Манджнкан Баснъ

ХАЛьмгМ УРАЛАН

Энъкр ээджиннь уурган Элвг теегтӓн кӧклӓч,

Хальмг гих нерӓн Хол Алтагъас дахуллач.

Октябрин нильчӓр гарсн

Ончта одн дор Отг-нутг болад,

Ода хальмгм джиргънӓч.

Кӧкрсн ӧргн теегиннь Кӱчннь эдлдж ӧс!

Кишгтӓ хальмгм мӧнъкннд Коммунизмин тӧлӓ бос.

Диилврин улан тугиг Лелскдж гартан бӓр,

Тег эзлсн хальмгм

Туурх цагур зӧр!

МАРТШГО НЕРН

ӧвгн насндан Кануков ӧкӓрлдж чамаг таалла, ӧвдг десрӓн суулгъад, Ӧрчдӓн шахад энъкрллӓ.

Хур-мӧндр мет Хортна сумн асхрла, Хӱвтӓ йосан харсад,

Хальмгин ӱрд мордла.

13

Арвн йнсн пастадан

Андгъарлдж партизан болла, Алдр Тӧрскн — ээдждӓи

Ачинь хӓрӱлхӓр босла.

Хальмг кӱӱкн Тамара Хортна дӓӓсплӓ ноолдла, Хӓӓртӓ багъ насндан

Холд зӧргӓрн туурла.

иньгин ДУН

Хаврин цаг ирхлӓ Хар газр кӧкрв,

Хӓӓртӓ иньг харгъхла,

Хамдан джиргъхиг сурув. Чамд дуран ӧгсидӓн Чееджм асад йовла,

Зӱркӓн негдӱлхӓр ухалдж, Зурад, сурад йовлав.

Кӧрккн чамур ирӓд Кӱклич гӱрӓд хӓлӓлӓв,

Кӧкӱлдж ӧсксн ээдждӓн .

Кӱчлдж чамагъан мактлав. Эрклӱлдж ӧсксн ээджм,

Эврӓниь санагъан келлӓ, Энъкр ӱӱриннь седклиг Эзлх цагим заала.

Дурлсн мини иньгм, Дуунамм айсиг сонъгс, догдлсн эврӓ зӱркӓн

Дахси нанд ас.

14

Кӧктӓн Элдӓ

ДАРМИН КӦВУН НАРМ

(поэма)

Летчнк — истрсбитель

Василнй Дармаевд нерӓдӱв.

1

Лӧчӓд гарсн наста Ларм ӧвгн белвсрӓд,

Нӱдндӓн догълнъ нӱльмстӓ Нарм кӧвӱгъӓн ӱӱрӓд,

Хотин тӧлӓд эргӓд, Хатуч баячудт заргдв, Хувцнь шуурч салврад, Хуурсн-кирт даргдв.

Болв, ӧвгн уул1>дж,

Басгдсар ӧндиид йовхш,

Ганцхн кӧвӱнь хӓӓльдж,

Гундсан тӧрӱн медӱлхш.

ӧвгн бийнь дууч, ӧӧрин улстан нертӓ,

Кӧвӱн Нармнь бнич,

Келдг бас эрдмтӓ.

Her дакдж Дарм Нерсн ӓрк кӱлӓдж,

Ээдмгӓснь идхӓр Нарм Эклӓд .нерхӓрӓ хӓлӓдж.

ӧвгд ӓркиг гаргъад, Омнӓн тӓвӓд ууцхадж,

15

Кӧвӱд ээдмгиг тарагъад, Кевтнь идчкӓд сууцхадж:

Невчк ӧвгд бӓӓчклӓ, Нӱр йосндан хагърв;

Лакад наарандиь кӱӱндчклӓ, Дармас туудж гарв.

Бичкн ӱӱнӓ Нарм Бас сонъсад суув, Баатрин кӱдр арм

Бахтмар кӧӧркӱг даав.

Джанъгърин хурдн арнзлиг Дживртнӓс давуд тоолв, Баатр кӱлг хойриг Батта иньгсииь олв.

Her бӓрм бурагъар Нарм арм кев, Кӧгшн Ларм эцгӓн «Кӱлг бол» гив.

Хотнас хот орх, Хоол биш, ӧӧрхн,

Хоша хошагъар буусн Хол>влдад тиигӓд бӓӓцхӓнӓ.

Тигӓд Дарм Нарман Тевчӓд ода ӱӱрв, Her бӓрм арман

Нарм гартан бӓрв.

Сууджах нар хӓлӓгъӓд, Сальк ӧрӓд «гӱӱлгв»,

Сӱӱдрнь арднь гарад, Санагъинь Нармиг элвӱлв.

Нарн улагъад доран

Нӓӓгъӓн олад суув, Сӱӱдрӓсн гарсн мӧрӓн Сӧӧдж эн буув.

15

Эн хотнд хоюрн Эвӓн олад хонцхана, ,Шар гсрллӓ, ӧрӱн,

Шамддж нӧӧрнь ханцхана.

Кевтрӓсн боссн малмудиг Кӧгшн Дарм гаргъв,

Хотна бичкн ӱӱрмӱдиг Хӓӓдж Нарм харгъв.

ӧцкӱлдӱрк бӓрм арман

ӧмнкӓсн давугъар санв, Сӱӱдрӓсн гарсн Дарман

Салдргъта уньнаас «сольв».

Ут унян эн Унад маргъанд орв,

Урлдана ард гӱн,

Уульхдан орад ирв.

Болв залу кӱӱнӓгъӓр Батлад нег мӧслв, Бас нег дуунагъар

Бооцдж урлдхар эсвлв.

«Луунань» эднӓ баахн

Далад ишкм дӱнъгӓ, Биисинь цогцар санхнь

Болм гим чингӓ.

Кӧвӱд Нармин зӧвт Кевтӓн гишнъ багтв, довтлсн олн кӧвӱдт Дуиднь Нарм хагдв.

Эн мел аралдад,

Эмкӓгъӓ'н зуугъад йовв,

Чирмӓдж цугталань урлдад, Чилгч мӧрӓгъинь авв.

Ӱӱнӓ бийнь Нармд Ӱнтӓ ик байр, Сахндак хоцрсна ормд Селгӓндӓн мрсн мӧрӓ.

Лакад эн кӱлгӓн данъгин тавар бӓӓлгъв, Леерк Нарм баатрнь дал ээмӓн чанъгъав.

Кесг кесгдӓн белдӓд, Кӧвӱдлӓ хӧӧннь урлдхла,

Ӱӱнӓ «кӱлг» элдӓд

Ӱӱрнрӓсн гарад бӓӓхлӓ,

Хурдн кӱлг хӓӓхӓр Хурц уха бӓрв,

Хар даагъ авхар Хӓӓдж аавурн ирв.

Аавдан ирӓд келхлӓ,

Аавнь толгъагъннь нлвӓ Аргъ уга гихлӓ,

Алнъггрх гигӓд таалв

Тӱндӓн Нармд Дарм Густа занъг соиъгсхв

УӱмдИГ СОНЪГСС" Нарм уумдж чееджӓр адгьв.

«Хар даагън биш, Хурдн адуң ӧсх,

^аак кевӓрн биш, Селан балгъсн босх.

Ода цаачн хурад Олн кӱр кеджӓнӓ, Колхоэин йос бӓрӓд

Учан аамг негдӱлджӓнӓ.

ЭвпӓӓӓХ малмудчн

Га^н~МгааНлзНб°яЛЦХаХ’

Гззр чав^”цуауХТ,Н

B0S ӧряӓ

18

Тӱӱнӓ негнь чи

Тер цагт болдмч, Урлдана мӧрдиг чи

Уудаснь бӓрӓд гӱӱлгдмч.

Зуг тер кӱртл Зургъан—долан cap, Мӧр уидгиг эртл,

Могълцград оддгар сур.

ӧвгнӓ келсн ӱндӓд ӧнр колхоз болв, «Ленин»гидж кӱӱндӓд

Лавтрхагъар неринь бичв.

Колхозин джиргъл ирӓд Кӧдлмш бнлгӓд буслв, Мӧр уидг сурад

Мал Нарм услв.

Гал-гааньдг мӧрдӓс Ганцарн ӓӓхӓн уурв,

Ноябрь болх урдас

Наснь нӓӓм орв.

Сургъулин джил эклхлӓ, Сургъульд Нармиг авв, Тӱндӓн сӓӓнӓр сурхла,

Тасрха темдг тӓвв.

Ноябрин зургъан асхн Нӓр, байр болв,

Узмджтӓ динлвртӓгъинь босхн Унтӓ белг ӧгв.

Тӱрӱн болдж колхозас Тоомсрта кӧдлмш кеснднь дарм ӧвгнд мӧрӓ Луудад гартнь бӓрӱлв.

Уӱнӓ дарунь школас

Узмджтӓгъӓр сургъулян сурдгтнь Нарм кӧвӱнд мӧрӓ Нерӓддж бас бӓрӱлв.

Эцг, кӧвӱн хойр Элдв байрта хӓрв, Мӧр довтлх байр

Манъгъдур ӧрӱиь ирв.

Кецӱ сӓӓхн ӧнъгтӓ, «Колхозин шаргъ» нертӓ,

Архлата бӓӓсн даагъиг Авч ирӓд мордв.

Урлдана бӓ тал

Уудаснь тач кӧндлнънӱлӓд,

Ур даагъдлань зерглӱлӓд Унӱг Нарм зогсав.

«Чу» гилдӓд оркхла, Чавчад кӱлгнь гарв,

Лаагъдас шаргъиг заагрхла,

делднь джолаг дарв.

Ааван ӧмн келдгт

Авгтӓн Нарм татв, Сӱл алднд цокхла, Сунягъад шаргъ одв.

довтлдж ирӓд буухла, Ларм толгъагъинь илвӓ

Неринь дуудад мӧрӓлхлӓ, Нарм байрлдж авв.

Ӱнӓс хооран Нармаг

•Унн шамдгъагъинь медв, Тер ухан Нармаг

Туурх хаалгъур дуудв.

долан нӓӓмн джилд

дасад номан бӓӓв, Бас цааранднь дасхар Балгъс орхан хӓӓв.

Намрин цаг ирсн, Нарм балгъснд кӱрсн,

20

Шӱӱврӓн сӓӓнӓр ӧгон, Шишлнъ дастха гисн,

Багшин сургъулнн ӱӱдиг Батлдж ишкӓд татв, Хамдан сурх кӧвӱдт Хӓӓгъӓд эн одв.

Ундӓн Нарм сурад,

Уӱрнртӓгъӓн ӓдл йовв,

Сӓӓхн нарн гарад, Салькта ӱвл давв.

Агъарин ӱнр канъкнад

Асхрад чееджӱр дӱӱрнӓ, Телтр сӓӓхн кӧкрӓд, Тавглсн ногъагъар никтрнӓ.

Нарм тникт кеер Наач ӱӱрнртӓгъӓн суудж, Агъарт ики деер Арнзл ярплан нисдж.

Минь эн ӱзгдл Мӧнък джиргълнь болв, Лелсн машинӓ бӓӓдл

Дуринь хӓӓдж олв.

Эн цагин арнзл Эрлзснг ода узв, Эьрӓ тӧрскнь баатр

Эргӱлӓд залсиг таньв.

Гӱӱдж кеерӓс ирӓд, Гер давшад гарв, Леевр деер кевтчкӓд, Дурлсар бахтдж гӓӓхв.

Тер кевтӓн эн Тагчг болтлнь чинъгнв,

Хурц хойр нӱдӓрн Хара тасртлнь хӓлӓв.

Нисдг ярплан — арнзлиг, Нисдж бӓӓсн баатриг,

21

Нарм бас дурадж, Насн — джиргълӓи нерӓддж,

Тӧрскнӓ агъар керчӓд, Тӧмр кӱлгӓн упхар, Кӱлгин хурднла бооцад,

Кӱцдж гарад давхар,

Мана гӓрдприн негнь Мел болхар нрв. Нарм нислгънӓ эрдмии Номиг дасад бӓӓв.

ӧдр ӧдрӓн соляд, Эндр кӱртл ирв, Кӱн деерӓс ирӓд,

Кӧвӱд нисӓчнрт шӱӱв;

Авхмн иомд гив,

Ачта зӓнъг болв.

Нарм гӱӱдж одв, Нисӓчд ӱнӱг авв.

Байрнь ӱӱнӓ чилшго

Бульглсн зӱркӓрнь медгднӓ, Зӧргнь ӱӱнӓ хоршго Заляр падрснь ӱзгднӓ.

Тиим дурар дассн Тӧрскнӓ баатр Нарм, Ӓрӱн седклӓрн ассн Амтнӓ хортиг дарм

Нисӓч ода болсн Нер авад гарв, Хол Востокур делсн

Хурдар салькиг ӧрв.

Ирсн ӧдрӓн орад, Ик командиртӓн келв: «Тана гарт би

Тӧгсгчкӓд номан ирӱв».

Хол Востокин цергчнр Харулд зогсхларн car,

22

Тӧрскнӓ меджӓн тӱлкӱр Тӧмр болдар таг.

Эднӓ нег ӱр Энъкр сӓн командир, дарм ӧвгнӓ ӱрн Нарм бас эндр,

Хальмгин ик байрт Хол Востокас кӱртхӓ,

Агъарин улан цергчнрӓс Ачта менд келтхӓ

Иигдж Москва закснд Истребитель — арнзлан тохв,

Нарн бултагъад гархла, Нарм иариг дахв.

Нарн Нарм хойр Нег негнӓсн гарлдв, Уӱлн будн хойр

Улдӓд арднь харлдв.

ӧндр, ӧндр уулд ӧмнь ӱзгдн хоцрна,

Багцта сӓӓхн модн Бас ӱлдӓд йовна.

Час часдан нисӓд Часин агчминь тоолв, Ик балгъсд деерӓгъӱр

Ирчкӓд эн давв.

Болв, цааранднь хӓлӓхнь Балгъсд мел ӱзгднӓ, Ке сӓӓхн тосхлгън

Кӱрилдӓд ӧмннь хотана.

Тигв, Нармин арнзлнь Тонък хашнъ биш, Тӧрскн, нутг —нургънь Туурсн ӧргндӓн кӱцгдхш.

Эн кевӓрн нисӓд,

Эврӓ хальмгтӓн ӧӧрдв,

23

Иджл гол ӱзчкӓд, Инӓмсглдж Нарм урадв.

Нарн хурдндан орад, Намчлад доран ирв, Нарм хальмгтаи кӱрӓд,

Нисӓд зӧв эргв.

Байрта ӧдрӓн уттхсн

Элст балгъсн харгъв, Болд аризлта Нарм Эрдмӓн десриь гаргъв.

Хӓлӓхлӓ Элстии ӱӱльнц

Хурсн улсар дӱӱрч,

Кӧгшн ӧвгн Ларм Кӧвӱгъан ӱзчкад гӱӱдж.

Эн Дарм джангърч Элстд маргъанд ирдж, Эвтӓ Нарм нисӓч, Эрдмӓн ӱзӱлчкӓд буудж.

Ниргдж цугъар одад, Нисӓч Нармала мендлв, Тедн дотр Ӓарм Тӱлклддж кӧвӱндӓн кӱрв.

Бамб цецг белгдӓн Баахн кӱӱкд бӓрӱлв,

Тедн дотрас негинь Тодрхагъар Нарм хӓлӓв.

Нарн Нармин хӧӧн

Намчлад сӓӓхн суув, Нарм нарнас тӱрӱлӓд,

Нисӓд Элсгдӓн ирв.

II

Эндр, ики

ӧрӱн ӧрлӓ, Эн июнин

хӧрн хойрла,

Туурсн СССР

мел делгӱдӓн

24

Тӧвкнӱн джнргълӓр байрлдж киилнӓ.

Хальмгни ӧргн тег дупдан

Хӧн хургъдан

хӓӓдж мӓӓлнӓ.

Эн отарин

ӓ Дармд Элвг седкл

ода ӧгнӓ. Энъкр кӧвӱпь

Советин Ӓӓрмд Эврӓ мсджӓгъӓи

сагар маипа.

ФФ

Сӧӧгъин йирпп унтх саамд

Сӓӓхн кӱӱкн гертӓн амрпа.

Нег дакдж

ӧрлӓ ӱнд

Нӧр дотрнь

зӱӱдн орна.

si:

Эн кӱӱкн Элстд саак

Энъкрлӱлдж таалулсн ӧкӓр Кермӓ,

Тӱӱнӓ кӧвӱнь тиикд одак

Тодрхагъар хӓлӓсн нисӓч Нарма.

Кӱӱмнд зӱӱдн

Келхд,

игдж орна,

Кӧвӱг,

хӓлӓгъит, эн,

Кӧӧрк,

имссӓр кӱӱрнӓ. Тигӓд байрар

зӱркнь дӱӱрнӓ.

25

Тӧӧнрдж махмударпь

цуснь буслиа. Кӱӱкн зӱрктӓ

Кермӓ ӱнд Кӱцсн диилвртӓ

тигӓд сернӓ.

$ # Ц:

Уӱнӓ зӧргтӓ

Нарма тенд Уӱртӓгъӓи агъарт

хару.тд гарна.

Хӓлӓти, ики тер

Холд меджӓ

деер — Хаврии ссрӱн

ӧрӱгъӓр

Хойр харцх делсиг:

Орчлиъгип нарн

дор Ончта нислгъӓн

ӱзӱлсиг!

Тер хойрин негнь Теегин хальмгии ӱрн, Ларм ӧвгнӓ кӧвӱн

Нарма харцх тӱрӱн,

Манур зӧрсн хортиг Меджӓ деер ӱздж,

«Советин темдгтӓ» бийинь

Соньн кевтӓднь дамндж,

Эврӓгъӓн бишинь медчкӓд, Эдн сӧрхӓр белдв,

Амрар ода хортна

Авх мекнь холдв.

ӧӧрддж фашистнр ирчкӓд, ӧмнӓснь манахсиг хав, Гавшун эвин мӧргӓр Гӓрдьир сумнас гарв.

26.

Минь эн ормдан

Мӧлӓлдсп ноолдан эклв, Хортдин дӓвр.тгънӓс давдж, Харцхс сӧрдж дслв.

Тенъгрт, ики деер, Тӧӧнрдж машид ӱзгднӓ, Агъарт, ӱӱлнӓ ӧӧр, Ата булалддж ноолдиа.

Хаси товии утаи Холтрсар пегт цӓӓиӓ, Нег негӓп дорацулхар

Нӱрдж ирӓд шӱӱрлднӓ.

Хортна арвн тавн

Хару элчнр сӓндж, Асхрсн эднӓ сумпь Агъар кедӓд тепдж.

Мана хойр гӓрдь Мӧлтрдж сумнаснь туульна,

Хахларн бипспь эднӓ

Хар цусинь асхна.

Тиигдж нег сумн

Тӧвӓр оч тусв,

Туульсн бийнь шулмин Тоснднь кӱрч асв.

Негӓн ӧгсн бирднр Нӧкдӓн хай.н зулв, Насан бооцсн гӓрдьнр Некдж халдад салв.

Советин хойр баатриг Сумн эс даадж,

Туссх сумна ириг

Тууляд бийӓсн заалдж,

Эврӓ баазурн тигӓд

Эрӱл менд буув, Дакад хортнла харгъх

Даалгъвр кӱлӓгъӓд суув.

27

* * *

Тер саамла Дарм

Тергн хошан зӱӱв.

Тӱӱврин худг

орхар Темӓгъӓн шавдад

туув. Хӧн худгур

ӧӧрдӓд,

Хотагъад мел

йовв, Хальмгин тег

уняртад,

Хӓлӓдж зӧӧрӱрн

инӓв.

* * *

Кермӓ

ӧрӱн босад, Тӧрӓ зӓнъг сонъсдж

Нарма

ӧрлӓ нисӓд,

Тӱрӱн даалгъвран кӱцӓдж.

Болв тер Нарма келнӓ,

Бас хортнла харгъхан санна:

«Би дакадчн

фашистск ӧзднъгӱдлӓ

Бӓрлддж негӓн ӱзлцхв»—гинӓ.

1941 дж.