Khabunova_E_E__1210_ulmt_205_str_2005g

Әрәсән эрдм-сурһулин болн номын министерств

Хальмг государственн университет

ХАБУНОВА Е.Э.

ҺУЛМТ

Хальмгудын әмдрлин эргцин заң-үүл болн амн үүдәвр

Элст - 2005

Министерство образования и науки Российской Федераңии Калмыцкий государственный университет

Кафедра калмыцкой литературы

ХАБУНОВА Е.Э.

ОЧАГ

Обряды и обрядовый фольклор жизненного цикла калмыков

Элиста - 2005

ББК 83.3 Калм

X121

Хальмг келн-бичгин болн сойлын дацңгин УМК эн дегтриг дөңнҗ бәәнә.

Дегтрин түүрвәчнь Хабунова Е.Э., филолог номын кандидат,

хальмг утх зокъялын болн амн зокъялын теңкмин доцент.

Көдлмшиг нәәрүлҗ хәләснь Бадмаев А.В., филолог номын кандидат, доцент.

Көдлмшиг үнлснь Сарангов В.Т., филолог номын кандидат, доцент

Эн дегтр Хальмг Ик Сурһулин грантар доңнгдҗ күцәгдсмн, барлгдсмн.

Работа выполнена и издана при поддержке гранта Калмыцкого государственного университета

Хабунова Е.Э.

X121 Очаг. Обряды и обрядовый фольклор жизненного цикла калмыков,- Элиста: АОр «НПП «Джангар», 2005. - 206 с.: ил.

Хабунова Е.Э.

Һулмт. Хальмгудын әмдрлин эргцин заң-үүл болн амн үүдәвр,- Элст: АОр «НПП «Джангар», 2005. - 206 с.: ил.

Урд цагт тогтсн заңшл, заң-үүлс өөрд-хальмгин оюни сойлд ончта орм эзлнә. Эндр өдр күртл хальмгуд өвкнрин цецн билгин зөөриг мартл уга хадһлҗ йовна. Кесг җилин эргцд хураҗ йовсн материал эн көдлмшт олзлгдҗана, цәәлһгдҗәнә, шалһгдҗана. Хальмг келнә багшнрт, номтнрт, сойлын көдләчнрт хальмг кел дасчах оютнрт болн нань чигн улст эн дегтр туслх гиҗ санҗанав.

Нүр үг

«Йөрәлин чинр - зокал, номын чинр - евәл».

Урһмл модыг ацинь, намчинь, бүчринь керчәд, уңг-йозураснь мөлтләд авад хайчклтн. Аштнь тер модн ке-сәәхн өңгән, эврәннь өвәрц шинҗән гееһәд, хаһсад, хумхарҗ одна, терүг уласн, харһа, хусм гиҗ медхд берк болна. Модыг сәәхрүлҗәхнь, онцлҗахнь, әмлүлҗәхнь - уңг-йозурнь, бүчр-хамтхаснь мөн. Тер мет урдксин заң-бәрц, эрт цагин заңшл, төрскн келн, шаҗни сүзг, үндсни сойл тоотс өөрд-хальмгин үндсни һоллгч шинҗ, чирән өңгвч, оюни сойлын үзмҗ болсн деерән, улсин әмдрлд чинә өгчәх күчн болҗана.

Мана өвкнр ямаран чигн керг, ю чигн: өдр-бүрин үүләс авн экләд, ик нәрхүрм күцәх күртл шишлң диг-даратаһар, аав-ээҗин авц-бәрцәр иш авч күцәҗ йовсмн. Һал манх, теҗәлән олх, бүүрән ясх, аңһучлх, хаалһд һарч йовх, күүнә әмдрлд туста, олзта нань чигн кергиг йовулхларн, мана хол өвкнрин үндсни заңшлла, шүтҗәх шаҗнла ирлцүлҗ, эвинь олҗ, диглҗ, тогтсн нег йосар күцәҗ бәәснәс ул авч олн зүсн заң-үүл һарад йовсмн.

Өөрд-хальмг улс кезәд чигн эврәннь өвәрц заңшларн нарт делкән келн-улсас, наадк моңһл үндстнәс йилһрҗ йовсмн. Заңшл болҗахнь-күүнә әмдрл, эдл-аху, нийгмлин хәрлцән, үндсни сойл, шаҗн, эрт цагин үзл туст тогтсн медән, олна санан седклд хадһлгдад, үйәс үйд дамҗн улмҗлгдад, йоснд хүврәд, эвдрл уга, шишлң дүрмәр күцәгддг үүл гиҗ келх кергтә.

Заң-үүл күцәхләрн мана урдкс орчлңгин, йиртмҗин бәәдлд ик оньг тусхадг бәәсмн. Орчлңгин, йиртмҗин бәәдллә ирлцүлҗ күцәсн керг-үүләс иш авч, литин заң-үүл тогтаҗ. Терүнә тоод Зулын, Цаһан Сарин, Үр сарин, Һал тәәдг сарин заң-үүл орна, хальмг литин нань чигн ончта өдрмүдлә залһҗ күцәгддг заң-үүл темдглгднә.

Эн дегтрт болхла, өрк-бүл болһнд күүнә насни туршарт күцәгддг заң-үүлин тускар, тер саамд келлгддг амн үүдәврин тускар келгдн гиҗәнә. Терүн деерән, өвкнрин урлг, һольшг авц-бәрцлә. өөрд-хальмгин күндллһнә заңшлла умшачнриг таньлдулх күцл түүрвәч бас тәвҗәнә.

5

Дегтрт олзлгдҗах материалыг түүрвәч олн җилд медәтнрәс, көгшдәс сурад, амн үгин үүдәврмүдәс, бичг дурсхлмудас буулһҗ бичв авсмн. Цуглгдсн материалыг дүңцүләд, шинҗләд, диглснә хөөн түүрвәч ном шинҗллһнә зарчмар иш авч, эврәннь ухан-тоолвран умшачнрт күргҗ медүлх зүткмҗән бас эн дегтрт үзүлҗәнә.

Эн дегтрт олн күүнә нерд заагдсн бәәнә. Зәрмснь одачн эрүлменд, амртавта йовна - цугтаднь үнн цаһан седкләсн ханлт өргҗ бәәнәв; кесгнь сәәһән хәәһәд, төрлән төрәд йовҗ одсн бәәнә - эднә санлд сөгдҗәнәв.

Ном шинҗллһнә зарчмар ул авсн, урдксин заңшл герчлҗәх, өвкнрин ухатоолвр медүлҗәх дегтр кергтә гисн шиидвр һарһад, дегтр белдәд барлх кергт шишлң грант һарһҗ өгсн Хальмг Ик Сурһулин һардачнрт, эн көдлмшиг дөңнсн хальмг келн-бичгин болн сойлын багшнрт, сүв-селвгән өгсн хальмг утх-зокъялын теңкмин багшнрт үнн седкләсн йөрәлән тальвҗанав.

6

Негдгч әңг Өөрд-хальмгин заң-бәрц

Нарт делкә деер бәәх келн улс нег-негнәсн олн шинҗәр йилһрдг, теднә негнь-үндсни заң-бәрц. Өвкнрин авц-бәрц бийдән шиңгәҗ, урдксин заңшлар менд сурҗ, ханлтан өргҗ, һольшг кевәр бийән бәрҗ йовх күүг «йоста хальмг», гиҗ күндлҗ нерлнә. Өвкнрин сәәхн улмҗллыг эвдәд, модьрун эс гиҗ ичртә йовдл һарһад, цалһа үг келәд йовдг, на-ца уга күүг «махлата мал» гиҗ неринь һутаҗ хальмгуд келнә.

Урдксин заң-бәрцин сүүр болҗахнь - ахан алд, дүүһән делм күндлдг өөрд-хальмгин заңшл, деедс бурхдт шүтҗ йовсн сүзг, йиртмҗин таарлтыг эвдл уга бәәх зүткмҗ, теңгрин күчн чидлиг үзҗ, нарт делкән әмдрлиг шинҗлҗ йовсн дамшлт, нүүдлин бәәцтә улсин үзмҗ гиҗ келх кергтә.

Өрк-бүл болһнд аав-ээҗиннь авц-бәрциг хадһлад, күүкдтән зааҗ өгәд йовхла, өөрд-хальмгин оюни сойлын делгрлтд сән түлкц болх гиҗ санҗ бәәнәв. Иим учрас өдр болһн учрдг йовдлыг өвкнрин заң-бәрцлә залһҗ хәләҗәнәв.

Күүнә герт орлһн

Хальмгуд күн бүүршлҗ бәәх орм, гер ик гидгәр, өөдәнд күндлдг. Сән болну, му болну - йилһл уга, бәәҗәх гертән кенчн эзн болдг. Гер бәрсн һазрнь сүүр болҗ, тер эзндән кишг тогтгч ик күндтә һазрт тоолгддг. Өрк-бүл гер дотран ямаран кевәр бәәхнь, ю эдлҗ-уухнь, ю эләҗ-эцәхнь, ямаран авцбәрцтә бәәхнь - цуһар герин эзн эр эм хойрин күчн-чидлд гиҗ тоолгддг. Мууһан дарад, күүнд медүлл уга бәәх, сәәһән өргәд йовх кергтә гисн ухаг «толһа цоорвчн - махладан, тоха мөлтрвчн - ханцндан» гидг хуучн үлгүр герчлҗ бәәнә. Хаҗуһас күүнә герт орҗ ирсн улс герин эзнд уха заахасн зулдг, эмәдг бәәсмн. «Хар гертән - хан, бор гертән - богд» - гиҗ санад, герин эзиг сән му гиҗ йилһл уга күндләд, гертнь йос бәрҗ ордг заңшлар зарчм кеҗ, терүгән эндр өдр күртл хальмгуд эвдрл уга хадһлҗ йовна.

7

Кен чигн, кемрҗән буута, маля-шилвртә, талдан чигн зер-зевтә йовхла, терүгән һаза, герин үүднә барун талнь үлдәһәд, күүнә герт ордг. Зуг залу күн утхан бийәсн салһдг уга бәәҗ. Эр киистин әмн зер-зевин йозурла бат залһлдата гиҗ йорлад, залу күн утхан бийәсн салһд гуга, үзүрнь, ирнь бат болтха, цевр болтха гиһәд, саглад, терүг утхин гсрт дүрәд йовдг бәәсмн.

Герт орҗ йовад ханяһад, хоолан ясад эс гиҗ: «нохаг!» - гиҗ келәд, әәһән өгәд ордг соньн заңшл өөрд-хальмгуд бәрҗ йовсмн. Гер дотр бәәсн улсиг чочаҗ, үүмлдүлҗ, хәәкрҗ, уурлҗ, инәҗ орх зөв уга бәәсмн. Тигәдчн герт орҗ йовх күн әәһән өгәд, орҗ аашхан медүлдг бәәсмн. Тер саамд герт бәәсн күн бийән ясад, хучх-хурах, нуух юмн бәәхлә, терүгән зааглад, аглһ ормд тәвәд, бийән ясад, орҗ аашх күүг тохнятаһар тосҗ чаддг. Ә угаһар күүнә герт ордмчн биш, һардмчн биш, юңгад гихлә, гер дотр күүнәс даву, бәәрин эзн бәәдг гиҗ хальмгуд иткҗ йовсмн. Орҗ ирсн күн көлән дарад суух зөвтә, босад зогсчаһад учрта үг келдг зөв уга, хот уудг йосн уга.

Күлөвртә гиичиг герин эзн эртәснь белдвр кеһәд, ирх цагнь өөрдүлҗәһәд, һаза һарад тосҗ авдг. Һаза тосҗ авхларн, мөринь сөөһәд, герин үүд секҗ өгәд, гиичән түрүләд герт орулна. Орҗ йовх күүнә өмнәс хальмгуд зөрүд һархш. Гертәс һархар бийән белдҗәсн күн бәәхлә, орҗ йовх улсиг гер дотр орулчкад, мендинь медәд һарх зөвтә. Орҗ ирсн күүг дахад герт кишг ирдг, сүүрин өлзә делгрдг гиҗ кезәнә санҗ йовсмн. Иим учрас орҗ йовсн күүнә хаалһ керчҗ, өлзә кишг хааҗ, өмнәснь һардг уга бәәсмн. Орҗ йовх күүг орулад, Гер дотр көлән дарад сууҗаһад, гертәс һарх зөвтә бәәсмн. Күләҗәсн гиичиг һаза тосч авад, мөринь сөөһәд, маля-ташмгинь хураҗ авад, герин үүд секҗ өгәд, гиичән түрүләд герт орулна. Хальмг заң-авцар кен дүнь үүд секәд, кен ахан герт орулчкад, дахлдад эврән орх зөвтә. Хальмг туульд күндллһнә эн заңшл иигҗ темдглгдҗ: «...ирәд буухлань, мөринь авхар көвүд һарад ирнә. Уга, бийәсн ах күүһәр мөрән авхулдн угавдн, - гинә. Ирәд, герт орн гихлә, үүд секхәр седнә, бәг, бийәсн ах күүһәр үүд секүлдн угавдн, - гинә. Орад ирхлә, ширдг девскхәр седнә. Бийәсн ах күүһәр ширдг девскүлдн угавдн, - гинә.

Ах дү долан көвүн дегц гүүҗ һарад, теднә мөрдинь авад, уяд, тушад, маляһинь цуглулҗ авад, бийсинь цуһараг сүүвдәд, көтләд,

8

гертән орулад, үстә кевс делгәд, үсн уга кевс девскәд, цуһараһинь суулһна

(94, 183-184 х.).

Күндллһнә заңшлар хальмгуд тоомсрта гиичиг герин деед бийәс экләд барун захар суулһна. Кень настань деед бийд, кен дүнь үүдн талагшан суух зөвтә болна. Хотын дееҗиг Деедстән өргсн хөөн цав эклнә, идән-ундыг ахнрас экләд, кү дутал уга, цугтаднь түгәнә. Хальмг туульд эн заңшл иигҗ темдглгдҗ: «Алтн тавгт алтн ухртаг ишксн махнд шүүсинь кеһәд, хаана өөгүр суугсн улст тәвҗ өгв. Үүдн бийәр сууснд мөңгн тавгт мөңгн ухртаг шүүсн-давсинь тавлулад, ишксн хотынь тәвҗ өгв. Зүн бийднь суусн әмтнд сәәхн хар әркинь сеңсн-сеңсәр кеһәд өгнә. Күндләд, күләһәд, гиичлүләд, дуулад, бииләд, һәәхүләд ...бәәв» (94, 183-184 х.).

Күүнә герт бийән нәрн кевәр бәрх заңшл хальмгуд эвддг уга бәәсмн. Герин эзиг күндлҗ, өвкнрин йос бәрҗ: күүнә герин эрс түшдг уга, герүр шаһаҗ хәләдг уга, герт бузр йовдл һарһдг уга бәәсмн. Күүнә герт цаһан төр күцәҗ болшго, ухаһан алдҗ согтҗ болшго, сәәһән хәәҗ болшго, хов-җив һарһҗ болшго гиҗ тоолгддг.

Хәрин күн герт бузр йовдл һарһхла, герин эзн герән цуцад, талдан һазрт шинәс тәвдг бәәсмн. Кезәнә күүнә герт мөрән үзсн күүг шилврәр җе гитлнь шавдад көөдг бәәҗ. Күүнә күн герин һулмтд өөрддг уга, хулха-худл һарһдг уга, үүд хайҗ һардг уга, шүрүн үг келдг уга бәәсмн.

Мендллһн

Хальмг күн йовн йовҗ менд сурдго бәәсмн. Менд медх йовдлар керг кеһәд, зооц, ундан авад чигн ах-дүүһиннь герүр ирдг бәәсмн. Менд сурсн күн олн зүсәр седклән медүлдг бәәсмн.

Амрар: «Менд бәнт?» - гиҗ сурдг. Иигҗ сурснь күүнә эрүл мендәр соньмсҗахан медүлҗ бәәнә. Кемрҗән зовх зовлң уга бәәхинь медхин төләд: «Амр тавта бәнт?», эс гиҗ «Амр менд бәнт?» гиҗ сурдг бәәсмн. «Сән бәнт?» гисн сурлһн түрү-зүдү уга, хар-бор уга бәәхиг батлҗах седкл медүлҗәнә гиҗ келх кергтә.

Мөртә күн мөрнәсн бууһад менд сурдг, йовҗ йовсн улс агчмин зуур зогсад, мендән медлцх зөвтә болдг. Күн менд сурхла, хәрүһинь

9

тодрхаһар өгдг бәәсмн, зуг хад-нойд, гелң-ламнр ахрар «бәәнә» гиҗ келдг бәәсмн.

Барун моңһлын дөрвд заагт менд сурхларн «ноха тавин» гидг өвәрц үг келдгиг Б.Я. Владимирцов темдглҗәнә (16, 62) «Табин» гисн китд келнәс орҗ ирсн «тай-пин» (аһу ик делкә) гиҗәх үг болна. Шинҗәңгин өөрд заагт келгддг «тәәвең» (таибиң) гисн үг орс келнд «мирный, спокойный» гиҗ орчулгдҗана. (63, 317). Эн үгин недриг мөлҗхлә, «ноха төвшүн бәәнә», әәх юмн уга гисн учрта болҗ һарчана. Аштнь, эн келлһнәс: хальмг келнд «нохаг!» гидг нег үгнь үлдҗ, терүн деерән, күүнә герт орлһн деер келгдхәс биш, талдандан эн үг келгддгән уурч.

Мендин үгд йөрәлин учрта, сән чинртә үг орулад келдг бәәсмн. Өдгә цагт орс улсиг дураһад, хальмгуд «ямаран бәәнт?» - гиҗ сурдг болҗ. «Ямаран» гисн үг кү мөшкҗәх чинртә, терүнә ормд сәәг дурдҗах ид сидтә «сән», «менд», «амр тавта», «амулң» гидг үгмүд орулад менд сурхла, чик болх гиҗ санҗанав.

Цаһалхларн, ханциннь баһлцгиг бәрҗәһәд, нег негнәннь барун тохаһас авад, нег негндән барун ээмән күргәд мендлцдг бәәсмн. Эгл улс хаднойдудта мендлхләрн махлаһан авад, зүн өвдгән чөкләд, толһаһан гекәд, барун һаран эзнә хормад күргәд, барун һартнь маңнаһан күргәд, әдсләд, мендин, йөрәлин үгән келдг бәәсмн (58, 63). У.Э. Эрдниев хальмгуд барун һариннь альх негдүлҗ цаһалдг заңшл темдглҗ (74, 43). Д.А. Павлов болхла, хальмгуд теврлдҗ цаһалдг авъяс зааҗ (51,134).

Менд сурсн күүнд хәрү өгхләрн, сурсиг күцәһәд келдг бәәсмн. Тиигснә хөөн тер күүнә мендинь бас сурдг бәәсмн. Ода болхла, ахрар хәрү өггднә.

- Менд бәәнт? Сән бәәнт? Ямаран бәәнт? гиҗ менд сурснд: «бәәнә», «гем уга», «тер кевәрн», «хуучарн», «му биш», «тиигәдл» гиҗ хәрү өггднә.

Герт орҗ ирсн күн цаг зуур бәәх болхла, терүнд һанз нерҗ өгнә, удан болад бәәхлә, цә нернә, нег кергтә, учрта ирсн болхла әркәр махар тооһад, хонулад һарһна. Хуучн заңшлын чинр хальмг үлгүрт иигҗ темдглгдҗ: «күндин дееҗ - тәмк, күүрин дееҗ-менд».

10