ТЕЕГИН ГЕРЛ
ХАЛЬМг ТАҢҺЧИН БИЧӘЧНРИН СОЮЗИН УРН ҮГИН АЛЬМАНАХ
7
19 6 0 ОКТЯБРЬ
Элст Хальмг дегтр һарһач
В. И. ЛЕНИН
А. В. Луначарский
ЛЕНИН С0ВНАРК0МД .
лениниг бәәх цагт Совнаркомд үүлдвр ик деерән шуугата, дакад серглң болдг билә. Керг-төр хәләҗ хаһллһна яңз энүг бәәхәрә батлгдж одла: келмчнр (оратормуд) болну, эврә докладчикүд болну, аль талдан һазрас ирсн күн болну, аль олар кеҗәх цәәлһврнн орлцач болну,— теднә үг келх цагинь олҗ Денин темдглдмн.
Келҗәсн күн болһнас үгиннь утхинь шахҗ, зуг кергтөринь онцлҗ, һоллҗ келлһн дегәд икәр некгддмн. Совнаркомд, ямаран гихв, нег тиим өткн-нигт седклухан бәәдмн, цагин бийнь зөвәр нигтрҗ одсн метәр, нег-нег минут болһнд түдү дүңгә олн үүлдврмүд, са- нан-седкл болн шиидврмүд багтҗ хаһлгддмн. Болв бюрократизмин ямаран бичкн болвчң, авц-янз, деерлксн авцта наадн үг, эс гиҗ чидләсн үлү көдлмш кеҗәх улсин күчллһн төрүн медгддго билә. ТГалдан цаг дорхнь Лениниг бәәсн цагт эн күнд көдлмш ямаран ик даалһврта болвчн «гиигн» болҗ медгддмн.
Ленин бийнь оньдинд инәхдән дурлдмн. талдан улсас, энүнә чирәд маасхлсн өнг һарснь, ол дакҗ үзгддмн. Рансон, шинҗлхдән дурта англичанин, эн мана цагин әмтсин алдршсн күүнә сергли, тиньгр.түрмшгугаһар
инәхдән дурта болдгинь темдглж., чикәр медҗ: «Эинь чидлин инәдн, эн чидлнь ленинә һанцхн ик билгтә чидвртнь биш, терүнә коммунизмднь бәәнә. Олна нуувчинь болн зовлтң-түрүһинь секҗ чаддг тиим сән түлкүр энүнд бәәнә, ямаран чигн талдан үүлдәч бийдән, эврәннь зурадан, эврәнпь тоолвртан игҗ ицҗ чадш уга — тиим, эвдрж мартгдш уга тааҗ медлһнә ицл коммунизм энүнд өгч»,— гиҗ Рансон келсмн.
Мел тиим, эс |
гиҗ дүңгнхд — тиим (утхнь ииминь |
медҗәнәнв) гиҗ, |
Рансон келсән, батлҗ лавлдмн. |
5
Совнаркомд зүтклдәтәһәр, серглн-дерглңгәр, инәд- тә-наадтаһар көдлцхәдмн. Нег типм зоогта зүтклдәнд кенәннь болв чигн эндүһинь олҗ илткхләрн Ленин ик гидг цаһан седкләр ханмҗтаһар инәдмн, терүнә дарунь ик ут стол эргәд суусн мана цагин ик-ик революционермуд болн шин ирсн улс инәлдцхәдмп— хурц, цецн үг келҗ чаддг ахлачин шоглад келснд болвчн, эс гиҗ докладчикудин келсн шогта үгмүдт эдн шуугцхадмн. Болв эн шуугата инәднә хөөн урдк ик чинрт — күүндврән дарунь эклдмн, доклад келһн седкл-ухаһан хувацлһн, шиидвр авлһн хурдар кегддмн.
Әмтнә келсиг Яенин яһҗ соңсдгиг медх кергтә. Владимир Ильичин чирәһәс сәәхн чирә үзәд угаа. Энүнә чирә деернь йирин биш нег тиим төвшүн чидлин тамһ бәәсн болҗ узгддмн, докладчикүр уха түңһасн бәәдләр хәләҗ бәәсн цагтнь энүнә тер чирәднь, тер хойр нүднднь негл арслңгин нег юмн хәлдсншң болҗ үзгддмн, мергн немр сурврмуд тер докладчнкдән өгхләрн. терүнә өгсн хәрү уг болһнинь негл бийдән шиңгрәһәд авч бәәм бәәдлтә болдмн.
Совнаркомд ухата, чилгр толһата улс элвг болдг болвчн, ленин цугтаһаснь шулуһар цуг төрмүдиг хаһлҗ көтргч, таслгч шиидвр авдмн. тигдг болвчн, эн йовдлд хуурмгар адһҗ, эврәннь түрүлсән үзүлхәр седдг нег чимк чигн седвәр уга болдмн. Кемр кен болвчн пег болм дүңгә шиидвр кехлә, терүнәннь ухаһннь, олзинь Яенин түргн гидгәр тоолад келдмн: «Альков, келлт, та сәәнәр келәд орквт».
Ленин, тер дотр Совнаркомд, йир ховрар уурлдмн, уурлхларн йир икәр уурлдмн. Болв ленинә керлдснд нег чигн күн, нег дакҗ чигн өөлсмн биш. Ленинд «өөлсн» коммунист болвчн, советск талдан күн болвчн йирин кецү урһцта, янзта күн болх зөвтә.
Лениниг болхла, бийстән дөңгән егчәдг болвчн, эс гиж бийсинь буульҗадг, аль шооджадг болвчн, цуһар улм икәр дурлцхадм, улм икәр күндлцхәдм.
Лениниг гемнхд, Совнарком негл өнчрҗ одсар бәәв. Хеөннь, гемнәд зөвәр удан цаг давулчкад энүнә хургт ирлһн — эн үүлдвр ямаран гихв, нег саглулгч, бий дотран геюрлт хадһлсн, байрар тосгдв.
Болв Ленин мел тиим күн биш. Нүдән саглҗ хальчлхар козлдур зүүв, тернь энүнә зүсинь оңдарулҗ үзүлнә. Ленин урдк кевтән сергмҗтәһәр хурган кев,
6
керг-төрнн учрнпь сәәхн олҗ, гаслгч шиндврмүдинь зааж кслв, болв энүнә келсн үгднь амр эс өгчәх нег зөвүр бәәхинь медгдәд бәәв. «Невчк сән болад бәәж, эдгж, болв гсмиппь үлдл бәәһә, йосар эдгәд урдк кевтән болх»,—гиҗ Наркомс хоорндан арһул күүндцхәв, болв эднә зүркнәннь зкнәс түңгшәгч маһдлт һарсн уга. Ленин мана нүднәс дакн халхлгдв, эн саамдан ирш
угаһар холҗв.
Орчулснь Җ н м б и н А н д р е й.
А. М. Амур-Санан
ПОЛИТБЮРОН СҮҮР ДЕР хдльмг ТӨР ХАҺЛГДЛҺН
1920-4 җилин октябрь сарин арвн дөрвнд маниг — Дорд узгә келн — әмтсин хургин делегатнриг РКП(б)-н ЦК-н Полнтбюрон сүүрд ирцхәтхә гиҗ В. И. Лснин дуудулв.
Тедн дунд хальмгудас би одув.
Маниг народн комиссармудип Советин сүүр болдг аһу-ик өргәд дахулҗ авч ирцхәв. Эннь Кремльд, көдл-
мшч — крестьянск |
правительствнн |
ик герин һурвдгч |
|
этажднь бәәдг |
ик хора. |
ленин маднас эр- |
|
Эн аһу-ик |
өргәд |
орҗ ирхләмдн, |
|
тәр ирчксн, ик — ут столин цаад захднь ахлгчин ормдан сууҗ. Бидн—делегатнр басл тер стол эргәд сууцхавдн.
Күүндгдх ямаран төрмүд бәәхинь ленин соңсхҗ келв. Иисдгч болҗ «Дорд үзгә келн — әмтсин бәәршцхәсн һазрмудар РКП(б)-н күцәх кергүдин туск төр»
бәәнә.
лениниг би ,икл гидгәр шилтәд хәләһәд бәәнәв. Сүүрллһ яһҗ тер һардҗахинь, түүнләрн зерглүлҗ талдан чигн көдлмш яһҗ кеҗәхинь, цугтн. һәәхәд суунав: лацар тиизләтә пакетмүд ирцхәнә, тедниг Ленин авад, конвертс деернь һаран тәвәд өгчкәд, дотрнь бәәсн цаасд-
инь умшад, деернь түргн-хурдар резолюцс тәвәд бәәнә. Өмнәсн бичкн-бичкн цаасд авад деернь бас чигн хурдар юм бичәд, теднән дарунь хаҗудан суусн пиисртән өгәд бәәиә. тер бийнь ленин эн сүүрд хәләгдҗ күүндгдж бәәцхәх төрмүдиг, теднә нег әрвҗл уга чигн салтринь алдл уга, медҗ бәәхнь мел ил медгдәд бәзнә. Кесг үүлдвр бер-тегшднь кеһә бәәсн бийнь, түүнд үг кел- ж.әх оратормудин үг келх цагин кемҗәг Ленин алдл уга темдгләд бәәнә. Хойр-һурвн минут үлдәд ирсн цагт,
в
Ленин өмнән бәәсн часан һартан авад, циферблатинь хурһарн зааһад, келпә:
— Үр, танд хойр минут бәәнә. Келтн-келтн...
Энд бәәцхәх делегатнрин кесгнь йисдгч төрәр босҗ үгән келцхәв. Тедн цуһар гнлтә эврәннь сурврмудан цәәлһнхәв. Теднә сурврмудинь күцәлһн Лорд үзгт соцнальн революцин делгрлт түргдүлхд ямаран ик чинртә болхинь зааҗ келцхәв. Эднә келҗәх үгмүд соңсад бәәхнь, орн — нутгин дорд захар соцпальн керг-үүлдвр кемр эс кехлә, ташр тигәд эн сүүрд ирцхәсн делегатнрин келжәсн хамгла мел әдләр эс кехлә, революцд ик шиллт эркҗән уга үзгдх болҗ һарна. Хәрнь тигәд, мел ним учрар эн делегатнрин сурҗацхах керг-үүлдвриг йир адһҗ-бачм кевәр күцәх кергтә болҗ һарна. Үгән келх мини селгән прхлә, би нгҗ келүв:
— Хальмгудт автоном өглһн дорд үзгт социальн революцин дслгрлһни туст ямаран чинртә болхинь бн йир медҗәхшив, болв эн төриг тигҗ эс шиидхлә, хальмгудин ода бәәх хатушг бәәдлиг ясрулҗ болш угаг бн сәәнәр мсдҗәнәв. Дорд болн Деед үзгүдт революцион үүлдврмүдин өмнкнь ямаран болвчн, хальмгуд амулц менд бәәцхәхәр седҗәнә,— түүг би сәәнәр меднәв. Болв хар саната улс революцин нерәр бнйдән хаац кечкәд, йосни халха улсин бәәдл зүүлдәд, күүкд улст күчән үзүләд, харңһу хальмгудиг алад, теднә өлг-эдинь булаһад, керг угаһар олн-әмтни шүтлһни седкл-уха дөөгләд йовцхахла; зах хол һазрмудар болж йовцхах иим му йовдлмудин тускар ленннә мел бийднь келх кергтә
болҗана. Бндн Советнп йосна седкл — уха дахгч улсвдн, тигәд бидн эн йовдлмуднн тускар партийн болн советск халхар деегшән күргҗ медүлл уга — тагчг бәәҗ. чадш угавдн. Цаһачудин булачксн һазрмудар англпйск газетмүдин корреспондентнр ирцхәнә, тедн хамхрха сүмдин зургуд цокҗ авад, түүгән большевнкүдин һарһсн йовдлмуд болн келн — әмтс даҗрлһн гигәд, кесг түмн экземпляр кеһәд, бурхн — багшин үлмәтә цуг дорд үзгт—Инднйд, Цейлонд, Сиамд, Китдин орнд тархалдад бәәцхәнә,— гиҗ би үгән төгсәвв.
Ленин эврәннь товчллгч үгдән игҗ келв:
— Хальмгудас ирсн күүнә соңсхсн йовдлмуд — тер әвртә му юмн. Тер хамгиг уурулхин төлә кергтә үүлдврмүд эркҗән уга күцәхмн.
Эн сүүрин хургт күүндвр кеснә ашдньРКП(б)-нЦК-н
9
Политбюрон тогтавр һарв, 1920 җилин октябрь сарин 14-нд кегдсн 51-ч номертә протоколд игҗ келгдҗәнә: «Ода күртл автоном угаһар бәәцхәх дорд үзгә цуг келнәмтсин туст, хамгин түрүнд хальмгудин туст, тааста шишлң кец — янзтаһар автоном делгрүлхпг эркн керг-
тә гиҗ медхмн».
Тигәд Хальмгии автономин туск төр күцәгдсн мөн. Эн цагла Советск Әрәсәлә залһлда бүрдәхин туск төрәр Моңһлас делегац ирлә. Моңһла делегатнр Советск Әрәсәлә залһлда бүрдәчкәд, Советск республвкд
шишлң бәәгч эврәннь элчән кеҗ намаг шиидцхәв. Моңһл улсин җирһл шинрүллһнә ончта сән залу бол-
гч Ринчино Элвг — Дорҗ, моңһлмудла нег тохмта улс гнгәд хальмгудас дәәнә эрдм — медрлпн зааһачнр болх улс Монһлд илгәтн гиҗ нанас сурв. Тер сурсинь күцәх болҗ би үгән өгүв. тигәд удл — уга дарунь мана Кануков Харти Хальмгудасн найн кү дахулад, Монһл орла. Моңһл революционн церг бүрдәлһнә болн сурһлһна кергт хальмг зааһачнр элдв сэн тусан күргцхәлә, ташр деернь Унгерн гидг барона һарһсн әәмшнг уга болһҗ бокралһнд шунҗ орлццхала.
Орсас орчулснь Инжин Л и ж.
Элст — Москва 1928 жил