ТЕЕГИН ГЕРЛ
ХАЛЬМГ ТАНЪГЬЧИН БИЧӒЧНРИН СОЮЗИН УРН ӰГИН АЛЬМАНАХ
19 5 8 АВГУСТ
Элст Хальмг дегтр гаргъач
«ТЕЕГИН ГЕРЛ»
Хальмг урн ӱги1Н альманах
Редакционн коллегнь: |
_ |
Джнмбин Бембӓ (редакторнь), Иңджкн Лидж, |
К°ктан f . |
(сеглӓтрнь), Кӧглтин Дава, Лнпкнн Семен, Нарман Морхадж о проф. Б. К. Пашков.
«СВЕТ В СТЕПИ»
литературно-художествӧниый альманах
на калмы-цком язы-ке
Редакцнонная коллегия:
Б. О. Джимбинов (рсдактор). Л. 0. Инджисв. Э. М.
(ответ. секретарь). Д. Н. Кугультнноо. С. И. Лнпкнн, М. Н. парма н проф. Б. К. Пашков.
Ответственный за выпуск У. У. Очиров. Тенхическ. редактор A. П. Мокротоваров. Оформленне художника К. А. Чальченко.
Коррсктор X. А. Бадмаева. __________
Калмыцкое книжное издательство. г. Элиста.__________
Сдано в набор 28.1V-58 г. Подппсано к печатн 24.IX-58 г. Аот. л. 8,6. Уч.-Изд. л. 9,1. Печ. л. 7,8.
Бумага 84х1081/а2. Бум. л. 3,1.
Тираж 3000 экз. Заказ № 3986. Цена 4 руб. 65 коп. ВГ11538Краевая типография, г. Ставрополь н/К., ул. Артема, 18.
ШӰЛГӰД БОЛН ПОЭМС
Кӧглтин Дава,
ӒРӒСӒ БОЛДЖ ӰЗГДЛӒ
Тедӱхнд маниг бӓрджӓх
Толгъа авх заката, Кукурузин шарльджта теегӓс
Кӧвӱдӓн уралан дуудлав, Сарпагъас хол бишд Сумн оошкдм тусла. Серд гисн салькнла Серл акчмд орла.
джирджңънӓд гооджджах цуснла джиргъл тасрх гигъӓд, Халун эврӓннь цусан
Хӓрӱ гарарн тӱлклӓв,
Тӧгӓлнъгд зиигӓд нисджӓх Тошхр кӧк батхнс Ӱрглго шавдм суула...
Укл ӧӧрдснь медгдлӓ...
Газр тенъгр ниилдж
Галд хӧврсн болла...
Ам.ндм киитн усн Альдас дуссн болхв? Келӓрн унд алдлго Кӱцднь авхар долалав...
Нӱдӓн секӓд хӓлӓхинь
Нигт шарльджнд, ӧӧрм, Гӱрӓтӓ кӱнд тевгӓн Гиджгтӓн цугълулдж баглсн, Ӧнъгтӓ ценъкр нӱдтӓ
Орс кӱӱкн ӱзгдлӓ...
Алтн делкӓ харссн Ӓрӓсӓ болдж ӱзгдлӓ.
3
ЭЭДЖ КӦГШН ТЕЕГТӒН.
джиргълд, дегтрмӱд заагас, кӱнъкӓ дегтр харгъна, джирисн кӱпд бариннь ӱгмӱдӓр мана зӱрк авлна. Сӧӧинь дуусн тӱӱг мадн унтл уга умшнавдн Соньн ухана хурциг мартшгогъар дотран тодлнавдн. Эс медснь тер дегтрин халхс айстаи секдж
Энъгин шӱлг хӓлӓджӓхшнъг адгъдж нӱдӓрн гӱӱиӓ. «Таасгдву?» гиж сурхла, медсӓр толгъагъан гекдж, Тӧрӱц эс медсӓн «Таасгдв, ӓвртӓ!» — гиж нууна.
Тег, тег! Бийичн меддж зӱркӓрн дурлснд чи Тууджин цӧн дегтрмӱд мет сӓ’ахп нуувчинӓн ӱзӱлнӓч,
Багъ наста кӧвӱнд хӧвлтӓ джиргълин хаалгъ заасн Буурл ӱстӓ сӱртӓ кӧгшӓ мет цецн чи тоомсртач.
джиргъл мет чи олн талдан сольгдсн чирӓтӓч, Лжилмӱд мет джилвтӓ ӧмнк болн хӧӧтктӓч.
Чини наладж кӧкрсп зах уга агъуд би
Чеховин, Горькин алтн ӱгмӱдӓс дурлсн угав.
Бас энъгин ӓмтнд медрлтӓ болдж ӱзгдхӓр Буульмдж чамд келсн улсла ӓдлцсн угав.
Экиннь шар уургта хамднь би чини агъар кииллӓв, Энъкр чамагъан би тӱрӱн зӱвкӓн ӧргдж харвлав...
Кӱнд дӓӓни аюлта кем эндр тууджд ирв. Кӧгшн ээдж чамурм гӓӓлгдсн хортн ӧӧрдв.
Кемр хальмгин туурсн нер ӓӓгъӓд гутахлам, Кемр Джанъгр, Хонъгрин нер хӓрӱ цухрдж
бузрдхлам, Цусим мини, теегм хар.агъан ӧӧрт хӧврӱлич, Цогцм мини, теегм, джигшдж бичӓ бийдӓн авич!
1942 дж.
САЛДС КУУКНД.
Чамшнъг кӱӱкдӓс Зоя Космодемьянская тӧрдг кевтӓ, Чидлтӓ жанна Д'Арк бас чамшнъгас гардг кевтӓ...
Нарнас шарлсн дӓӓни Гимнастерктӓ чи энд,
Нанд, уга, саЛдс биш — Мини дуучин нӱднд, Торгьарн сзльк таргьад одншнъг торлздж ээрсн Театри'н сӓӓхлӓгьӓс aero кӧркхн болдж медгдиӓч, КеЛГДШГо янзта цоГцарн, эрк чирӓгьӓрн биш, Кӱмни сӓӓхн бӓрцӓрн, седкЛиняь кеегьӓрн авлдж, Куукн, мини халун зӱрк чи лавЛДж эзЛнӓч!
4
Келхм биш, газра ямр чигн ке намчлсн цецгс Кӱмни сӓӓхнӓ цецглӓ кезӓд чигн ӓдлцхн уга, Джилмӱдин кӱндд таасгдснла ӓдл иньг бас Джиргълин тӧвкнӱнд, сӓн кемд, уга, олдхн уга!
...Падрсн ӱгӓр чамаг орчлнъгд туурулад дуулх Пушкин ягъад эс болдж би тӱӱнӓ билг эс тӧрсмб, Мӧнъкин нрх цагин зуза шӱлгӱдӓрн буулх Маяковский болдж би ягъад эс, ягъад эс тӧрсмб! Кемр ;1Пекспирин билг нанд заяч ӧгсн болхла, Кӱмни тууджд чамаг, эврӓннь цаган дуулх билӓв.
Байрона хурц уха джиргъл нанд ӧгсн болхла,
Би чамшнъг тӧрскӓн харссн сайнриг дуулх билӓв. Болв... уга, маиа цаг, олн таанриг дуулхин кергт, Бас теднӓсчн онц негнӓниь билг лавта кӱршго, Кӱмнд бӓӓсн, нрх кӱнъкӓнӓ билгӱд эс ниилӱлхлӓ Кӱнд болн алдр мана цаг, уга, дуулдж болшго!
1942 дж.
БИЧКН МАЛЧНР
Колхозин хӧӧч Боова Кеерӓс хӓрдж ирв.
Тергн деерӓс аца Теврӓд газрт тӓвв. Хуучн девлӓн секхлӓнь Хойр хургън ӱзгдв
Нилх, нӓрхн кӧлӓрн
Нӓӓхлдж нвгнь босв,
Орчлнъгла таньлддж тӧгӓлнъгдӓн Ормадж, алнъгтрад хӓлӓв. Гурвдгч классд ордг
Гӱджрмг пионер Сандж
Гериннь терзӓр хӓлӓджӓгъӓд Генткн шиллӓ наалдв, Бор ширкг нооста, Соягъан ирзӓлгъсн Сӱртӓ чон тергнд Шил гатцас ӱав
Шурд гидж гӓрӓдӓд, Адгъдж газаран гарад Аавурн ӧӧрддж гӱӱв.
Б
«Менд!» — гидж аавнь Мусхлзад толгъагъинь илз
— Теегин хортн — гидж
Тергн талагшаи заал.
Агчмин зуур бичкдӱд
Аарглдж терг тӧгӓлв, Зӓрмнь мод авад
Зӧргтӓгъӓр чонур ӧӧрдӓд,
Цуста анъгасн амарнь Цокад, хоолурнь тӱлкв.
— Уксн чон цокснд,
Уӱрмӱд, зӧрг уга. Ӓмд чонла бӓрлддж Алхла! — гидж Боова,
Болгъадж оньгтагъар зогссн Багъчудт иигдж келв:
— Хаврин ӧлн чон Ховдг болн догшн.
Keep генткн харгъхларн Кӱӱнӱр чигн дӓврнӓ.
Тер учрас маанр
Теегт car — сергг Хӧӧнӓс нӱдӓн авлго
Харвдж, болгъадж йовнавдн.
ӧнъгрсн сӧӧгъин ӧрӓллӓ ӧмн йовсн барг Генткн чикӓн ӧргӓд
Гӓрӓдӓд хӓвргъшӓн зулв. Наадк нохас бас Ниигъӓр ардаснь дахв. Хӧн ӓӓмшдж багарн Хурад чичрдж зогсв.
Би мӧрӓн ӧтрлӱлдж,
Буугъан белддж бӓрӓд Тедӱхнд бӓӓх салагъур Тӱргӓр довтлад’ кӱрв. Хахар буугъан ээмдӓд Хӓлӓдж, сала дотр, Дӧрвн ик чонмудла Дӓврдж баргудм бӓрлдӓд, Ноос махан шуучад
Ноолддж, аврлт угагъар,
Гӱджрдж шӱӱрӓд, хутхлдад,
Газрар, хошадар могълцгрдж, Залгълдад, гӓнънӓд, зуугъад Зууньрад кӧлврсинь ӱзв. Мӧрм ӓӓмшӓд тулгдхлань, Малядад би бӓрлдӓнӱр Хутхлддж орад сагар
Хундгарн чониг цокв. Нохасд дӧнъг ирсиг
Негт медсн мет,
Теегин хортд бӓрлдӓнӓс
Тасрад зулад гарв. Хойр чониг би Хагъад тусхагъад алв-
Логшар, гурвдгчинь, баргуд Лор ормднь шуучв.
Бӓргдл уга, дӧрвдгчнь, Борлдж сӧӧд геедрв.
Тиигджӓтл, генткн, хӓвргъдм Тӱнъгшсн дун сонъгсгдв. Тӧлӓи авсн хӧн
Тедӱхнд ӧӧрм ӱзгдв.
Кӧӧркин, теегин хортд, Кӱзӱ, гесинь шуучдж. ӧӧрнь хойр хургън ӧндӓдж толгъагъан ӧргв...
Тиигдж келджӓтлнь парвлӓнӱр Теегӓс ирдж йовсн
Колхозин ахлач Лордж Кӧвӱд талагшан ӧӧрдв, Мӧрнӓсн чон ӱзн Му санад одв.
— Менд Боова! Хӧӧнӓс Му зӓнъгтӓ ирвчи?— гидж
Ӓӓмшсн, ӱӱмсн дуугъар Адгъдж Лордж сурв. '
Ахрар, кӧвӱдт келсӓн, Ахлачд Боова келв.
— Таанрт, толгъачнрт, би
Теегин хорт ӱзӱлхӓр
Авч ирв, — гидж
Ацанур гаран заав.
— Теегт чонмуд элвгдсн Тӧриг парвлӓнд тӓвхмн .
7
Тер сӧӧнӓ'к чонмудчн
Тохмта унгъта гӱ шуучад алдж —гигъӓд шуукрдж ахлач келв — Негт бичкн кӱӱкдшиъг
Нилх унгънь ӧнчрдж — гидж
Харм тӧрдж Лордж Хооран мӧрӓн эргӱлв...
Олссн хургъд девлӓс
JMfc ** ууляд мӓӓлв, Оордж кӧвӱд хӓлӓдж
Окӓрлдж хургъдиг ӧргв.
Сандж, генткн, адгъдж Сана авсн мет, Герӓсн шилтӓ ӱс Гӱӱгъӓд авч ирв.
-- Аргъулд! — гидж Эрднь (Арвта Санджин ӱр)
— Киитн ӱс ӧгснӓс
Ки авх,—гигъӓд Сӱ доран тӓвӓд Шилтӓ ӱс дулалв. Нерн (хойраннь ӱр)
цугъарад: «-Кӱлӓджӓт.нЬ>-гндж Гертасн дӱӱгъиннь увдж Гартан бӓрдж ирв,
Ua«r|>CH ӱснӓс хУРгъд Цахк—гидж келв.
«в. 2дХвХ.
Ховдгар бӱлӓкн ӱс
Аоир хургьн шимв.
п ичкАӰд,— гидж Цепн Болгъадж кӧвӱдт «ел»Р
?ОЙР хургъ” KMB’-
— Сӓн ӱг, болв, Икчӱд маанрт хургъд Иткдж ӧкий? — гив.
— ӧк! ӧк! — гидж ӧкӓр Эрднь байрлдж —
— Ухалад, аргъинь олдж, Унгъ бас сурпй, Школнннь хашад бӓрӓд,
Шунмгъа килмджтӓгъӓр хӓлӓгъӓд, Хойр торгън нооста Хӧ, ӓвртӓ аджргъ
ӧскцхай! — гидж чилӓв. Оларн кӧвӱд тоолдж, Эндрин бийд цугъар Эврӓннь вожатур одад,
Комсомольцнрар дамджулад Колхозин парвлӓнӓс Хойр хургъ, унгъ, Хӓлӓдж ӧскхӓр сурхар Хоорндан ода шиидв.' ӧвс таслдж белдхӓр,
Арва унгъндан тӓрхӓр, школнн ӧӧрк хашаг Сӓӓхнӓр цеврлдж ясхар, Хадас, церд, чолу, Харгъа хӓӓхӓр кӱӱндв.
— Аргъулд! — Ягъджанач! — гидж
Адгъдж Сандж хӓӓкрӓд
Хойр хургънур гӱӱв. Хӓлӓхлӓ: дӧнтӓ дӱнь, (Бас дӧнъгӓн кӱргхӓр) Балта хургъна амнд Байрлад чикдж бӓӓдж.
2.
Арвн бичкн хургъ Альвн хойр унгъ, Тавн ямана ишк, Тугълта ӱстӓ ӱкр,
Колхозин парвлӓн иткдж Кӧвӱдт гаргъдж ӧгв. Ковалев — малин эмчд,
9
Комсомольцнр шиндвр кедж, Бичкн пионермӱдт гардач
Болтха гидж даалгъв.
Бӓӓшнъгтд сургъуль чнлӓсн
Баахн комсомолец Ковалев Билг аргъан нӧӧлго
Бичкдӱдт медрлӓн ӧгв. Ямана ишк, хургъдиг Ягъдж хӓлӓдж асрхиг,
Унгъдиг ягъдж услад Ундинь хӓрӱлдж ӧскхиг, ӧсджӓх хальмгии малчнрт ӧдр болгън дасхв.
Сандж, Эрднь., Цсрниг,
Сӓи уха ӧгспдиь, Гурвн, малип звенод
Гардврч пионермӱд кев. ;Шимтӓ ногъата газр Шӱӱдж тедн хӓӓгъӓд Шунад малан хӓлӓв. Колхозникӱд ӧрӱн болгън,
Keep, нег негӓн Сольлцдж мал хӓрӱлӓд
Суусн бичкдӱдиг ӱзв.
«Кӱн болх багъасн »—гидж Кӧгшдӱд хоорндан кӱӱнддж
Кӧвӱдиг сӓӓхнӓр мактв.
1957 дж.
ӦЛГӒТӒ КӧВУНД
Кедмнӓ моднд газа
Кӧлстӓ мӧрм уйата. Ирмгин ца одачн Ик бӓрлдӓн болата.
долан хонгт мадн
дӓӓни халунд орлцвдн. Зӧвӓр дарамдн цӧӧрв. Зӧргтӓ салдсмуд муурв.
Одахн немшмӱдӓс сулдсн ӧӧрхн селӓнӱр закагъар,
10
Эскадронарн, нег хонгт, Эндр амрхар орвдн.
Садмудар бийӓн кеерӱлсн
Селӓнӓ дунд зогсвдн.
Гурвад — дӧрвӓдӓр тардж Гермӱдӓр мадн салвдн...
ӧлгӓд бичкхн кӧвӱ ӧкӓрлдж би таалнав.
Сарсасн гариннь хургъдт Сумд бӓрӱлдж саатулнав.
Шарнху джӧӧлн ӱснь
Сумни зесин бӓӓдлтӓ. Мелмӓсн алг нӱднь
Махлан ценъкрин ӧнъгтӓ.
Ннкельтӓ гилвксн браунинг Нарнд гилвкӱлдж бӓрӱлнӓв. Немшин цӓкӱр шатадж Наадад кӧвӱг инӓлгънӓв.
Эцк уга бичкн
Эрклдж нанд маасхлзна. Таньсн мет халхасм
Татад толгъагъан наана.
Нанас «бултдж», тиигджӓгъӓд,
Нӱдӓн аняд секнӓ.
Бас, мендлдж, йостагъар, Барун гаран ӧгнӓ...
Генткн, наачатлм, зӱркндм Гейӱрлгън урсдж тӧрв. Урн уган гундл ӧрчдм кӧвӱн кӧндӓв...
Лӓн, дӓн! Кедӱ
Лӱӱвр мини насна
джигтӓ байр, хӱвтӓ, Джилмӱд нанас булавч!
Узгдх, кӱлӓсн, кедӱ Ӱнтӓ сӓӓг кӧӧвч!
11
ӧсх кедӱ джиргъл
ӧдринь кӱцӓлго чилӓвч!..
ӧлгӓд бичкхн кӧвӱ ӧкӓрлдж би саатулнав. Эврӓгъӓн мет би,
Эмӓдж, энӱг ӱмсиӓв.
Ценъкр нӱдтӓ кӧвӱнӓ Цуснь мини биш.
Болв тӱӱнӓ тӧлӓ Бӓрлдӓнд асхрх цусм,
Бичкхн энӱнӓ суццар Бульглдж гӱӱхинь саипав, Мини эс джиргъсиг
Манътъдур эн кӱцӓхиг,
Такчг суугъад, уха Тундж би саннав. Тегӓд эврӓгъӓн мет Таалдж кӧвӱг ӱмснӓв...
Экнь цаг олзлдж Эврӓннь кӧдлмшӓн кенӓ.
ӧдрин дуусн газа ӧвлӓ хотан белднӓ....
ӧсич, кӧвӱн, эцкнрӓсн Онъгдан джиргъл ӱзич. Маанрин, таднд ӧгсн, Монък хӱвӓн эдлич.
Мана сумншнъг ӱнн Мергн, кӧвӱн, болич, Джидин болдшнъг бат Джиргълдӓн го болич!..
Кедмнӓ моднд газа
Кӧлстӓ мӧрм уйата. Ирмгин ца одачн Ик бӓрлдӓн болата.
Ноябрь, 1943 дж.