлтд орлцж кесг ноолдчксн күн. Гериннь күн-Александра, совхо- зин библиотект көдләд, дегтрмүдин кесг миңһн халх умшчксндан, яма­ран нертә дегтр, альк полкд зогсҗах күртлнь меддг бәәсмн. Хойрань наснь цацу, — тәвәдтә. «Негнәнь насн, негндән өгәд, негән зуута кей», гиһәд Дандр, Александра хойр зәрмдән шуглдад авна. Дандр нег шог- лхар седхләрн, кү инәлһә бәәж, нүднәс нульмс һарһдг эрдмтә күн. Эм- гән чик нерәрнь келлго, «Сандра» гиһәд, эврәннь Дандр нернләһән дар- шлһ кеҗәнәв гиһәд. келә бәәж, эмгнднь эи өрәл нерн шиңгрв.

Эндрк шуурһн Дандрт шог келүлшго кевтә. Шуурһн үүг Сандрини чанчксн цәәһүр, герүрнь адһҗ йовулв: «Эс гиж, өлн чи, нанла теслцж чадхн угач» гисәр «иш-иш-иш» — гиһәд, шуурһн шүдән ирзәлһчкәд ар- даснь ишкрв.

Халун цә ууран йовулад, көк ширтә ик мискд мелмәһәд, столин өн- цг эзлв. Дандр, тулупан һаза чуланд сажад өлгчкәд, махлани цасиг, хойр хасвчд селн цокҗ уңһаһад, герүрн орв. һучн һурвн жилд дахсн, босха амта, гүн йоралта, цә уудг шар агч ааһнь, амцаһар мелмлзж,— эзән күләж ууран һарһҗ көөстжәнә.

— Сандра, өөрк кружкан өглч — гиһәд, Дандр, беш деер зогсжасн цаһан ширтә, өрәл литр хотта круҗк сурж авад, дүүргҗ цә кеһәд, хо­йр зузан альхарн, халуһинь һазаран тәвшгоһар атхад, оочлҗ уув. Шар агч ааһнь, әрә өрмтсн цәәтә, хажуднь алңтрсн кевтә зогсҗана.

— «Сандра, чи шулуһар цәәһән ууж ав, нанд баахн зуур өвс хайл- цҗ ас». — болв.

— Я, ях. Хар асхнас авн, эн хойр өвдгм, шарклад авч одн гижәнә. Теңгрин атисиг, нанд иигәд медүлдг бәәнәлм,— гиһәд Александра ярв- глад, табуретк авад, нурһан бёшин эрсд нааҗ суув.

— Гем уга Сандра, тииктлән көләрн өвс хайн гижәхшч, арһлад нө- кд болич, манахс өвснд йовж, одцхав,— гиҗ көвкр бор өдмгиг өрчдән дөңнәд, тал дундаһурнь хойра кеж зүсн бәәж Дандр келв.

— Я, ях — гиҗ көлән җииһәд: «Көл деерән зогсхм бишви? Хәвр- һәрн кевтжәһәд хайҗ чаддг болхнь, өвснә ора деернь кевтчкәд, шивж өгхм бәәж,— гиж хәрүцн йовж Александра, ааһд кесн цәәһән хойр-нег амсад: «давснь невчк тату бәәҗл эннь, кружкан нааран өөртхлт»,— гив.

Дандр: «зөрц келҗәнәв, бичә өөл» гиҗ юм келен уга. Александра чигн өөлсн темдг һарһсн уга, толһа деерән бәәсн җөөлкн шаалин хойр

9

үзүринь, нурһнани ард бооһад, табуреткән гарнушкин амнур тәвәд, өвдгән һалд ээһәд, цәәһән уув. Хөөчин хойр нүди терзүр галлзад, цәәж йовх өриг шинҗлв... Терзин дорк тольмудт күрсн көр, холас гүүһәд ир- сп цасиг көл ншкүлж деегшән улм давшулж гүүлгнә. Салькн үләлһән чаңһаһад, терзин зивгст ишкрҗ дуулна. Үүнә геглзгсн дунь Дандриг дөөглсн болад, мсл, чикнә хулхднь дүүгнә. Кесг үвлин һалзү аюлла, бәәр бәрлдсн хөөч, теңгрин эндрк ора-җора бәәдлиг лавтаһар медсндән, өдр яһж чилнә, сө яһҗ ирнә гисн тоолврар толһаһан самчж сууна. — Аюлла, һалвла дәәлдхин төлә төрсн улс дәәлдх кергтә, диилх кергтә— гиһәд, хойр нүдән невчкн зуур. дарҗаһад, дарунь секәд,— «зуд зүрһан көлтә» биший гиж келәд, сүл кружкта цәәһән байжаж ууһад, Дандр хувцан, өмсәд, хашаһан орв.

— Теңгр шуура бәәтл көлән теврчкәд суухм биш нрнәв,—■ гиж, Александра, Дандрин ардас келв. Дандр адһад һарсндан Сандринни келсиг соңссн уга. Александра ик удан болен уга, ааһ-саван хураһад, дарунь Дандрла дахлдн гилтә хашаһур ирв.— һәәвһә үнртә өвсмбә— гиһәд Александра захин тамбурас атх өвс авад үиршлв.

һазаһас орж ирсн күүнд, хашан тамбурмудар дүүргәд чикчксн өвсн, күүнә чирәд дула өгсн болад, сальк дахад үнрнь, хамрар орҗ хаһташ- на. Өр йосндаи цәәһәд, теңгрин чирән хурняслсинь үзүлв. «-О, окн тең- гртн, уурлдг деерән һарчкҗ. Энти эн кевәрн, маднд кесгтән нар үзүлш- го —гиж келәд Дандр, Александрит үзчкәд, үүднә цас күрзддгән зог* саһад, үкс гиҗ тамбурин харшм давшад, өвсп деер һарв. Агчмнн зуур деерәс хайсн көк нөҗг өвсн, Александрии өөр ирҗ овалгдад ээмцәнь болв. Александра һурвн аагта, матьхр иштә биилиг, көләрн ишкҗ дар- ад, ээмцәһинь жөөлкн өвснд булхулад, барун өвдг деерән өргәд авлһн- лань, биилин иш бахлурарн тас тусад хуһрв.

— Я, ах, хуһрҗ одв—гиһәд, Александра һартан үлдсн өрәл ишиг, Дандрүр шовалһв.

— Чи, ма хойрт, биил тесдго билә, невчк баһар өрг гих хоорнд, өц- гәр дала юм өргәд, көдлмш һарһад — гиһәд Дандр эврәнни биилән Сандртан өгчкәд, паарс беләһән зүүһәд һарарн хайв. Александра, өгсн биилинь өвснд булхулн йовҗ—я, ях! Муха гөңгн иштә биилв—гиһәд. өвсиг зөвтнь өргәд, хашан уру биид, арвн ишкм йовад цацв. Бииләс суһ- рад унсн өвсд, һазрт күрлго нислдәд көөлдәд йовад одцхана. Хөөчнр, өвсән бел кечкәд, хөөһән цувулж цөөк-цөөкәр тәвлдв. Хөд, хайсн өвсиг салькнла булалдҗ, негн күртлнь чөлмәд гилтә идх саната, зуг салькн өргн дораснь өвсинь авад зулна. Шуурһн улм гүдәд, негл ад гем ирсн юмн кевтә, шугшн ууляд, ард-ардасн, утар саналдад бәәв. Хөд ниссн өвс көөлдәд, хармад идә йовж, хашаһас зөвәр зааград одв. Өвс ачхар һарсн Үлмҗ Така хойр одачнь ирәд уга. Өдрин кем, зөвәр өмәрләд одсн бәәдлтә. Дандр Александра хойр, хөөдиг хашаһур әрә гиҗ залад орулв. Өдр өрәлдән күрл уга, цасар бүркгдәд, хумхл үүләр хучгдад, харңһурв.

— Сандра, чи эн хашан үүддин дотрк боодһас, тулгсиг сәәнәр хә- ләжә. Цааһаснь үләсн салькн, делгәд хаяд орквза, би тер хойриг йовж некнәв. Мадниг иртл эн барун өнцгин үүдиг цаснд дарулчквзач, зогсл- го күрздәд бә—гиһәд Дандр, эрсн-сурсн бәәдлтәһәр келн-биил, күрзән үүрч авад, шар өлң хәләһәд сальк дүсәд һарв.

Шуурһн шугшад хагшн инәһәд, салан йоралд дуһрад, өндр деегүр өөһлдәд, өлц-шарлҗиг өвдгцә цаснд булхулад «намаг иигәд бәәвчн, нанд ю кех биләт»—гисн аньр һарһад, цасиг цаһан куваңк һуйршңг те- ермдәд, һазр дүүргҗ цацв.

— »Эн аюлтн элкнь көөһәд оддгарн очана, невчк зогсхла яһдм!«,— гиһәд барун биидк үүднә нас күрздн бәәҗ, Александра өшрсн дууһар келв. Шуурһн хурлһад хормаһарн Александрин чирәг шавдад, «үүнәс хооран нанд уурлж үг келнч?!»—гисн бәәдлтә шуукрна. Александрин 10

дорас шивсн цасн, хаҗуһас нисҗ ирснтәһән овалгдад, хойр метр дун дур үүднәс өөдән һарв.

Үд давҗ оч кевтә, хашад бәәсн ход, дууһан негдүләд «мә-ә; бә-ә»— гилдәд, негл хурһнасн шинкән салсн юмс кевтә нирглдәд, үдин хотан сурлдад бәәдгинь яахв, тамбурт күрч, хашаднь өвс өгн гихлә, барун биидк уүдиг шуурһн алс-цокад авчк — гиһәд гетлдж бәәдгиг яахв.

— Орань цоорсн тенгр, орчлнгиг яһтха гиҗәхм—гиһәд, Александра шаль дотран келәд, көл һарин бульчңган хатурулад, өвдгин өвчән шу- урһнд өгч тәвчкәд, хойр модн күрзәр цасиг сели шивв.

Теңгр харңһурв.*

Өвснд одсн һурвн залу одачн уга. Хөөчнрин тавн эрстә гер харңһуд булхад, хойр турвань темәнә хойр бөкн кевтә шовлзна. Александра нег биид харңһурхас өмн, гүүж хәрәд, халуь юм буслһҗ уух дурнь күрсн бийнь, хәрү сальк өрж ирж чадхн угав гиһәд бәәв.

Өвс ачдгуд, хашаһас хойр зун метр чигә һазрт йовна. Өвс ачсн һаз- рнь, хашаһас зурһан зун метр. Дөрвн зун метрт, диг нәәмн часдан йовж йовна, дөрвн часднь шуурһнла булалдж цандан өвсән ачв. Нег цанин гинүдин дееснь тасрад, кесг цагинь үрәв. Цасн, цармудин геснд күрәд. өмнәс гүүсн шуурһн, нүд сохлад, цармудиг ярмтаһинь өкәлһв. Цармуд му ду һарч мөөрлдәд, «өмн — юмн үзгдҗәхш, ацан — дегд күнд бол- жана» гижәх ксвтә, чикән сажад, өврән шуурһнур зөрүләд зогсв. Ард йовсн хойр цар, дөрв көлдәд кевтв. Хөөчнр күрзүрн хаалһ татад — хойр талагшан цас әрнә, түүгинь шуурһн деерәснь күцәд дарад бәәнә. Дандр, цармудин нүд, хамринь зогслго арчад, цанин өмн һурвн-дөрвн метр чигә һазрт, ардан ярмас деес татсн, өмәрән нег ишкәд, хооран хойр ишкәд гилтә кииснә, тингәд эдн өдрин дуусн нег ормндаи гилтә бәәһә.

— Нә, эдн лавта төөрсн болжана. Яһлав, яһлав... Яһдг болхм, эн нүдн уга тенгр! Хәәкрхмн кевтә мэр болхнь мини дун сальк дахад, те- днә чикнд соңсгддмн болвза — гиһәд. А-у-у! би-и эн-де бә-ән-әвә-ә!... На-ар-ан, на-ар-ан- ^эв-то-он!.. Муульта цасмб энчн, күүнә ам бөгләд хаяд бәәх — гиһәд хойр, һурв түргж нүльмал, ә һарвза гигәд, невчк кү- ләһәд чиңнв. Александра саамнж, саамжаһад чидлән һарһад зогслго кесгтән хәәкрв, тедниг соңсчах эс сонсчахнь, үунд меддг арһ уга. Хөө- чнр. хойр талан цасиг селн шивәд, керсг бәрә йовҗ улм өөрдв. Цанта өвсд хойр керсг хоорнд үзгддгән уурад хара тасрна. «Мана насмбдн, эндр иигәд чилхәр бәәдг болхий»—гиһәд Александра, дәкҗ хәәкрн гисн бийнь, хоолнь сөөлдәк эд деерән хурсн цасан уңһаһад зогсв.

Шуурһн шуура.

Гүүнә чигн/ниснә чигн, девн-деедин ааль-жиилиг бер-тегштнь һар- һна.

— Эн салькн эргәд, талдан үзгәс үләхн яһна — гисн санан, хөөчнрин уханд йегт орв. Зуг, күн салькиг үгдән орулдг дасад угань — мууха юмн...

Өдр чилв.

Сө, шуурһн хоюрн көл нүцклж авчкад, нүдән аньчкад, делкәг дел- гүднь дәврә. Хөөчнр дәкж мөлкәд—гилтә чирлдә-татлда йовж, ик ора хаша гер хоорнд ирҗ зогсцхав. Өмнк цанд йовсн улан һалзн цар, яр- ман шил деерән өргжәһәд «му-у!» — гиж утар татж мөөрв (бәәрндән ирсндән бийрлжах кевтә). Наадкнь әмсхн бәәж нас долав. Хөөчнр, гөл болтлан муурсн, цармудан тәәләд, налыгчәснь көтлсн хашад орж, хув- цан сегсрәд, хавтхасн омун цас атх дуургҗ хаяд, кетчтә тәмкән һарһж, һарин хурһнас бүдүн цигарке орав. Дандр Александрур дун угаһар, толһаһан заальж. «А-х, А-х»—гиһәд инцглн, норч одсн коробк хустг, бүклднь хусҗ урәһәд, тәмкдән әрән гиҗ һал орулад, наадкстан цигар- кан сүңһж ута һарһулв. һурвулн хойр альхн хоорндан иигарксан бәрәд ховдгар киилцхәв. Эдн тәмкин утандан дууладмш болчкад, Vкс гиж.

Александрит гертнь кур г»; хот келгулчкәд, бийснь, хашан ууднэ цас- нла дәкн ноолдцхав. Бичкн зуур зогсчксн хөөчнрин махмудт, ямана өө- кн кевтэ, дарунь гилто царцси дотр кпплгуд пурһ хәәрәд, далла хору долалдв.

Шуурһна тууһад өгчәсн цаснла дәәллдә бәәҗ, залус кслгсн хотдан күрч чадл уга, сөөг өңгрүләд, доран өр цәәлһв. Күн шуурһн хойр кес- гәс нааран иигҗ дәәллдәд уга билә, шуурһн хойрдгч өдртән күүг муу- днь орулад, гср хоорнд арһмж татулв... Цасн, хөөчприн бәәдг гериг болн найн метр хөөнә хашаһинь алс авч хучад, элкәрн дарв.

Эднә хәләцд, Дандр, курзән цаснд хатхчкад, не, залус, эн мана са­ран ора дегд нцг уга юмн. Үмкрсн хуучн бахнс ним күнд кер дааж чад­на гидг берк-үкс гиҗ эн хашаһас малан авч һархмн, эс гиҗ малтаһан даргдад хуурхвдн — гив.—Ним таг сохр шуурһнд хамаран йовхм?— болад Үлмҗ, Дандрур ширтв... Хору негчн уг серж келдго, Дандр:

— Чи, юн гиҗ санжанач?— Така болв.

Така: «Нет юм ухалх кергтә,—гиһәд,—хашан ора, миниһәр болхла дорагшан суусн болад бээдми? Асхн куртл иигэд шуурхла, дарад оркх- дан маһд уга. На яһҗ йовхмб? — гиж сурад, шалвуринни бусэп чан- һав.

«Шуд сальк урудад, шар Өлңгин царңгд бәәсн искрдст күрхмн. Хөд цанта өвсиг дахад урудх... гичкәд, Дандр Үлмҗәс дәкн нег хәрүһинь күләсн бәәдлтәһәр, үүнүр өөрдж зогсв. Үлмҗ Дапдрин тохань, ямаран учрар, тохалань шүрглдҗәхиг медчкәд, — «Чик. Җисхмн» — гив.

Зовлң әәмшг хойр ик болдг болвчн, хөөчнр үгдән багтж, шуурһ да­хад хөөдтәһән җисхәр шиидв.

Диг һучн дөрвн часдан, шуурһн шуурчкв, дәкәд кеду часдан, кеду эдр шуурхнь медгддго деерән бәәв.

Хувцан батлж өмсәд, хот-хоолан авад, хөөчнр цанта өвсән, цаснас дәкж малтҗ авад,— өмнән һарһад, хөөдән,—ардан цувулад, Шар Өлн хәләһәд һарцхав. Эдниг хашаһас зааград, һурвн зун метрт һарлһнлань, кесг жилд зогсчксн солом ората хашан зонь уйдад, тулг болҗасн бах- нснь уңгарн нуһрад теңгрин ик аюлиг дааж чадл уга «Шар-шар» — гиһәд шарҗңнжаһад «күрд-хард» гиһәд ора, хаша дотрагшан нурад унв. Нурһнь хуһрсн хаша, нуһрснь тасрсн көгшн үкр кевтә, ә-чимән уга кевтв.

Шуурһн цасан ца-цааһасн чирәд, эң-зах уга ик задһа амарн үләһәд, хашан дотркиг цен часин хоорнд дүүргәд, деернь-утулңгднь, кесг метр зо һарһад, оршаһад оркв. Хаша нурсн хөөн, арвн тавн часдан аздлсн хазар җола уга, хар мөртә шуурһна чидлнь чиләд, зогсв.

Хөөчнр герән оньслчкад арвн часдан шуурһар туулһад, Шар Өлңгин искрдст ирҗ хорһдцхав.

Күн, шуурһн хойр үктлән ноолдв. Шуурһн күүг, чичәд, түлкәд дегд- рүлсн деерән халх, хамр чимкҗ зууһад шарх кев.

Тиигсн бийнь, күн шуурһиг диилв. Улана Дандрин бригад малан бүрнднь негн курт; яь шуурһнас менд авч һарв.

ИНҖИН ЛИҖ

ХАРҺЛДАН

Келвр

Хаврин тәрәнә көдлмш совхозин хойрдгч фермд төгсҗ йовсн кемд терүнә залачнь сольгдв. Шин залач болен Азан Амбушин нернь түрүн өдрин бийднь фермд көдлдг күн болһнд гилтә соңсгдв. Мана совхозд көдлҗәсн күн бишҗ. Элстд, нег министерствд плановик болҗ көдлжәж

12

Тендәсн бийнь, эврә, сән дурар, совхозд эсклә колхозд одх болж шиидсн күн болдгҗ, гиҗ әмтн келцхәв. Эврәннь мотоцикл бәәдгж, терүгәрн директории «Волгла» зерглж фермии конторур ирҗ болна. Дөчәд эр­ги наста болх бәәдлтә залу, нег эрдмәрн зоотехник болдгҗ, тегәд эн фермд зоотехник кергтә биш, энд бәәх зоотехникиг авад, талдан һазрт тәвтн гиҗ директорт тер келж болна, гиҗ терүнә тускар әмтн хоор- ндан күүндцхәв.

Цеңкр ширтә мотоцикл көдән ууҗмар тоос бүргүлҗ ардан бадлһу- лад, җирлһн заагур, өндрмүдин ораһар җирлзәд бәәв. Хуучн залачиг— Намрун Колриг ардан сундлж суулһж авад, хөөнә арвн отариг Амбуш хойр өдрии туршарт эргҗ, хөөчнрлә таньлдв. Нурһарн өндрт оршго болв чигн, далдһр чееҗтә, дардһр ээмтә, лиглһр күзүтә, тедүкнәс үзсн күүнд дөрвлҗн болен оврта, тосн чнихтҗәх өңгтә төгрг чирәтә, кудр көлтә, тиим болен бийнь түргн ишкдлтә шин залач теегин адргуд хоорндк хот- хрмудар бултсн бәәдлтә хошмудт ирж бууһад, хөөчнр ямаран кевәр көдлҗәхинь, теднә асржах малнь ямараи бәәхинь хәләв. Түрүн харһж күүндсн улст экн авгтан терүнә иүднь зөвәр халта, хәләцнь зөвәр һал- та болҗ медгднә. Болв, цаарандан невчк таньлдад, күүндә бәәтл, энүнә тускар оцдан седкл күүнд орна: кенлә, яһҗ күүндхәи меддг, күүндврт шог орлцулҗ чаддг, серглц авцта, жөөлн седклтә, сансан илднь келч- кдг, талвһр дүрстә, залу болж тоолгдна.

Арднь суух Колр ашта төр босхҗ, амрсар үг келхш. Хая-хая сальк- на шууган дотр энүнә келси үгнь опр-җипр болҗ һарна, үлгүрнь, кезә- һәс авн Амбуш мотоцикл залдг болсинь, кедү миңһн километр эн ма­шин гүүсинь, кезә энүг хулдж авсинь, онц күүнәсий, аль магазинәс ху­лдж авсинь сурҗ соньмссн болна.

— Колр, та кедүтәвтә? — гиҗ Амбуш машинәнни өмнк теёгин жим хаалһ хәлән йовҗ сурв.

— Одахн һучн хойр орув.

Амбуш ардан цәс хәләһәд, хәәчлж экцлсн нигт хар сахлта, ташр томһта Колрин шарңху чирә үзәд, эс иткҗәх бәәдлтәһәр инәмсв.

— Тиимхн наставта? Худл келжәдг эс болхийта?

— Алмацх тана зөв, болв худл келҗәхшив,— гиҗ Колр иткүлв.— Невчк сүртә өцгтә болхар сахлан би хадһлдв. Фермин залач күи дегд баахн дүрстә болхла, тсрүнә тоомсрнь чигн баһ болх гиж саннав...

— Болв, чини сахлчнь чамд туслсн угай? — гиж Амбуш инәһәд, Колриг ода «чи» гидг болв.

— Ха-ха! — гиһәд Колр дахад инәв.— Туслсн уга, болв харшлсн чигн уга. Энд залач болҗ нег җил кәдлвв. Волхов тернь.

— Ямаран көдлмш чамд өгхәр бәәнә директор? — гиж, невкчн зуур тагчгрҗ йовад, Амбуш соньмсв.

— Энд һахан ферм бүрдәгдн гижәх бәәдлтә. Терүнә залач боли гиҗәх бәәдлтәв.

— О, тиим болхла, йир сән. һаха әвртә ик орута аһрусн, — гиж Амбуш хөкр угаһар келв.

— һаха өсклһнә эрдм, эсклә дамшлтнь чамд бәәнү?

— Ода деерән алькнь чигн нанд уга,— гиҗ Колр келәд, Амбушиг зөвәр өврүлсән нам аңхрсн уга.

— Э, тиим болҗану,—гиж Амбуш саналдв.—Ямаран сурһуль — тавчи?

— Зурһан класс.

— Зурһахн класс төгсәсн күүнд ямаран чигн сахл тус болшго...-- гиж Амбуш инәлһн угаһар уданар татҗ келв.

— Дәәнә уршг... Цааранднь сурна гидг нанд күчр болад бәәв,—гиж цәәлһәд Колр зөвән һатлһхар, иткүлхәр седв.

— Әрлһ, әрлһ цааран! Диилврин арвн йисдгч өөн өңгрвш! Чини келжәхчнь, хәәмнь, шаляг авъяста, гиигн толһата улсин келдг үг.

13

— Та фронтд йовтлт?—гиж Колр генткн сурв.

— Яахм билә. йовлав. Арвн йистәдән йовлав. Зүгәр чи айжда. Тер тускинь хөөннь күүндий. Чини тускар һарсн үгиг урдаһур төгсәчкий. һахан фермии залач болҗ эн зурһан классин медрлтәһән одхар сед- җәнчи?

— Тегәд яахви,— гиҗ Амбушин өргн далд нүдән ширтүлсн Колр келв.— Намаг меддг директории, мини туст хар уга седкләр, өгчәх көд- лмштнь одх санатав.

— Күчр эс болхийэ...— гиж Амбуш салькна шууганд сәәтүр соңсх- хар утар татҗ, чаңһур келв.—Медрл угаһар эдл-аху. һардна гиен мана цагт зөвәр күчр төр.

— Көдлн бәәҗ сурһуль дасх санан бәәнә,— гиҗ Колрин келснь харҗа.хар гнһәд келчксн үг болж Амбушт сангдад, чикнд эрә күрәд, салькнд геедрсн мет болв.

— Тиим сәәхн санаһан кезәнә күцәһәд, кергт тохрах кергтә биләл- хн...—гиҗ Амбуш келн йовҗ мотоциклән хаалһас хажугшан залад. күчтәһәр урһҗах ноһата сөөгт зогсав.— Тәмк татий.

Санаһан күцәх кергтән тускар Амбушин келснд Колр юм келхәр седжәх бәәдл парһҗахш. Ноһан деер тохалдж кевтәд, энүнә хар сахл- та чирәһинь инәмсҗ хәләҗәһәд, Амбуш келжәнә:

— «Кезәнә бәәж. Кер-һалзн хунта Кеедә гидг өвгн бәәж...» гидг тууль медвчи?

— Уга,— гиһәд, Колр залхурсн дүрстәһәр хажугшан, ууҗмур хә- ләһәд, «эс болх юм бийәсм сурад бәәнәч» гих бәәдл һарһв.

— Тер өвгн кеер йовҗ йовад, өмнән кевтсн туула үзҗ. Туулаг бәр- хәсн урд, терүг бәрҗ авад, алад, махинь идәд, арсинь хулдад, арсм кеһәд, байҗхин туск сана зүүҗ. Тер хоорнд туула босад, гүүһәд әрлҗ. Эн туулин утхнь юмб?

— Медгдҗәнә,— гиһәд Колр инәв.— Сансн санаһан дарунь шамдж күцәх кергтә...

Невчкн зуур тагчгрсна хөен, Амбуш сурв:

— Әәрмд цергллчи?

— Цергллә.

— Тенд специальность авч болен угай?

— Радио-связист.

~ Тер специальностярн энд юңгад эс көдлдвчи?

— Җалвиь бички. Терүнәс деер җалвта көдлмш олда бәәтл яһж орлго бәәхви. Әәрмэс бууҗ ирснә хееи Ставропольд тосхлтии нег орга- низацд экспедитор болж көдлҗәләв. Терүнә хөөн Элстд магазина кла­довщик болҗ нидн хавр күртл көдлҗәләв.

— Кладовщикин җалвнь радистинәс икий?

— Уга,— гиһәд Колр толһаһан зәәләв.— Ик эс болвчн, көдлмшнь амр. Хот-хоолин склад билә,— гиһәд эн инәв.

— Медгдҗәнә,— гиһәд Амбуш чигн инәв.— Не, терүнәсн яһад һар- вчи?

— Терүнәсн эврән һарад, эн совхозд ирж, эн фермии залач бол- лав,— гичкәд, «цаарандкнь танд ил» гих бәәдл һарһад, Колр тагчгрв.

Колр нааран яһҗ ирсинь, яһҗ фермин залач болсинь совхозин улс меднә. Шин ирсн Амбушт чигн терүнә ирлһнә тууҗас баһ-саһар шуд түрүи өдртнь соңсгдла. «Эйтн директории элгн-садн...» гиҗ фермин бухгалтер, медәтәвр күүкд күн келхлә, өмнәснь Амбуш иигҗ келлә: «Директории элгн-садн улс эн совхозд көдлмш кех зөв угав? көдлмш уга бәәхмби?»

Болв, бухгалтер үгәсн цухрж тагчгрж өгсн уга. Тер иигж келлә: «Директории элгн-улс улс эврәннь медрлин кемҗәһәр, чадмгин кир- цәһәр чидх көдлмшт орулгдхла, үг бәәхий?..»

Бухгалтер, Амбуш хойран хоорнд тиим үгнән болсна дару дирек­

14

тор шин залач эврәннь оньган хамгин турунд тусхах зөвтә ямаран кер- гүд бәәхинь цәәлһгч шишлң күүндвр кеҗәһәд, Намрун Колрин тускар терүнә келснь ода Амбушин тоолврт орҗ тодрв.

— Нидн хавр күртл эн хойрдгч ферм цуг үзүлврмүдәрн совхоздан нүүрлгч болҗ йовла. Энд һурвн җилд залач бәәсн Николай Яковлевич партийн бюрон сегләтрт шиидгдлә. Ормднь орулх күн хәәгджәсн цагт эн Намрун Колр маиад ирв. Нанла невчкн элгн-садн болж һарв: мини гергнә һаһан күүкнә көвүнь болдгҗн. «Колр энд көдлх саната ирҗ. Әвтә көдлмш бәәхлә, энүнд өгхнчн» гиж гергм нанд келв. Шинҗлхнь, һал идр наста, ик күчтә, юм алдшго сурһульта, әәрмд цергләд ирсн, бал- һсн һазрт күдлҗ йовсн, җирһлин аац авсн, цаарандан улм төлжх бәәдл- тә залу болж медгдв. Эиүнә тускар Николай Яковлевпк келәд, селвг сурхла: «Гем уга. Авий, Экн авгтан невчк будьрҗ йовад, цаарандан төлҗх. Бидн чигн иим биләхн. Белн залач олна гидг берк төр» — гиж тер келлә. Тегәд залачд Колр орулгдла...

Болв, эндүрсн бәәҗвдн,— гиҗ директор невчк тагчгрҗаһад, цааран- днь келв.— Эндүрсән бидн үвл экллһнлә медвдн. Хошмудар өвс зөөлһн энд күцәгдсн уга. Тегәд хот бәәһә бәәтл мал эцв. Хөөчнр дунд тоомср учраҗ авхин орчд, залач теднләһән әркддг зәңг соңсгдад бәәв. Күчтә шуурһн болн гиҗәнә гиен соцсхвр ирв. Бидн эн фермд машид олар өгәд, шишлң элчнр илгәвдн. Өгсн дөц тенд чикәр, күццәр эдлгдсн уга. Киитн шуурһн эклв. Терүнд һанцхн хойрдгч фермии мал зутв... Одахн күртл нүүрлгч йовсн ферм һанцхн үвлин боранд һундлта кевәр муурч, урднь эдлҗ йовсн сән нерән һутав...

Бүрдәмҗин халх үүлдвр, олиг бүрдәлһнә көдлмш ончта эркн чинр- тәлә...— гиҗ директор саналдв.— Бүрдәмҗ гисн заллһи, залач гисн бүрдәһәч. Олиг бүрдәгч талант уга күн залач болҗ чадшго. Тиим күн Колр болж һарв...»

Директории келен тоотиг ухали бәәҗ Амбуш шар клиенк һадрта блокнотан һарһад, терүндән бийнь зурҗ авсн фермии цуг эдл-ахун схем хәләҗәнә. Тернь делгәтә веерин дүрстә.

Колрин тускар диркеторин келҗ өгсиг ухалхла, директор һо седкл - тә күн болҗ энүнд тоолгдв. Элгн-садн гиж Колриг тер чидшгоһинь медә бәәҗ зөрц залач болһв-гиҗ бухгалтерии санҗахнь терүнә эндү- рлһ болж энүнд сангдв. Элгн-садн гиҗ Колриг зөрц татх седкл те- рүнд кемр бәәхлә, Колр мини элгн-садн гиж шин ирсн күүнд илднь келәд бэох учр директорт уга гиж Амбуш ухалв. Фермии залач болж чидж чадшгоһан медл уга эн көдлмшт орсн, терүнәсн ода сулдхгдсн Колрт энүнә уурнь чигн күриә, санань чигн зовна.

• Директории тускар — «Цаһан седклтэ»—гиж чи чикэр келвч. Бәәдлчн һанцхн чини туст биш, тер нам йирдэи чик седклтэ, күүнд иткдг авцта кун болж нанд медгдв,— гиж Амбуш энүнә директории тускар келсиг сергэв.

• Э, тиим күн.— Эврәнни һарт бээх улст иткдг күн,— гиж Колр батлв.

• Толһач күн чамд ицҗәхинь медхлә, терүнә ицлһинь күцәхәр, цуг арһан илдкҗ үүлдхәр зүүткнәч. Эс тиигхлә, «экин седкл үрид, үрнә седкл көдәд» гидг үлгүр мет болҗ һархмн,— гиж Амбуш келв.

Колр болһаҗ хәләһәд, келснә утх медҗәх бәәдл һарһв.

Амбуш адһм угаһар цааранднь келжәно:

— Парткомин сегләтр иамаг совхозии директор болһж йовулхар седв. Болв би одсн угав. Тана ицлһнд ханжанав гивв. Тана иткл эс күцәхлә, нанд ичр болх, государствд һарута болх, ташр танд чигн һун’ дл болх гивүв... Фронтд би взводып командир болж орлав. Дееллдәнд орад, дәәнә һалд шинкн борлҗ болвсрж йовсн кемд, мана батальона командир намаг ротыи командир болһхар седҗәсн тоолвран илдкв. Би терүнд иигж келләв: заквр өгхләтн, йирдән арһ уга. Однав. Болв,

заквр өгхәр бичә адһтн. Рот толһалх болад угав. Би арһан меднәв. Мини арһ татуһин уршгар миңһн салдс хорж одх чигн биз.

— «Невчк хәләнәв, ухалнав» гиһәд комбат күлцлә...

— Заквр өгсн угай?— гиҗ Колр соньмсв.

— 'Өгв. Зуг хойр дам дәәллдән болсна хөөн, дәкж нанас сурлһн угаһар заклһн ирв.

— Начальникин итклинь куцәвт? — гиж Колр инәмсв.

— Йир медҗәхшив. Заквринь күцәхәр седж бәәсн чидләрн зүткләв, болв мини күцәсн тоот тер начальникиг күләҗәснәс ямаран болсинь меджәхшив...— гиж келсн Амбушин толһад дәәнә хаалһд үзгдсн йов- длмудин туск олн тодлвр ард-ардасн урлдсн болҗ арвалдв. — Не йо- вий,— гиж мотоцикл талам эн адһв.

* * *

Хөөнә хошмуд эрглһн төгсж йовсн кемд эдн тракторн^бригадур гү- үлгв, юңгад гихлә, эндәс тиигәрән одхд зөвәр дөт, өөрхн билә.

— Тракторн бригад күртл фермин конторас кедү километр болдгинь бичж авлав. Эн хошас терүн күртл хөрн дөрвн гиж эс бәәнү?— гиж Амбуш, машиһән хурднднь орулж йовад, ардан зервк хәләв.

Колр емнәснь толһаһарн гекәд:

— Эндәс тедү алдан болдмн,— гив.

Дәәнә хаалһд бийдән үзгдсн, харһсн йовдлмудин тускар олн үг сава угаһар келәд бәәхдән Амбуш дурта болдмн биш. Тедн сананднь орҗ ирхлә, эн дарунь бийәсн зааглж көөҗ әрлһхин арһ хәәдмн. Болв, хойр- һурвн час хооранд Колрла күүнджәхд даралдж толһад орж, арвалдж ирсн хамгас негнь энүнә саианас һарч өгл уга хәрү эргәд, үлдәд бәәв.

...Көвкр цаһан орс буулк өдмг мет цегәхн чирәтә, үүлн уга тецгр мет нүдтә, зөвин дундин нурһта, арвн нәәм әрә күрсн наста, ахрхнар кирһәтә отхта шарһ үстә салдс... Нүүлтә йовдл һарһх, күүнд му кех санан уга, күн бийинь алхар седжәв чигн әмән харсх арһ, эсв чигн уга күн—гиж келм бәәдлтә; седклнь даңгин салврсн дүрстә, мел цергә күүнә өцг уга, бийнь $өд уга, үзссн күүнә сана бийдән зовулдг өңгтә көвүн билә... Чавас, тср йирдән хортна күмснд хүврж хуурсн болхмн... Тсрүнә уршгар, терүнәс көлтә би-взводии командир, терүнә начальник зарһла харһлав,— гиҗ Амбуш дотрап санв.

...Ай; фамильн ямаран билә? Кесгтән мартгдл уга мини толһад те- рүнә фамиль хадһлгда йовлав. Ода яһад мартгдад одв тер... Шуц гидг билү? Аль Шац билү? Нернь Павел ксвтә било. Эн тракторн бригадын бригадирин фамиль Шульц. Урж өдр фсрмин конторт ах хөөчнрин болн терүнә нер-усинь нүд-далдар бичж авчахдан тер акад дүртә салдсин тускар дотран зервк тодллав, юңгад гихлә, тер салдсин фамиль эн бри­гадирим фамиль мет иим татлһта, иим авцта болдг било...

Иигәд, тер көвүнә неринь дотран хәәҗ йовсн Амбушин сананд, яһад терүнәс көлтә дәәнә трибуналд тусснь тодрад бәәв.

Баһ наста салдс сөөһин харулд һарад, нөкдмүдәсн невчк заагрхларн унтж оддг бәәсмн. Отделено, эсклә взводын командир постмуд бүрт- кхлә, одак хәәмнь, унтад бәргдсн бәәдмн. Өрчдән шахад теврсн вин- товкинь хулхалж авад бәәв чигн тер, чавас зәрмдән меддмн биш. Вин- товкинь авад бултулчкад бийинь серүлхлә, тер босад тагчгар энд- тендән хулмадад винтовкан хәәдмн. Винотовкчнь яһсмби? гихлә тер дал-дал чичрңнәд, уульнсн дууһар иигж келдмн:

— Тадн авсн болхт... Буйн болтха, үр командир, танас эржәнәв... винтовким өгит. Би дәкж ним йовдл һарһхшив...

Отделено командир, бийнь чигн хөр күрәд уга наста сержант Ники­тенко терүг унтсинь бәрж авхларн басл әвртә халтаһар шооддмн. Болв, дотран санань зовад, терүнә һарһсн үүлин тускар деегшэн сонсхл уга, эврәннь «бүл» дотран күүндәд, дәкж иим йовдл һарһсн цагтнь терүг 16

91Л

иань уга халтаһар цааҗлх, деегшән соңсхх, нам трибунала күргх бо- сер^Дж^Сан? эокж^Нә^{ҺарҺсН ҮүЛ ЯМараН ИК әәмшгтәһинь} иәәХләрн, сержант эркҗән уга Чапаевин дивизии нег салдс харулд бәәҗәһәд ун- китёнкп^ҮН<?ийп!^ЛТг ^Ямаран 5^{үркә йовдл һа}рсинь тодлдмн. Сержант Ни- ^итенко биидән бәәсн сурһмҗин үгән кевтнь шавхҗ келәд, салдстан у.ха орулчксн болад, терүнә дарук йовдл күртл төвкндмн.

ияапгп’ ™?^ЭКҖ °^{ДаК СЭЛДС УНТСИНЬ бәрәд}' ^сеР^жант Никитенко тесҗ ^^аДД_т ’ ^терүвә туск рапорт взводын командирт — лейтенант Азан Ам-

тииһ^2о^{РНЬ блиндажи}” бүтңд рапортиг умшчкад, невчкн з_УУр уха туңһаҗаһад, сержантд рапортинь хәрү өгәд иигҗ келлә:

Мә. Шуулчк. «Би юм медсн угав». Медгдвү?

— Мсдгдв,— гиҗ сержант честь өгв.

мн ~ гиикЛ^ИГдЛ^ӘЛӘЙ’ ^{Терүг цааҗлха}Р седалз. агчмин зуур кеж болх- мн,— гичкәд Амбуш саналдв.

— Нанд үүл буухн угай?-— гиҗ сержант сурв.

2 мХТ ^{хамдан дай}-~ ^гиҗ Амбуш халта дурсәр өмнәснь хәләв. Медгдв,— гичкәд сержант Никитенко йовҗ одв.

^{ХӨӨИ взводын} командир лейтенант Азаев бийнь тер салдст Г»'пти^^Р °у^ьган тус*³*, харулд һарсн цагтнь терүг бийнь зәрмдән бүрткҗәв. Үүрмүд дундан яһҗ бийән бәрдгинь оньһхла, эн көвүн ухан- кпм_я^э_и^рпи^^уга’ ^{вам зөвәр хурц}’ ^{төв келтә}’ ^цецн тоолврта чик күн болж Я Ш ™ ^Амбуш/ ^{тоолгдв}- ЗУ^Г нүднәннь хәләцнь гейүрлһтә, седкл-

ДӘН КНЛӘсТӘ, зөвүртә болҗ шинжлгдв. Өдрт үүрмүд дунднь хәләхлә нөөрин гемтә болҗ эн медгдхш.

_ТЛП?^ӨҺ_Л^{КН харүлд эн бас нег} У^нтаД. хойр командиртән бәргдәд одв. Вин- жант Никите^кп ^РА^°^{РаН тәвәд}-. ^элк-түргүр сунад унтсн харулчиг сер-

нт Никитенко өмнән үзн өкәһәд, татад серүлхәр седҗ йовла.

_йата ^Аидҗа!— гиһәд терүг лейтенант Азаев зогсав,—Айдҗа, ямаран лтһә? ип^{ТСИНЬ ХӘЛӘ}"’ ^{БИ ЭНүГ ЭрГӘД йовҗ}асв. Чи наадк постмудан хә- ләпәд ир.

Сержант йовҗ одв.

Дм£^рт,^{на ШИҢШӘЧ энүгар дәврҗ ирхнь яма}Р^ан ик олзта болх», гиж _к' ^У“ _я^еркв Ухалчкад, ташр Чапаевин дивизь тарасн харулчин тус- ирвәтрсн ^{СаЛДСТ УУРНЬ КҮРЭД}’ ^{бӘӘСН бийнь чичрад}’ ^нУ^рһвь

ЖЯҮ пХтаһп ^{д д Оддуд дундан талвасн} намрин сөөһин сар наадл- жах дүрстәһәр деерәснь хәләҗәх болҗ Амбушт нег мисхлд санглв Эн салдсла сержант Никитенко чигн, политрук Киладзе чигн кесг дәкж насн ах почитпх/и погт V күрсн наста, эднәс арв шах^

бппяг^ах ."^{олитрук} Киладзе дегд халта, дегд некмһә, күлцнһү уга күн син һяпһ ^к?^{мандирм}Ү^дт то-олгддг билә, тегәд терүнд эн салд- йг^?п^{рһ ИОВДЛМ}У^ДИГ ЭДН күццднь келҗ өгдго билә. Күццднь келад

хлә, тер салдсиг дәәнә трибуналд өгхмн гиҗ Киладзе зүткхнь лав-

^{ЭДН саглцхадг} билә Мууд тахшад уга, ухань төлҗә! уга арвхн халчпхя Тп?^ааҖЛан ^{харһулхдан} хармнад, Никитенко Азаев хойр халчлха_Р, эврәннь арһар, эврәнни чидләр сурһхар, чиклхәр седцхәдг оил ә.

тояһяп^Сппп^СТт^УХа °^рулх’ ^{ЭНүг үклин хаал}һас гетлгх нег эсв Амбушин о ^{Р <<Тер ЭСВ энүнд} туслхла, нанд арһ нань уга»,- гиҗ Амбуш дотран санад, өөгүрнь эргәд йовад бәәсн бийнь медл уга, сүркләд үнтҗ

?эснь^а^^СУ_а^Р„:»^Э'^,ЗД 6пй„нь^Дее^Ур_Улв Тинтовки»!

А^Рмб^ш санв ’ ^{рМү Көвүн ю}’^{кү ме}Длго хаһад чигн оркх—гиҗ һлсГуТртаһар Тмбуш^Г “^Р™ ^Д“ ^Р»

ЯпгЙ^{ЛДС сарлзад}' хойр һарарн хойр талан һазр иләд, винтовкан хән босад ^ко_маН^дир_{ИН һарт бәәх эврәңнн винтовк} Р_әләД _зогсв^вка» ^хә» цумцхад, келх үг олдлго тагчгар салдсиг хәләҗәнә. . ^У

Альманах № 3

17

Эн агчмд сержант Никитенко ирэд, хажуднь тагчг зогсв.

— Сервчи аль угай? — гиҗ Амбуш хоолдан шахҗ арһул салдсас сурсн үгнамрин чивх аһарт шиигсн сумм болҗ сержантд сбңсгдв. «Ха- лун зүркн» гиен нер эврэнни взводин командир? сержант Никитенко өгәд, салдсмуд дунд тархаж, батлсинь Амбуш меддмн биш. Ода Ам- бушин бәәдл үзҗәх Никитенко: «Халун зүркн буслҗана» — гиҗ дот- ран санв.

— Сервв,— гиҗ салдс чичрңнсн дууһар арһул хәрү өгчкәд — үр лей­тенант, би дәкҗ...— гиһәд гемән эн эрхәр седҗ йовхинь Амбуш медв.

— Ду тасра!—гиҗ кслснә хөөн лейтенантин кииллһнь шиигсн бо- лад бәәв.— Үр сержант, маңһдур өрүн хотин дару энүг зер-зев угаһар наи тал илгәтн.

— Тигий!— гиҗ сержант келлһнлә Амбуш йовҗ одв...

Дарук өдр эклв. Гем һарһсн салдс һар хоосар командир талан ирв.

— Мини ардас дах!— гиҗ Амбуш келәд, блиндажас һарад, хлртнас одахн сулдхгдсн тецгә станицин зах темцв.

Дәәнә көлд хамхрсн эжто хаһлш гер. Гүрмр ацмудар кегдсн хаша өрәлдәд задһарҗ. Цаһан шалдарта чолун сарай бүтн үлдҗ. Үүнд ирәд Амбуш салдстан келж,әнә:

— Тер саран эрст одад, нааран хәләһәд зогс...

Салдс одад зогсв.

Но ода кел: үүл һарһдган кезә уурхмч? Кезә салдс болхмч?— гиһәд, арвн хойр хадг пистулап һарһв.

Үр лейтенант, би дәкж...— гилһнлә таш! гилгүләд Амбуш хав. Чирәнь цәәсн салдсин толһа тус деегүр эрсии шалдар кемтрв. Салдс өвдгәрн уйдад сууҗ йовад хәрү босв.

Кезә уурхмч... кезә чикрхмч...— гиһәд давтн бәәҗ лейтенант ха- һад бәәв. Салдсин толһаг дуһушлж эргәд, сумн эрст тусад бәәнә.

— Э-эй!— гисн хәәкрлһн генткн соңсгдв.

Хамхрха героин хаҗуһар политрук Киладзе гүүһәд аашна.

Ай, юн болҗахмби?! Яһҗахмт?!—гиһәд сүүкнҗ зогсси полит- рукд честь өгч дердәһәд, Амбуш бас кинь давхцсн дууһар келҗәнә:

— Эврәи үкнәв, эсклә энүг сурһнав!..

Салдсин өор офицермүд цүүглдхлә, эвго болх. Чирәнь улаҗ одсн Киладзе өөрк хойран селҗ хәләҗәһәд, Амбушт келҗәнә:

— Үр лейтенант, эн салдсан тәвчктн, йовтха.

— йов!— гиҗ Амбуш командлхла, салдс честь өгчкәд, шурд Па­рад одв.

— Та, лейтенант адржавзат?— гиҗ Киладзе ууртаһар келәд, одак салдсин зогсҗасн ормд одад, эрст дуһу кевтәһәр туссн сумдин ормс хәләв.

— Би терүг алхар седжәж болһвт?— гиҗ келв.

— Алхар, алхар... Алхар эс седжәсичнь медә бәәнәв. Болв, нкл хаҗһр йовдл .һарһвч. Чамаг, намаг салдс бәәхд иигҗ сурһлу? Иигж сурһнав гижәһәд зеткр болад, альвн сумар кү алчкхла яһиач? Негдвәр тер. Хойрдвар болхла, энчнь кү дөөгллһн болҗ тоолгдх зөвтә. Мед- җәнчи?— гиһәд Килдазе улм уурлв.

— Тер му халхинь би ухалсн угав. Мини гем, үр политрук. Би те- рүнд уха орулхар седләв. Нань юм ухалсн угав,— гиҗ Амбуш бәәсн ухаһан кевтнь шавхҗ политрукд келәд, тер салдсин һарһад бәәсн тоо- тиг цәәлһв.

— Зах-зухинь меддв. Залху, өөд уга салң салдс. Терүнә һарһсн йовдл талдан төр. Тер үүл һарһсн болхла, трибуналд терүг өгхмн би­лэ. Чини ода һарһсн үүл — талдан төр болҗана. Би тагчг бәәж чадпь гов,— болад Киладзе күцлт төрүн кешго бәәдл һарһв.

— Мини гем,— гихэс нань үг Амбуш келен уга.

18

...Дәәнә трибуналд Амбушин һарһсн үүл хәләгдв. Бүс уга, погоп уга, толһа нүцкн Азам Амбуш зарһд зогсжана. Гемшәлһнә пункт бол- һинь цугтнь «чик», «лавта үнн» гиһәд ахрар хәрү өгәд бәәнә. Сүл үгдән эн келҗәнә. «Ямаран чигн засг даахдан бслн бәәпәв...»

Аш сүүлднь трибуналы» шиидвр умшгдҗана:

— Тиим-иим үүл һарһсн учрар... тиим-иим статьяһас иштәһәр... халһнла харһулхмн... гиһәд умшҗах трибуналын ахлач медәтә күүнә һартк цаасн чичрәд бәәв.

— Есть, халһнла харһулх!—гиҗ негндән тохсн дүрстәһәр зогсжах Амбуш цеңнсн дууһар келв.

Шиидвр цаарандан умшгдҗана:

— Тиим-иим йовдлмуд учрт авгдад, тиим-иим статьясар һардвр кегдәд, халһниг арвн җиләр соляд, түүрмд илгәхмн...

— Есть, арвн жил— гичкәд, Амбуш хойр көлән сслҗ тәвәд нәәхләд бәәв.

Шиидвр бас чигн цаарандан умшгдҗана:

— Тиим-иим статьясар һардвр кеһәд, арвн җилиг штрафной бата- льонд илгәһәд сольхмн...

— Есть, штрафной батальон!— гичкэд, Амбуш ода маасхлзад боов. Түүнд бәәсн офицермүдин чирәс чигн талвалдсн болад одцхав...

...Март сарии бальчгта өдрмүдлә Матвеев-Курган балһсна эргмд болҗасн дәәллдән йир күчр болж мана салдсмудт тоолгдла. Эн балһ- снас кәөгдэд, цаадк өндр деернь һарчксн хортн, хәрү хәләчкәд, зөвәр удан бәәлә. Тер өдр деерәс хәләхлә, дора балһсн Матвеев-Курган Ка­рин альхн деер бәәх метәр үзгддмн. Дорас, өөдлж, өндр давшҗ, тенд бәәх хортиг цокна гидг йир күчр зовлңгта болжав. Өндр деерәс мана цергиг айта гидгәр үзҗәх хортн, минар чигн, товар чигн, самолетмүд чигн илгәһәд, маднд амрл өглго бәәв.

Тер дәәллдәнд штрафной батальонд взводын командир болж йовсн лейтенант Азан Амбуш күндәр шавтж унв. Күчтә күн өндәһәд, орль- һарль ухатаһар мелко йовж, снаряд туссн нег нүкнд орад, цусан ба- рад, салдаһад кевтв. Хая-хая серл орхла, хортнас чигн, үкләс чигн сүрдх ссдкл энүнд орхш, шавр метәр күндрсн цогц һазрас заагрхар, көндрхәр ссдхш...

Серүкн салькн хоолар шурһҗ үләсн болад Амбушт серл орулв. Хә- ләхлә: флягас нәрхнәр һооҗсн усн толһа деернь асхрҗана. Флягбәрҗәх салдс наадк һарарн Амбушин толһаг хурдар иләд, тер усар үсинь но- рһҗана. Салдсин чирә Амбушт таньгдв —одак саак салдс сахньсн дүртә үүлдҗәнә. -«Павел!»— гиж Амбуш келхәр седсән меднә, зуг ца- аранднь госпитальд ухан орх күртл юн болсинь эн ода чигн медхш...

«Көөрк, баһ наста тер салдс хортна күмсн болву яһву...» гиҗ уха- лад, Амбуш дәәнә фронтын матьг-һотьг хаалһст бийдән үзгдсн иань чигн йовдлмуд ов-товар тодлж йовсиг Колрин дун таслв.

— Эн цомгин цань — тракторн бригад,— гиж тер келлһнлә Амбуш серен болад одв. Дәәнә һә зургудин ормд, дслсжәх ноһата, дүмбр аһар- та өргп теегин дүрс эргмдән эн оньһв.

* * *

Эн эргмдк участкудт тәрә тәрлһән төгсәчксн тракторн бригад, эрд- ни-шишә тәргдх талдан һазрт одхар бедрҗәсн кемд Амбуш, Колр хойр ирж буув. Арв шаху трактормуд дунд бригадын бүл нурһдад цуглрчксн шуугҗаҗ.

— Мендвтә! Шин залачтн эн,— гиж Колр зарлв.

Азан Амбуш, нерән келәд, арзһр бор һармудиг кедн атхад, цуһа- ралань таньлдв.

ш

Кенти бригадирв?—- гиҗ Амбуш трактористнрин тахта чирэс хурдар эргүлж хәләв.

— Бригадир тер йовна,—гилдж трактормудин тендк захас аашх хурдар хэлэлдв.

Тоста хар кепк толһаднь багтлго, ора деернь чомпасн, сул емссн улан цоохр зустэ у элвг киилгиг өмн бийдән зөвәр өргсн гестә, тегәд «Крокодилд» зәрмдән орулгддг зургин дүрстә болен цогцта, дуидин ну- рһта күн өрвәд, арви метр дүңгәд өөрдж йовад, генткн арһад, манна- дан гүн хурняста өргн шар чирәһән марзалһж инәһәд түгдрж ирәд:

— Үр Азаев!— гнж келәд, сарсаҗ күзүдәд, батар теврҗ үмсв.

Әмтн цуһар ормалдв. Амбуш чигп алц болҗах бәәдлтәһәр өмвәв бәәх күүнә өргн шар чирә хәләжәнә.

Бригадир адһсн, цацмдсн дууһар өмнәснь келжәнә:

Та иамаг таньжахн уга кевтәт. Та чигн таньгдшго болжт. Болв, би таниг таньҗл бәәхгов. Шин залачин нер сонси бийәрн би мел та лавта болхт гиҗ саиҗалав. 1етәд чигн он ода таниг невчк амрар таньвв...

— Илднь келхлә, би таниг тәрүц таньҗахшив. Та эндүрҗәх кев- тәт,— гиҗ Амбуш келв.

Ей богу, төрүц эндүрҗәхшив!—гиж колод, Амбушиг бригадир дәкнәс күзүдв. Әмтнә ормалһн улм икдв.

— Ха-ха!— гиж Колр инәв.'

— Сүл үзлцснәс нааран хөр-һар жил әцгрвш. Ода таньна гидг амр төр биш,—гиҗ бригадир уульңнсн дууһар келчкәд, дууһан улм чац- пдулад иигҗ немв:—фронт!.. Дәәнә трибунал!.. Матвеев-Курган!..

Саак «нөөрин гемтә» баһ наста салдс Амбушин нүднд зервк үзгдв.

— Ай, акад юмби! Павел Шуц болвзат?— гиж Амбуш бат ицг уга- һар сурв.

— Ээлхн! — Зуг Шуц биш, а Шульц. Мини һә фамилиг әмтн даңгин мууһар тодлна,— гичкәд, бригадир:— Павел Сергеевич Шульц!— гиж нерэн кевтнь келв.

— Ай-йа, акад юмби!—гиҗ Амбуш келэд, ода эврэн бийнь Павел Сергеевич күзүдҗ, бийдән шахад үмсв.— Урҗ өдр фермии конторт бригадирмүдин нердинь бичж авчаһад, Шульц гиен фамиль харһхла, үнәр келжәнәв, чини фамиль гиж төрүц сансн у га в, зуг чини фамилии татлһта гиж санад, чини тускар зеркв тодллав. Дәкәд эндр хөөчнрин бригадирмуд эргж йовтл эн Колр дәәнә җилмүдин туск үг һарһхла, би чини тускар бас ухалж йовлав. йир жигтэ болчкад соньн юмби!?.

— Таанр тегэд фронтин цага иньгүд болжахмта?—гиҗ нег кун сурв.

— Э!— гиж Амбуш, Павел хойр дегц келчкәд, цаарандан ю күүнд- хән медҗ чадлго мәәмрлдад, маасхлзад бәәцхәв.

— Тодлх йовдл, күүндх үг маднд дала. Ода шуд манаһур одни,— гиж Павел Сергеевич сурв.—Товарищ лейтенант! Та намаг мотоцикл- дэн сундлтн. Колр эн мана көвүдлә хамдан хэртхэ.

Павел Сергеевичин әвртәһәр байрлҗ, сахньҗах бәәдл үзҗәх үүр- мүднь энүнә келсиг дөңнв. Хамдан йовтн гицхәв.

— Тиигх кергтә. Фронтовой иньгүд. Яахм биләгилдв.

Павел Амбуш хойр мотоциклд сундлдад һарцхав. Моторин болн салькна шууганд эдн хаалһдан амрсар күүндсн уга. Фронтин туск тод- лвр хойраннь толһад бүглдәд бәәв.

— Би фронтд йовхдан чик эрүл биш бәәж кевтәв гиж би ода сан- нав,— гиҗ Павел келснд Амбуш әвртәһәр ннәв.

— Уга, мел үнәр келҗәнәв. Би гертән күрчкәд танд цәәлһсв. Та иткхт.

Асхн зурһан часин алднд, эдн Павлов герт ирж бууһад орв. һун-

20

таһас авн нәәмтә-йистә болдг бәәдлтә, диаграммин өнгтә дөрвн көвүн герт шууглдҗаҗ.

— Йовтн?—гиһәд Павел үүдн тал һарарн заңһв.

Бичкдүд гүүлдәд һарч одцхав.

— Эдн цуһар танай?— гиҗ бичкдүдин ардас хәләжәсн Амбуш сурв.

— Э, мана. Нань чигн бәәнә. Ут-турштан долан көвүтәвдн,— гич- кәд, Павел үкс 'һарад, экнь хамаран одсинь көвүдәсн сурад, хәәлһчкв.

— Долан көвүтәвдн гинчи?— гиҗ Амбуш инәмсв.

— Э, долан. Баһ гиснь һунта, икнь арвн тавта. Нег-негнәсн хоша- һад насн ах. Эднәс көлтә сурһуль сурч чаден угав. Кишванр мел ард- ардасн һарлдад, сурһуль сурх цол өгцхәхш.

— Юцгад кишванр болх билә,— гиҗ Амбуш инәв.— Сән, элвг урһц. Байрлх кергтә!

— Кишванр, гих кергтә, юңгад гихлә, иим олн күүкдтә болх санан нанд уга билә. Өөдән сурһуль авх саната биләв. Арвдгч класс төгсән арвн нәәмтәдән дәәнд одлав. Дәкж сурһуль сурч болен уга. Ташр тегәд литератор болх саната биләв,— шүлгләнд шүлтҗ йовлав, шүлгүд эврән чигн экләд бичҗәләв. Теднәсн зәрмннь ода чигн мартад угав. Үлгүрнь эн, сонслтн:

Сарул нүдтә иньгм, Санаһим оньдин эзлнәч. Өңг дүрәрн кевтән Өмнм даңгин эрлзнәч. Зургичнь санад йовхнь Зүркн көшж. үрглнә, Зервк зүүдләд серхнь Зөвүрм улм дегдлнә...—

Тер болҗана. Цааранднь чигн бәәнә. Теднь мартгдж оч.

«Сарул нүдтә нньгчн чамаг үрглүләд бәәсн болҗану» гиҗ дотран сансн Амбуш инәмсж хәләҗәһәд, иигж сурв:

— Фронтд йовхдан чик эрүл биш бәәҗв гиж саахнда чини келен- чнь юн болжана?

— Э, э!—гиһәд Павел духе гиһәд одв.— Тиим бәәҗ кевтәв гиҗ ода саннав.— Эндән ода келхд, түрүн дурна гем намаг тиигхд алжаҗ кевтә.

Амбуш чаңһур инәв.

— Уга, уга. соңслтн — гиҗ Павел инәлһн угаһар сурв.

Амбуш, инәдгән уурад, болһаж хәләҗәнә.

Павел цааранднь келҗәнә: — Күүкнд седкл алдчкад, согту кевтэ бәәсн цагтм намаг дигтә дәәнд авсн мөн. Одак мини умшсн шүлг диг- тә тер кишван тускар бичгдлә...

Амбуш инәдән әрәхн гиҗ бәрҗ тесв.

— Кесг му тоолвр толһадм төөнрәд, намаг фронтд зоваж йовла. Наадк салдсмудиг хәләхнь, нанла әдл киләстә күн бәәх болж медгддго билә. Күүрг седклтә кишва гиж би бийдән уурлдг биләв. Таанр тииг­хд намаг Төрскндән церглхдән дурго күн гиҗ санцхадг бәәснт. Би ти­им бишв. Би төрскндән наадк салдсмудла мел әдл эңкр биләв, ода чигн тиимв. Болв дурн, һундл хойр намаг алад бәәсмн. Терүг күн медҗ өгдго бәәсмн. Тер зовлңган тер цагт илдкж, күүнд келҗ болшго чигн билә.

— Сән ицгтә үүртән келх кергтә бәәсмн,— гиж Амбуш тоолвран келв.— Ицгтә үүртн седкл төвкнүлх селвг өгх биләхн.

— Йир кемҗәнә. Тер цагт күүнд ицнә гидг йир әәмшгтә болҗ нанд сангддг билә. Ташр тегәд тиигхд мини чеежд бәәсн киләсиг келҗ ме- дүлм үгмүд нанд олдх бәәсний! Беркл биз. Тер киләснә үндсинь ода чигн сәәнәр цәәлһҗ чаджахшив. Дурн, һундл хойр гиһәд амар келч- кхд амр. Җирһлин өргн хаалһд шинкн орсн насн, Түрүн халун дурн. Өмнчнь — чамаг идхәр седжәх ховдг дән. Үкл оньдин өөрчнь дахад

йовна. Минь ним цагт дән юңгад болсмби?—гиж би хүвдән һунддг биләв. Бийэн залу күүнәһәр һартан авхар седәд, би зәрмдән иигж сандг биләв: дури, дури, әрл! Киләсн, бийим сулдх! Иигснәнни дарү невчкн зуур чаңһрсн болдг биләв. Болв, дарунь саак кевтән уха гүүл- гәд, одак кишва күүкнә тускар санад, киләснд авгдад, үрглод үнтҗ оддг биләв...

Амбуш инәдән бәрҗ тесҗ чадсн уга. Болв, эн иигҗ келв:—Күн бол- пна дотрк седкл, тоолвр, киләсн гидгтн кецү нәрн болн әвртә соньн Таниг дотран тиим зөвүртә гиҗ тиигхд би харлҗасн угав. Татвр уга, залху, баһ наста күн гиҗ сандг биләв. Зовлң бәәхлә, келхт гиҗ күло- дг билов. Ода тана келҗәхитн соңсҗахнь: «секәд уга авдрт семрод уга торһн» гиҗ хальмг улст келгддг тәолвртә тууль санандм'орв.

— Ой, энтн мел дигтә мини тер фронтд йовсн цага киләснд йир зокаста, гиҗ Павел таасв.— Умшгдад уга дегтр гиһәд чигн келж болхмн.

— Э, тиигәд чигн келҗ болхмн,— гиж Амбуш зөвшәрв.— Би ода тана келҗәхиг соңсад, урднь умшад уга дегтр умшҗах мет бәәнәв.

— Таниг ^{би ЙИ}Р ^хүвтә күн гиж фронтд сандг биләв — гиҗ Павел келхлә, Амбуш алң болҗах бәәдлтәһәр өмнәснь хәләв:

— Юңгад? Командир гиһәдий?

Уга. Командир гиһәд биш. Та мел оньдин, дәәллдәнә өмн чигн, дәәллдәно хөөн чигн серглң-дерглң йовсн болҗ намаг өврүлдг билот. Мана отделено командир сержант Никитенко гпҗ йовсиг меднт?

■ — Яахм било. Меднов.

У₇^анд «халун зүркп» гиж тер нер өгсинь меднт?

— Уга, терүгинь медҗохшив,— гиҗ Амбуш соньмсж инов.

— Таниг даңгин серглң-дерглң йовдг төлодтн тер сержант таниг «халун зүркн» гиж; нерэддг било.

— Кемҗәнә. һә бол, йир!— гиҗ Амбуш инэв,— Болв, тер йир сэн көвүн билә, көөрк, әмд үлдсн болтхал. Танас тер хойрхн ах билүс.

Э мел дигтэ хойр ах билэ. Та болхла, нанас дөрвн ах болдмт Тиимии?—гиҗ Павел сурв. ‘

— Би хөрн негдгч җиләв.

— Не тер. Би хөрн тавдгч җиләлм. Ода һучн нәәмтәв. Әмти нанд зөвәр өөдән, дөчнәс өөдән нас өгнә.

— Э, тиим бәәдлтәт. Геснә гүрм кевтэ,— гиҗ Амбуш инәв

— Та болхла, нам дөч күрәд уга бәәдлтәт,— гиҗ Павел келв

— Юңгад гихлә, би түрүн дурнд авлгдсн угав,— гиҗ Амбуш хөкрлв.

— Тиим чигн биз,— гиһәд Павел невчкн зуур уха гүүлгчкәд, немәд иигҗ келв:— Юмна гүрм дәәнд бәәнә. Мини түрүн дурн серәд уга цагт эсклә тер өңгрҗ одсн цагт намаг дәәнд авсн болхла. тиим киләсн нант учрх уга билә гиж, би тоолжанав.

— Тиим чигн биз,— гиҗ Амбуш зөвшәрв.

— Фронтд бас нег һэ юмн мини киләснд җиңдүр болж йовла — гиҗ Павел келв.

— Юмби? Бас дурн болвзго?— гиҗ Амбуш соньмсв.

— Уга,— гиҗ Павел толһаһан зәэльв,— Сүрдлһн, әэлһн. Зуг дээнә әәмшгәс талдан...

Амбуш болһаҗ хәләҗәнә.

Павел цааранднь келҗәнә:

~ дәкҗ онц отделин капитан намаг дуудулж авад иигҗ пскв- Шульц! жанҗр угаһар дарунь келчк:— немшвчи аль угай. Би «уга орсв» гиҗәнәв. Тегәд иим фамиль ха.маһас чамд ирсмби? гиҗәнә ка­питан. «Би медҗәхшив. Экәсм суртн. Эцг угав. Военкоматас суртн» гиҗәнәв. Капитан намаг зөвәр удан хэләжәһәд тәвчкв. Намаг эс итк- җәх бәәдлтәһәр тср үлдлә. Хвөннь тер капитаниг үзх болһндан сүрдәд

—

йовдг биләв, юңгад гихлә, мини фамилии тускар тер ю цәәлһсән, ю сан- жахав панд медүллго бәәв.

— Не аштнь юи болж һарв?— гиҗ Амбуш соньмсв.

— Би эцгән үзсн угав. Экм эмч. Фамильнь Шульц. Паспортднь орс гиҗ йовна. Эцгинм фамиль Николаев Сергей Иванович. Намаг һарн гиҗәтл тедн салҗ одцхаж. Намаг һархла экм эврәнни фамильд бичүл- чкҗ. Болад бәәснь тер. Экм яһад Шульц гидг фамильтә болсинь би фронтас бичж сурлав. Экм бичгтән нанд иигж бичлә: «Фамилии тууж бичдг заб нанд уга». Тер ю сансинь би яһж медхви? Эврәнни фамиләс намаг җигшҗәнә гиж чигн тер тоолсн болх, юцгад гихлә, би яһад сонь- мсжах учран экдән цәәлһҗ бичсн угав...

— Не медгдв. Болҗ,— гиж Амбуш келв.—Тиимшцг киләсн нанд чигн бәәлә. Зуг фронтд биш, Сиврт, дәәнә хөөп, тәвн һурдвдгч ҖИЛ күртл...

Өмнәснь болһаж хәләжәсн Павел: «меднәв, меднәв» — гисн бәәдл- тәһәр толһаһарн хойр-һурв гекв.

— Не намаг штрафнойд одсна хөөн яһҗ бәәгдв? Мини тускар яма- ран седклтә йовлат?— гиж Амбуш соньмсв.

— Тана тускар му седкл нанд йирдэн уга билэ. Намаг чиклхэр се- дәд зүткә йовж, мини уршгар та трибуналд туслат. Нанас авсн сурлһа- нд би бийм гемтэв гиж мел һооднь келж бичүлләв. Тер келсим зарһ учртан авсн уга. Зарһд офицер мүдәс бишңкинь эс тэвсинь та бийтн меднәт. Болв, зарһ деср та бпйэн яһж бэрсипь, мел «есть!»—гиһәд бэ- эситп бидн офицсрмүдин келврэр соцславдн,— гиж Павел бахтсн дүр- тәһәр инәв.

— Есть!— гихэс нань ю келхви? Гом һарһсн күн,— гичкэд, Амбуш саналдҗ нүүхлв.— Цуһар баһчуд биләвдн. Та арвн нәәмтә, сержант Ни­китенко хөрта, би хөрн хойрта. Мана взвод кевтән тедү эргнә наста билә. Генн биләвдн. Эврәнни ухана кемжәһәр, эврәнни медсәрн үүлд- дг биләвдн...

— Таниг штрафнойд илгәгдснә дару намаг трофейн командд орулв,— гиҗ Павел келхлә, Амбуш элк хатад инәв, юңгад гихлә, тро- фейи командд салдсмудин му хамгнь илгәгддг гиж Амбуш сандг бә- әсмн.

— Матвеев-Курганд шавтхдан би таниг зервк үзләв,— гиж Амбуш тодлхла, Павел марзаһад инәв.

— Э, э, тиигхдтн би трофейн командд йовлав. Зуг зервк биш, тер өдр бидн хойр частан хамдан йовлавдн. Тана ухан орль-һарль болж медгдлә. Мана команд трофейн болен деерән похорони кергәр үүлд- дг билә...

Амбуш пиш хаһрсар инәв.

...Мана командин бас нег үүлдврнь-алгдсн тоотиг цуглулдг билә. Ти- им даалһвр күцәж йовад, нег нүкнд кевтсн офицер үзүв. Үкс өөрдәд хәләхиь, кииһән авчах болж медгдв. Маңнаһинь бәрҗ үзхнь—бүләкн. Үкси улс хәәҗ йовад, әмд офицер олж авсн би, денынг хәәж йовад. арслң олҗ авсн мет байрлув. Оньһад хәләҗәһәд, таниг таньчкад, тең- кән уга күчтәһәр байрллав. Иим харһлдан бас бәәдмжн — гиҗ өврләв. Шавтсн тоотиг цуглуллһн—санитармудын керг болдгинь: би меддг болв чигн, үкс хурдлад, ус авч ирәд, танд зальгулад, толһаһитн нор- һад, серл орулад, санитармуд ирхиг күләлго, шуд эврән санитарн пун- ктд таниг күргләв. Меднт?

— Таниг зервк үзсн болнав, нань юм медхшив,— гиҗ Амбуш келв.

— Тиим болхла, та лавта орль-һарль ухата бәәсн болҗанат. Тиим гиж би тиигхд сана биләв,— гичкәд,— ай одак баавһа яһсн болхмби? гиһәд Павел үкс босад, терзәр хәләв.

23

Не тер тана түрүн дурн болен, тана седклин килэсн болен күүк- нтн яһла?— гиҗ Амбуш соньмсв.

— Юн эрлг авх билә терүг бәәнә. Эн долан көвүнә эк,— гиһәд Па­вел шкаф уудлад, гергнәнни зург авч ирәд үзүлв,— Тиигхд эн ним кү- үкн билэ. Нанас хойр ах доңк.

Өргн чирәтә, өмәрән гүвдәсн чееҗтә, өрвһр үстә күүкн стул деер хәврһшлҗ сууһад нааран хәләҗәнә. «Нүднь му биш, нань күүнә сед- клд киләсн болм юмн уга»— гиҗ Амбуш санв. Болв, эн иигҗ келв:

— О, йир сәәхн. Көвүдин седклд киләсн болҗ чадхмн... Нернь кемби?

Зоя, гичкәд, Павел хоолан ясв.— Эн кишваһас көлтә би үкн гисн болҗанав. Тьфу, кишва доңк! Ода энтн иим биш. Энтн ода эмгн болад хуурв. Ирхләнь үзхт...

Амбуш, инәдән әрә гиҗ бәрәд, өмнәснь хәләҗәһәд келҗәнә:

— Долан көвү чамд белглсн, дөч күрсн наста күүкд күн ямаран өңгтә болх бәәсмби? Чи бидн хойр залус ода ямаран өңгтә болвдн? Чамаг би эндр таньсн угалхн.

, Тертн тиимл болҗанал,— гиҗ Павел зөвшәрв.— Би энүг көгшн гиҗ һәәлҗәхшив. Зуг энүнәс көлтә шүлгт сүзглдгән хайчкув, сурһуль цааранднь сурсн угав...

~ Айдҗатн,— гиҗ Амбуш орлцв.— Айдҗатн. Хәрнь энүнәс көлтә бап дүүвр насни шүлгүд тана зүркнд төрҗ үүдсн болвзго.

Павел ормаҗ хәләһәд тагчгрҗаһад келҗәнә:

— Тиим чигн биз. Болв, би дәәнә хөөтк цагин тускар келҗәнәв. Дәәнәс ирәд, гер-бүл болчкад, сурһуль сурх сана һарһхлам, эн кишва иигҗ келлә: «әрлһ, әрлһ цааран. Әмд ирснчнь болх. Дэн уга болен хөөн хар өдмгтә хоосн усар бәәвчн ик байр. Невчк амрий»..,

— Терүнә зөв чигн биз. Яһҗ медхв,— гиҗ Амбуш келв.

— Невчк амрсна хөөн эн көвуд мел һарлдад бәәв...

— Гем уга, һарцхаг. Дәәнд хорсн залусин ормд эдн өсцхәг,—гиж Амбуш инәлһн угаһар келв.— Чамаг сән механизатор-бригадир гиҗ энд келцхәнә. Тиим болен хөөн эдлврәр чигн түру уга болховч? Кү- үкд ямаран олн болв чигн, тедниг асрж, теҗәҗ чадх арһ чамд бәәҗ- әхов.

— Бәәнә. Тер тускнь йирдән тиим...—гиҗ Павел келж йовтл үүдн секгдв. Павел өндс боев. Толһадан цеңкр боодһата күүкд күн орж ирв,—- Зоя, таньлд. Эн одак мини келҗәсн күн. Фронтд мини коман­дир йовсн, ода мана фермин залач...

— Азаев,—гиҗ Амбуш һаран өгч таньлдв.

Соңслав, меднәв. Павлик келлә,— гиҗ Зоя саначрхсн бәәдлтә- һәр, зөвәр җиңнсн әәтә дууһар келв.

Павел Сергеевич фронтд йовхдан нег сәәхн күукнә туск киләс- нәс көлтә үкн алдла. Тернь та болҗ һарвт,— гиҗ Амбуш шоглв.

Павел тагчгар марзаҗ инәжәнә.

— Нег цагт би лавта сәәхн биләв,— гичкәд, Зоя залу талан хә- ләв.— Павлик, мини зургуд үзүлчн, хәләтхә.

— Үзүлчкләв. йир сәәхн гиҗ мини начальник келв,— гиж Павел цәәлпв.

— Хәләләв. Әвртә...— гиҗ Амбуш ахрар келв.

— Тер цагт би тиим бээсн болжанав.— гичкэд Зоя, кухнь талан ад- пж орад, — Павлик! Нанд нөкд бол! Шулуһар хот кех кергтэ,— гиж тендэе дуудв.

— Маднд күүндх үг дала. Цааранднь дәкәд күүндий,— гиҗ Амбуш келчкэд, Павел түгдрҗ ишкэд, кухнь талан орв.

ҖИМБИН АНДРЕИ

АЧ АВҺ ХОЙР Келвр

— Мана таңһчд һуч һар җил хооран колхоз бүрдәгдснә туск тууж нанд ода тодлгдна. «Колхозд орнав гиһәд эврәнни теҗәл кеҗәсн бүрү- туһлан олна малла ниилүлчксн әмтн түрх, эдн эндүрв» гисн тоолвр тоолсн, иргч цагт эс ицсн кесг улс бас билә. Болв тер тоолвр шин ца- гин аю эс медсн улсин тоолвр билә. Олна күчәр дала болен һазрт, тәрән тәргдв, усн өөрхн бәәсн әәмгүдт сад, олн зүсн зер-земш урһагдв. Талданар келхд, һазрин ик әңгнь тәрәһәр бүркгдв,—гиһәд Дорҗ өвгн ач көвүндән экләд келв.— Цуг эврәнни теҗәлән малас авдг—малас оңдан зөөр уга хальмг баячудт болн теднә үлмәд бәәдг улст иим бәәдл таасгдсн уга. Нег-негнәнни герт ирлдәд, яһъя-кегья гисн тоолврар шивр-шивр гилдәд, «уутьрмҗта цаг»болҗана гиҗ түңпплдцхәв. Болв колхоз батрад, ик ору авдг болад ирхлә «хәрнь ним зөвтә чигн боллтал эн>— гиҗ тер әмтн тоолцхаснь лавта. Бас чигн нег цөн җил өңгрв — «урдк цагин бәәдл хәрү ирх» — гидг хортна ховиг нег чигн күн иткд- гән уурв. Тиим болл уга чигн бәәшго: сән җирһл гисн юуһинь, ямаран болдгинь, яһҗ түүнд күрдгинь эс медҗәсн харңһу улсин чееҗд шин ца­гин нарна толян тусҗ хурц герләрн сарултхла...

Яһад, юн учрар энүнә авһ эндр иим күүндвр һарһҗахинь эс медсн Дөнә: Бааҗа, тертн үнн болх зөвтә. Ода мана зндрк цагла дүңцүләд холәлт. Хальмг таңһч ода ямаран ик, байн урһц авдг болв? Урзн жил бидн арвн дөрвн сай пуд, нидн җил-арвн нәәмн дундур сай пуд буудя государствд хулдсн, ода эн җил хөрн сай пуд буудя хулдх болҗ даал- һвр авсн...— гиһәд эклв.

Дорҗ һундн дөөглсн дүрәр инәмскләд:—• Нә тегәд, иим ик буудя һарһад өгә бәәтл, Хальмг теегин кесг миңһн гектар һазртнь тутрһ тәр- хәр седдгнь юн болҗахмб?— гиҗ Дорҗ эврәнни эклсн күүндвринни уч- ринь цааранднь илдкҗ сурҗана.

А-а... Бааҗа, ю келҗәхмт? Арвн нәәмн, хөрн сай пуд буудя гиснтн юмб? Цуг орн-нутгин аһуд авад хәләхлә, тертн далад дусал болҗана. Дакад «...иим ик буудя һарһад өгә бәәтл Хальмг теегин кесг миңһн гектар һазр яһад авч бәәхмб?»—гиснтн нам нанд медгдҗ бәәхш.

Дорҗ ачинни с$рсн сурврт ямаран хәрү өгхән тоолҗ уха туңһав. Энүнә барун халхиннь герл деер бәә.х бүлткр үйе иим, зүткәтә цагт эзндән зог болдгинь Доржиг таньдг улс цуһар гилтә меднә.

— Тер буудаһян кенд һарһж өгчәнәвдн? Бидн бийдән, эврәнни орн- нутгтан, олн әмтнә төлә тәрҗ, һарһҗ бәәнәлм. «...Хальмг теегин кесг миңһн гектар һазринь авчана» гинәт. Кен авчана? Бидн талдан орн- нутгт өгч бәәнүвдн?.. Уга һуйр-һуйртан; Тутрһ тәрҗ авхар седжәнә- вдн. Танд яһад эс медгдҗ бәәхднь алң болҗанав,—гиҗ Дөнә цааранднь соньмсв,— Бидн зун—хойр зун сай пуд буудя государствд хулдҗ чад- дг арһта болен бийнь — тутрһ тәрх биләвдн.

Дөнә эн үгмүдән келхәрн хойр һаран ниткрәд, хурһдан тачкнүлҗ, авһурн нег, экүрн нег хәләҗ, тедн бас иим күцлтә болх гисн иткхәр ицж гер дотраһур нааран-цааран йовад оркв.

Тегәд чиниһәр болхла—цуг орн-нутгиг һуйр-өдмгәр бидн теткхмб? Урднь махар теткдг биләвдн, ода чигн теткҗәнәвдн,— гиж Дорж алц- трҗ сурв.

— Уга. һанцхн мана таңһч биш. Бидн ода тәрҗ һарһҗасн буудя- һан тавн-арвн холванд икдүлхлә, наадк цуг областьмуд, краймуд бас тер мет, терүнәс чигн икәр буудя тәрҗ һарһдг болхла—тегәд айта юмн билә гиҗ келҗәнәв. Дәкәд буудя элвгәр тәрҗ һарһсн деерән, малас авдг эдл-уушан бидн бас шулуһар икдүлхвдн. Советин Союзин район

25

болһна күч-көлсчнр тиим күцлтә көдлҗәно... Эн халхар партии боли правительств!!!! товҗох төрмүдлг эрт күцәхии тело ямр ик көдлмш кү- иәгдх зөвтоһннь та меднот. Партии XXII съезд...—гиһод Дөно цааран- днь эклв. Болв, энүг Дорҗ докъяһар хөрәд:

— Терчнь тиимл, кукн. Болв, мана ода бәәх малд идг күрч бәәх- шлм. Тиигхлә бас 300—400 мицһн гектар һазр тутрһ тәрлһнд һарһчк- ла,— мал хәрүлдг һазр уга үлдх болен болж нанд медгднә.

Авһин тоолвр улм-улмар илдәд ирв. Кесг зун жилмүдин туршар диглгдсн авһин тоолвр эн цагин тәв шаху жилин туршарт өидсәрн эс сөңгрснь чиги Дөнәд медгдҗәнә. Болв, тер үндсинь бас чиги дәәвлү- лж, бас чигн сулдхх бсрк керг Дөнәи ссдклд батар сүүрлв... Авһин хал- хин герл десрк үйнь бөдүн бичкн-бичкн хурһдар даки имргдв...

— Бааҗа! Терти тиим биш. һуйр икдхлә, малд ксргтә шимтә хот икди гиҗонә. Тер цагт үвл болһн малд эдцн-турңха һарад бәәдгнь уур- хмн. Шимтә хотнь элвг, боәрнь—хүүрә, дулаи бәохло: малас һардг шим-. шүүсн бас түүнәс көлтә элвҗхмн. Пег үлү өдгә цагин эркн төр кеж— селәнә-эдл ахун һарциг улңхдулх—төр хаһлгдҗ бәәхинь эс соңсвт?!.

Дорҗ саак үйән дакн чимкәд, дакн мошкад, дун угаһар кесгтән су- ув. Ач көвүнәнни келҗәх үглә Дорж зөвшәрҗ эс бәәхиь Дөнәд, Дөнәи эк Амулңд сәәхн медгдҗәнә. Кемр, талдан күүиә тоолвр эврә санан- ла эс таарсн цагт, эн халхдк үйән иигҗ билцртлиь чимкдгии тускар экнь кссг дакҗ келҗәсиг Дөнә санҗ ипәмсклв. Эк көвүи хойрпи хо­лоп зөрлцв. «Мала күүнд малый идгтә теегнь харм болҗаиа, чавас, гиси экин тоолвриг Дөно мсдв. Ксзә ног цагт дасси, иҗлдсн бәәдләсп цөкрсн улсиг таасж келхдән дурта, болв Бааҗа билль ямараи тоолврт диилгдҗ боохол медҗәхш!— гиен тоолвр Долог һундав.

Нуувчиь илдҗ боохнь Доржд бийднь чигл медгдҗәх зөвтә:

— Нә.үнәртнь келхлә,— гиһәд авһ дакад эклв.— Эн тутрһ тәрнә гисән амр юмн болһжант? Чи комсомолын комитетин көдләч болҗа- нач. Орн-нутг, парть дуудҗана гиһәд кесг баһчудиг тосхлтд чигн, Хасг орн-нутгт, Алтайд, Уралд, эмнг һазр хаһллһнд чигн йовцхана, болв...

Дөнә авһан күцц келүлл уга:— Бааҗа, та ю келҗәхмтн, хаҗһр гиж тоолжахмт? Коммунизм кен тосххмб? Та һанцарн медәд, чидәд тосх- жанав—гиҗ келхәр седҗәнт?!. гиһәд кесг давтад сурад бәов. Дөно авһурн хәләҗ, терүнә өгх хәрүһинь күләҗ зогсв.

Дорж ахр-ахр, багдһр хурһдта бичкн альхарн дакад чирәһән плод, халхдк үйән имрәд, нүдән дараһар кссг дакҗ чирмжәһәд:—э... тиим. Болв, бидн махиа малмуд өскәд, талдан райод тутрһ тәрәд һарһад бә- охло чигн махиг тутрһтаһинь, идж болхмн эсий? Талдал күүно торсн, эврә урһасн гиҗ тутрһд йилһл уга эс болхий?— гиҗ келәд дадмг ино- дор шиигәд инәв.,

Авһинни келсн үгмүд Дөнәд таасгдсн уга. Болв, төвкнүн, тогтуи бәәдлор Доржур өөрдәд:—Та бичг-тамһ меддг, олна көдлмшт орллж йовсн күн бәәнәлмт. Бидн тадна кеҗ күцәж йовсн хаалһар йовад энд- рк сәәхн җирһлд күрч ирвдн. Тиигәд эн җирһлән улм икор сәә.хрүл.хәр зүткҗ йовнавдн. Эн угон талдан улст бичо келтн. Энүнонни тускар биитл сәонәр ухалтн. Манд һуйр—чигн кергтә, өвсн—чигн ксргто ту- трһ—чигн кергтә. Негдвәр, тутрһиг бидл урһлтар хатяр хагсу бәәдг һазрар тәрхәр, бәәнәвдн. Хойрдвар, усн уга Һазрт ус орулдг—чидл манд урһҗ одсн учрар бидн тер һазриг уста һазрт хөврүләд урһц сә- отә, үн иктә культур—тутрһ торхәр бәәнәвдн. Тутрһ—гиснти лаһан һуй- рин буудяһас холван үнтә. Элсн, җиигндә хойрас оңдан юмн уга эҗго тоота һазрт ус орулад, һурвн-дөрвн зун миңһн гектар һазрт ик үнтә тәрә тәрхәр седҗәх—эркн төрин чинринь эс медҗ чадцнтн нанд ик һундл болҗана—гиҗ Дөно келв.

— Куки, бичә уул. Би чини бийинчнь төлә, келҗәнәв. Маңһдур үкх нанд дала юмн керго. Тутрһ торно гиен амр юмн бишинь дакн нег 2(>

цәәлһчкв. Оньдинд усн дотр көдлх кергтә. Тигж көдлсн улс КӨЛДӘ11 шаркл.а, нань чигн гем авхмн болҗана. Дакад бөкүн-батхнин бийнь чамд, цуг таднд амр өгш уга. Тср тутрһ тәрсн һазртчнь күчр гидг икәр. күн аман аңһалһҗ болшго дүцгәһәр бөкүн көдлдгж. Чи тсрүг мсддвч?

— Бааҗа, бидн аман аңһаш угавдн. Көдлмш ик гиж бичә әәтн- тертн ик болх дутман сән болхгов. Олн әмтнә эс чадх, мана цуг совет- ск олн-әмтнә эс чадх көдлмш гиж уга. Бөкүнәс әәнә гиснтн дегәд инә- дтә юмн болҗана. Химия өсжәнә. Бөкүниг. химия эс диилхий? Дакад бөкүн хазсн гүвдрүнәс зулад теңгр урһц өгх—гиҗ күләж, терүнд нә- әлҗ цааранднь бәәҗ болшголм. Мана өвкнр йиртмжин өгсәр тежол ксж бәәцхәҗ, мана эцг-экнр болхла, йиртмҗии өгснәс нань эврәнни өлмә хальдаж, йиртмжин күчинь бийинни үлмәд орулхар, олна жирһ- лд пилчинь халдадг дасхар бәәнә. Хурта, чиигстә цагт буудя урһаж авх, малый хот белдҗ чадх арһ учрна, хүүрә-хагсу җилд алькаснь чигн уга үлдх әәмшг учрна. Ода цагт тиигж бәәж болхго. һазр эдллһнә халхар маид медрл, дамшлт бәәнә. Бидн йиртмҗ өгдг, эс өгдг болвчи авх зөвтәвдн. «йиртмжин хәәрлхиг бидн күләһәд бәәж чадш угавдн, терүгинь авч чадх—мана төр»—гиж Мичурин келен бәәнә. Тернь кү- иәгдх зөвтә, күцәгдҗ чигн бәәнә.

Дорҗ ачинни келжәх үгиг тагчгар соңсад, хая-хая халхан, негл терүндәи бәәсн үйиг таслж авхар седж бәәхшңг, имрәд суув.

Кемр, эврәнни нег цагт чик гиҗ санж йовсн тоолврнь мөцк биш бәә- синь бийнь медхләрп эн үйән кесгтәи иигәд имрәд тагчг суудмн гиж Дәнә бас соңсла.

— Баажа, та эн үйәп яһад имрәд бәәнәт? Тасрхла ормнь баалх. бичә көндәтн... Энүнәнтн сүүрнь улаһад яһҗахмб, эм түрктн— гиж ко­лод Дөнә столин өрәһән уудлв.

— Энүгичн тасрхнь амрх биләв. Урднь, намаг баһ цагт, эн иим ик болҗ медгддго билә, ода насн ирәд, махн шүүрәд тиигж бәәдв аль мини чидл хәрәд йовхла эн улм-улмар чаңһрад, өсәд бәәдв?.. Дакад •нам бийдм нам тушаһан халдаҗах болж медгдҗәнә...— гиҗ келәд Дорж хойр көлән селәд, һарарн шанаһан түшәд суув, һарин, хурһд заагт шахгдсн халх деегәрн бүлцәв, терүн деерк үйин сүүр хаһрхдан күр урдкасн үлүһәр улав; болв, үй бийнь урдк кевтән әмн уга көк дүртәһән,, ач авһ хойрин күүндврин «герчнь» болжах метәр сүл күчән салврсн ора деерән хураж, «мана күн бичә диилгд, эврә тоолв- расн бнчә цөкр» — гиҗ заажах болҗ Дорҗд медгднә. Дорж бас нег баахн цагт ә уга бәәжәһәд: нә, үүдҗ һарснасн нааран хүүрә һазр деер мал хәрүлҗ йовсн хальмг күн усн дотр орж урсхар седхий? Чи эи сур- врт юн гиҗ хәрү өгнәч?— болв.

— Баажа! Уснд шикр урсх, давен урсх, күн урсхн уга. Уснд ордг, һазр дсер бәәдг күн гиҗ—тиим шишлц улс уга. Цуг әмтс—орс, хальмг. хасг, маңһд, нань чигн келн улс эврә кежәсн көдлмшин дасмҗта, мед- дг көдлмштә. Теднд, нег үлү маднд эс чадх көдлмш гиҗ угалм. Урднь мана хальмг улс мсханизатормуд, тосхачнр болж көдлдг билү? Уга. Ода кедү тосхач кергтэ, кедү механизатор кергтә болна — тедү дүңгә тиим медрлтә олн улс мана республикд дала. Манд дала техник бәәнэ, тосхлт өргәр кегдҗ йовна. Мана күцл, күцәмҗ хойр ирлццһү. Тутрһ тәрдг улс кергтә болхла—тедн-тиим улс чигн олдхмн...

— Нә, кергтә болхла-кехмн. кех әмтн чигн олдх гиж чи келҗәнәч. Кергтә, орута көдлмш кегдәд бәәхлә-сән. Эн тусдан чини зөв чигн болх,—гиж келәд саак үйән имрн бәәж Дорж:—Бас нег сурвр бәәиә. Иҗл деер гидроэлектростанц экләд тосхжана. Терүг мана хальмг тан- һчд ик олзта-туста гиж цуһар келцхәнә. Тернь юн болҗана. Манд Цим­лянск гэсин герл бәәнәлм... Яһад ик туста болжахнь медгджәхш.

Дөнә хойр һаран саҗад, ха-ха гиж пнәһәд: та эврәнни сурврт бийтн хәрү өгчквт. Олзта-туста гнж цуһар келнә гиҗ эс бәәит. Та тегәд яһ-

27