Khabunova_E_E__1210_ulmt_205_str_2005g

дайлад, нег төрл залу өңгрсн күүнә кишг дурдна. Сәәһән хәәсн күүг нерәрнь дуудад йөрәнә. «Аньсан хәләҗ, атхсан тәвҗ, ардан тачал уга йовҗ, буян эврән эдлҗ, ардан үлдсн үрн-садндан кишгән хәәрлтн!»- гиҗ эрҗ сурҗ дайлна. Окн-Теңгрәс кишг буй эрҗ, асхрсн, алдрсн хәрү ирҗ бүрлдхиг хәәрлтхә, гиҗ бас нег дайлна. Дөрвн зүсн малын кишг, дөрвн нүдтә нохан кишг дурдҗ бас кесг дайлна. Шил сәәтә көвүдин, шиврлг сәәтә берәчүдин, шинҗ сәәтә күүкдин кишг дурдҗ бас дайлна. Дайлһн болһдан хааһар хүрүлҗәх күн «Хүрә!», «Хүрә!», Хүрә!» - гиҗ хәәкрнә. Хаҗуднь зогсчах хамг улс терүг дахад бас «Хүрә!» гиҗ давтна, эн саамд хойр һариннь альхан бий талан кеһәд дайлна. Һулмтин һурвн цөгц зулнь бөксн болвчн һурвн өдртән ормдан бәәх зөвтә, эн һурвн өдр өңгрсн күүнә сүмсн эргҗ ирдг гиҗ кезәнә санҗ йовсмн.

Хөөг кевтнь һалд бәрәд бас һал тәәдг, эн заң-үүлиг «боһчад тәәх» гинә. Хөөг бүклднь, үй-үйәрнь салһл уга тәвәд, махинь яснасинь йилһәд шулна.

Махинь далһа ааһд авчкад, хөөнә дөрвн мөчинь боһчад, модар кесн дөрвн өнцгтә шат деер тәвчкнә. Цааранднь әдләр гилтә күцәгддг бәәсмн.

(Эн заң-үүлиг тодрхаһар эцкм Нохашкин Овшин Эрнҗән гидг күн келҗ өглә).

Дөчн йисн хонг болтл гертәсн юм һарһдго бәәсмн.

71

Тавдгч әңг Заң-үүллә залһлдата амн үүдәврмүд

Амн зокъял - өөрд-хальмгин оюни сойлын нег үнтә зөөрнь болдг. Олн үйин күмни үзл санаг, дамшлтыг, оюни билгиг, урн үгин урлгин шинҗиг бийдән шиңгәҗ, үйәс үйд амлҗ үлдәҗ йовсн урн үгин бүтәлиг амн зокъял гинә.

Зәрм амн үүдәврмүдиг нег керг-үүллә эрк биш залһҗ келнә, үлгүрлхд өмскүл өмскхлә, йөрәл тәвгднә. Эн саамд олзлгдҗах амн үүдәврин аһулһ күцәгдҗәх заң-үүлин дүрмлә, үүл-чинрлә бат залһлдата болна, иим учрас эдниг заң-үүлин амн зокъял гиҗ нерәдҗ болх.

Эрт цагас авн тогтҗ батрсн заңшлар күмн төрлтн өдр бүрин кемҗәнд күцәггдг йовдлан дахулҗ шишлң үг келдг болсмн. Һалд өр өгдг дассн аңхн цагас авн экләд, гер тәвдг, аң-шову аңндг, өрк-бүл тогтадг болад, көгҗәд йовсн йовдлан магтад, һазр усна сәкүснә, деедс бурхдин хәәрнд күртхәр эрлһән эрҗ келәд йовсн үгмүдәс иш авч, олн амн үүдәврмүд тогтсн болдг, теднә зәрмнь: тәрнь, даллһ, йөрәл, магтал, андһар болдг мөн.

Йөрәл

Йөрәл-өдр бүүрин әмдрлд хамгин өргнәр олзлгддг амн үүдәврин негнь болдг. Күн төрлтн үгин ид-сидт иткәд, эрк биш келсәр болх гиһәд йорлад, сән иргчиг дурдад, йөрәлин үг келдг болҗ. Йөрәлд күн эврәннь әрүн цаһан седклән, у-өргн, чик-чилгр санаһан илткҗ келдг мөн.

Йөрәләр бүтәгддг йовдл олн, то-томҗан уга: шин хувц өмсх, гер бәрх, хаалһд һарад йовх, гер-мал болх, үрн-садн төрх, күүнд нер өгх, һазр усан тәкх, һал тәәх, малын төл авх, гиич тоох нань чигн кесг учр бәәдг.

Йөрәлиг күүнд чигн, мал-аһруснд чигн, эд-бодьт чигн, йиртмҗин бәәдлд чигн, деедс бурхдт чигн нерәдҗ келдг.

Йөрәл тәвдг шишлң дүрм бәәдг. Йөрәлиг хуучн заң-заңшл меддг, өвкнрин авц-бәрцтә йөрәлч эрдм-билгтә күн эклҗ келх зөвтә.

72

Йөрәлч цаһан хадг бәрәд, цаһан идәһәр цацл цацад, йөрәлән цаһан мөңгәр бүтәһәд диг-даратаһар, тохнятаһар кергән күцәх зөвтә болдг. Йоста йөрәлч йөрәлдән күүнә әмдрлин, орчлңгин, йиртмҗин бәәдллә залһҗ йөрәнә.

Кенд, юунд, ямаран учртаһар йөрәл тәвҗәхән йөрәлин эклцд темдглҗ келнә. Йөрәлин һоллгч әңгднь эврәннь цаһан седклән илткҗәх, сән тоотыг дурдҗах чинртә үг келнә. Келсн тоотс күцхиг деедс хәәрлтхә гиҗ эрҗ сурҗах татлһта үг йөрәлин аштнь келгддг дүрм бәәнә. Йөрәлиг шүлглҗ, гүн утхта үгәр чимглҗ, ке-сәәхнәр дүрслҗ келдг мөн.

Йөрәл седвәрәрн, аһулһарн зүсн зүүл болдг. Өрк-бүлд болҗах йовдлла залһҗ йөрәл тәвгднә, тегәдчн күн төрхлә, күн гер-мал болхла, күн сәәһән хәәхлә йөрәл келгднә. Эн йөрәлмүд дотран ташр йилһгднә. Күн төрхлә тәвдг йөрәлин тоод иим йөрәлмүд орна: киис керчхлә, нер өгхлә, өлгәд тәвхлә, унһн үс хәәчлхлә, туша таслхла...нань чигн саамд тәвдг йөрәлмүд.

Моһлцг һазр деер күн болҗ төрсн нилхин кииснь түргн акчч, бийнь шулуһар бооҗҗ, күүнә тоод ортха гисн ухан эн баг йөрәлмүдт темдглгднә. Авсн нернь эзнднь шиңгртхә, аштнь нернь мөңкртхә - гиҗ бас шишлң йөрәлмүд тәвгднә. Нерин ид сид эзнднь туслдг, чикәр йовсн күн нернәннь өлзә кишгт багтдг гиҗ мана өвкнр санҗ йовсиг йөрәлмүд бас герчлҗ бәәнә. Нерн эзндән туслдг, эзән мөңкрүлдг, нерән һутасн күн чирәһән чигн геедг мөн гиҗ үрн садндан хальмгуд балчр наснаснь авн сурһмҗ өгч йовсмн. Көвүн үрн болхла, терүг эрк биш тохман дуудулх, нерән туурулх күчтә залу болтха гиҗ йөрәнә.

Өлгәд нилхиг орулхла тәвдг йөрәлмүдин һол седвнь - түрүн бәәрн болҗах өлгә эзндән тааста, зокаста болтха гисн ухан, өсҗ өргҗҗ, өлгәһәсн һарад, көлән шоратҗ гүүдг болтха, ардасн олн дүүнр дахултха гидг ухан болна.

Нилхин унһн үсинь хәәчлхлә, бас олн йөрәлмүд тәвгддг бәәсмн. Унһн үснь күкл болҗ, нилх чаңһ-чиирг болҗ өсч босч йовтха! - гиҗ йөрәлд орулҗ келдг бәәсмн.

Көлд орҗ, шулуһар йовҗ гүүҗ, көлән чаңһаҗ ишкҗ йовтха, мууд бичә дәәвлтхә гисн тодлвр бас эн баг йөрәлмүдт батлгдна.

Күн гер мал болхла тәвдг йөрәлмүд тооһарн чигн олн, аһулһарн чигн элвг. Эн йөрәлмүдиг һурвн әңгд хуваҗ болх 1. Хадмуд хәәх,

73

күүкнд әрк зөөх кемд тәвдг йөрәлмүд. 2. Күүк мордулх цагт келгддг йөрәлмүд. 3. Шин бер буулһлһнд тәвдг йөрәлмүд.

Һурвн савин йөрәлин, худнрт тәвсн йөрәлин һол ухань - худ бәрлдҗәх улс хоорндан бат, эңкр, тоомсрта элгн-садн болтха гисн санан болна. Хулд ишклһнә йөрәлд болхла, ишкәд уйҗах ор-дер эзндән туслтха, толһа негдүлх хойр иньг сәәхн нөкр-нәәҗнр болтха, хоорндан итклтә болтха гисн ухан темдглгднә.

Күрг үзүллһнлә тәвдг йөрәлд бас баһчудин өлзәтә иргч дурдгдна. Мордҗах күүк йөрәхләрн, одсн һазртан шиңгрҗ, амрч җирһҗ бәәтхә, - гиҗ келнә.

Шин бер буулһсн цагт бер мөргүлхлә тәвдг йөрәлд, берин чансн цәәһин йөрәлд батлгдҗах санань - ирсн бер олн үр һарһҗ, уңг-тохм делгрүлҗ йовтха гисн тоолвр болна. Орҗ ирсн шин бер тевчңһү, һольшг, ахуч, шулун-шудрмг болтха гисн сурһмҗта үг бас йөрәлд батлгдна.

Берин көшг секхлә тәвдг йөрәл, көвүнә герин йөрәл нань чигн йөрәлмүд күн өрк-бүл тогтах йовдлын учрла залһдҗ келгднә.

Күүг сүл хаалһднь йовулхларн бас йөрәһәд йовулна. Өңгрсн күн сәәни орнд күрч, ардан тачал уга йовҗ, үрн садндан кишгән хәәрлҗ, буян эврән эдлҗ йовтха гисн ухан эн йөрәлмүдин аһулһд товчлгдна. Күүнә сүмсн үкдг уга, саван соляд, талдан юмнд хүврәд йовдг гидг аңхн цагин үзл герчлҗәх тоотс эн йөрәлмүдт олар харһна. Өңгрсн күүнд йөрәл авхулдг заңшл бас бәәнә.

Литин заң-үүллә (Зул, Цаһан Сар, Үр Сар, Һал тәәлһн...) залһҗ бас олн йөрәл тәвгддг мөн, зуг эн дегрт өрк-бүлин заң-үүллә ирлцңһү йөрәлмүд темдглгдҗәнә.

Магтал

Өөрд-хальмгин амн үгин улмҗллын нег өвәрц төрл зү болҗахнь - магтал мөн. Юн чигн юмна йилһрңгү бахрхн сәәхн шинҗнь магталд урн үгәр чимҗ дүрслгднә. Магтал олн шинҗсәрн йөрәлд өөрхн. Магтал йөрәлшң үгин идсидт иткәд үүдәгдсн болдг. Аңхн цагин күн мел келсәр болх гиҗ сандг, үгин сидт йорлдг бәәсмн. Эн үүдәврмүд заңшл, заң-үүллә бат залһлдата болна. Заң-үүлин үүл-чинриг, аһулһиг дахулҗ, учринь илткҗ йөрәл, магтал нань чигн үг

74

келгддг. Эн саамд келгдҗәх үг күцәгдҗәх үүл чинринь чаңһаҗ медүлҗәх юмн. Болвчн эн хойр зокъялыг йилһҗәх темдг бас бәәнә. Үлгүрлхд, йөрәлд иргчин сәәг дурдҗ магтна, магталд өргдҗҗ буульгдҗах юмн өдгә цагт үзүлгдҗ дүрслгднә.

Магталыг аһулһарнь олн әңгд хуваҗ болхмн. Баатр эриг, һольшг эмиг, һазр-ус, орн-нутг, аң-шову, мал-аһрус, урн-урлг эн тоотыг магталд орулҗ, ке сәәхн үгәр тодрхалҗ келдг. Уңг-тохман магтдг заңшл бас нег цагт делгрҗ йовсмн. Уңг-тохм болһн эврә урата болдг. Ураһан дуудад, омг сүрәһән өргәд, хортн дәәсән дарад цуцрл уга, юмнас сүрдл уга йовсн болдг. Уңг-тохман магтҗах урад эврәннь уг йозуран илткҗ үзүлдг, өвәрц шинҗән өөдлүлҗ дүрслдг бәәсмн. Эн саамд уңг-тохмин үзмҗ болҗах эрдм, өвәрц заң-бәрц бас урад темдглгднә.

Кемәлһн

Кемәлһн - өөрд хальмгин амн үгин үүдәлтин нег өвәрц зокъял. «Кемәх» гисн - цәәлһҗ келх, урн үгин урлг шинҗәр чимҗ, дүрслҗ келх гисн учрта үг болҗана. «Яс кемәлһнд» - хөөнә хөөт нурһна ясн кемәгднә. Хөөнә хөрн дөрвдгч нурһна хөөт бийд урһсн, хөврцг гидг ясна деед бийд бүрдсн ар хар ясна аран болһна шинҗинь нәрн кевәр шинҗлҗ, нәәһинь олҗ, недринь нигтрүлҗ келсн магталмудас «Яс кемәлһн» тогтна.

«Яс кемәлһн» ик эрт үүдсн амн зокъял гиҗ келҗ болх. Мана өвкнр аң - шову аңнҗ, терүгәрн теҗәл кеҗ йовсн цагин герч болҗах, бөөһин шаҗнд шүтҗ, һазр-усна сәкүснд нәәлҗ, һазр усан тәкҗ йовсиг зааҗах тоотс «Яс кемәлһнд» тодрха батлгдҗ.

Эн амн үүдәврин һарлһиг цәәлһҗәх соньн бәрмт «Йовһн Мергн баатр» гидг туульд харһна. Туулин баатр терүнә әмн сәкүл болх күүнә закврар гөрәс шорлад шарна. Шарсн гөрәснә ууцин нурһнд негл түүкә улан судцн харһна. Тигәд тер хөрн дөрвдгч нурһна хөөт бийд урһсн ар хар ясна түүкә һарсн улан судцна му йориг дархин төлә Йовһн Мергн баатр бөөһәс «нуһлхв?» - гиҗ зөвшәл авад, тер ясиг нуһлна.

Ууц - шишлң чинртә юмн. Өөрд хальмг улс күндлгч седклән медүлҗ ууц зоолһдг заңшлта. Ууцин махн күцц болһгдх зөвтә: энүг

75

илҗрәҗ болшго, түүкә һарһҗ болшго бәәсмн. Болвчн нег учрар негл судцн түүкә һарсн болхла, терүнә му йоринь хәрүлхин төлә ууцин ясиг магтдг болсн болвза гиҗ санҗанав.

Нурһна аран болһн: ова ясн, нуһрсна һол, нурһна җивр, ован хәврһ, нурһна хойр хәврһ, судл нүкн, сервә - цуһар йиртмҗин кеерүл болҗах юмнла, урлгин дурсхл болҗах юмнла, күүнә үзмҗ, өңгвч болҗах юмнла дүңцүлгдҗ, сәәхн кевәр дүрслгдҗ «Яс кемәлһнд» үзүлгднә.

Нурһна аран болһн -уул, шовуна җивр, мөрнә соя, нохан чикн, эрин маңна, эмин сәәр, уулын ташу, һол, царң, эмәл болҗ «Яс кемәлһнд» дүрслгднә. Зуг «Яс кемәлһнд» магтгдҗ бәәхнь: йирин уул биш - Алтта Ал уул, хара шовун биш - хурдн хута бүргд шовун, эгл мөрн биш - Арнзл мөрн болҗана.

«Яс кемәлһнә» магталмудын аһулһас ю медҗ болхмб?

-ард бийднь үвлзгсн күмн әәрг чигәһәр һардг, өмн бийднь үвлзсн күмн өөкн тосар һардг элдв нүүртә Алтта Ал уулын тускар;

-алтаг өмнкинь үдт күргл уга меңндг, ардкинь асхнд күргл уга меңндг һәәвһә хурдн бүргд шовуна тускар;

-ооныг олң уга күцдг, хуныг худрһ уга күцдг хурдн күлгин тускар;

-көдәһин көк чоныг көндәл уга бәрдг, адргин шар аратыг альвлл уга бәрдг тәәһн нохан тускар;

-түмн цаһан агт түрү уга бәәрлдг тальван цаһан у ташун тускар;

-түмн цаһан агт урлан уснд күргл уга, туруһан шавртл уга, унһн дааһн уга багтад, ууһад һарад оддг элдв услурта һолын тускар;

-түмн дәәнд түдл уга ордг, бум дәәнд буцл уга ордг зөргтә баатрин тускар;

-агт мөрнд авад тоххд гиигн, аһ күн суухд амр алтта, мөңгтә эмәлин тускар;

-земсгәр хот кедг, земдгәр хувц кедг сән эмин тускар медҗ тодлҗ болх гих кергтә.

Бичәч Эрнҗәнә Константин «Аран болһн - домг» гиҗ темдглҗ. (73,16) Тернь чигн үнн. «Яс кемәлһнд» темдглгдсн магталмудин уңг-йозур болҗахнь эрт цагин үзл, аңхн цагин йор, иткмҗ гиҗ зааҗ болх. Магталын аһулһиг эрк биш домгла залһҗ цәәлһх кергтә. Яһад гихлә домгин һоллгч шинҗнь - юм цәәлһгч

76

шинҗ. Юңгад һазр усан магтҗ йовсмб? - гихлә, һазр усн эзтә, һазр усна сәкүсд магталын үг соңсад хәәрән күртәх гиҗ мана хол өвкнр иткҗ йовсиг хуучн домгуд тодрхаһар үзүлҗ бәәнә.

Хуучн йорас иш авч сәәхн амн зокъял үүдәд, аштнь хүрм нәәрт учрдг келмрчнрин марһанд хүврҗ. Эн марһаһар дамҗулҗ күүк авхар ирсн күрг, худнриг, тоомсрта гиичиг сөрҗ үзнә. Марһанд хойр күн орлцна: негнь нурһна ара зааҗ зүсн-зүүл сурвр тәвнә.

Түрүн хойр сурвртнь эндү, күцц биш хәрү өггднә. Наад һарһсн болҗаһад, цаг өңгрүлҗәһәд, хәрү өгчәх күн келх үгән ухалҗаһад, келән бүлүдҗәһәд, товчлгч хәрүһән өгнә. Тер хәрүнь - шүлгт болвсрулад орулчксн магтал болна.

Зуг «Яс кемәлһнә» нег әңгднь эн тосхлтын зокъямҗ эвдрнә. Күүкд улсин дүр үзүлҗәх әңгд өггдсн һурвдгч хәрүд иигҗ келгднә: « төрхләрн көвү һарһдг, төркшлхләрн темә көтлдг». Эн магталын үг иигҗ «Яс кемәлһнд» бурушагдҗана: «теңгрнь өгхлә, кенәс чигн көвүн һарх, төркнь байн болхла, кенә чигн гергн темә көтлх» болҗ һарна. Хәрү өгчәх күн эндүһән медәд, иигҗ чиклҗәнә: «земсгәр хот кедг, земдгәр хувц уйдг». Тиигхлә, ашлгч магталд теңгр заясн арһ биш, төрлин зөөр биш, күүкд күүнә эврә бийиннь арһ, һариннь эрдм магтгдҗ бәәнә.

Худнрар мордҗах күүкән магтулхин төлә «Яс кемәлһнә» урн зокъямҗиг эвддг болҗ кевтә. Эн өвәрц бәәдл «Яс кемәлһн» күүк авлһна хүрмд өргнәр олзлгддгиг герчлҗ бәәнә.

«Хуучн цагас нааран урн үгәр келгдәд, ода күртл хальмг улсин амар келгддг билг-эрдмин негнь болад, хуучрҗ, хумхарл уга чиңнсн улсин чикнә хуҗр хаңһаһад, ачнр-җичнрт алтн зөөр болад келгдәд йовна» (73,16)

Олна дуд

Хальмг амн зокъялын нег кеермҗ болҗахнь - дун гиҗ келхлә эндү болхн уга. Күн төрлтн аң-шову аңндг болад, аңнх үүлдән тер аң-аһрусна ду дуралһад, зүсн-зүүл ә һарһад, тер зерлг аңгиг бийүрн өөрдхҗ, һартан орулҗ, иҗлдүлҗ йовсн аңхн цагас эк авч түрүн дуд үүдсн боллта.

77

Дуд күүнә әмдрллә бат залһлдата болсар «җирһлин җирн нәәмн, айс, зовлңгин зун нәәмн айс» гиҗ темдглгдсн болдг. Күмн төрлтн эврәннь уйңһ седклән, байр зовлңган дууһар дамҗулҗ медүлхәр седәд олн дуд һарһсн болдг.

Урд цагт чинр утхарн, кев-янзарн, айсарн, дууллһарн әдл биш олн зүсн дуд бәәсмн. Тедниг одачн көгшдүд янз-янзарнь йилһҗ: гелң-ламнрт дуулдг, аав-ээҗдән дуулдг, хад-нойдудт дуулдг, ахдүүдән дуулдг гиҗ йилһнә. Ут дуудыг эр киистнд нерәдҗ дуулдг, эм киистнд дуулдг гиҗ бас хувана.

Түүкин хаалһд учрсн ончта йовдлыг, нутг дунд болсн өвәрц йовдлыг бас дуунд орулҗ йовсмн болдг. Өөрд-хальмгин заң-үүллә, урдк цагин заңшлла залһлдата дуд бас бәәдг. Малд төлинь авхулх кемд, хүрм-нәр болх цагт, хаалһд һарад йовҗах цагт нань чигн саамд ирлцңһү дуд дуулгддг бәәсмн.

Урд цагт хүрмин гиич болһнд нерәдҗ дууһар сөң бәрдг сәәхн заңшл бәәсмн. Сөңгәс кү дутана гисн буру йовдлд тоолгдҗ йовсмн. Күн болһнд сөң бәрхләрн, терүнә насинь, цолынь, эрдминь, киисинь оньгтан авч шишлң ду дуулдг бәәсмн: гелң-ламнрт нерәдҗ бурхн шаҗна туск ду, хад - нойдудт нерәдҗ баатрлг ду, төрскн һазрин туск ду дуулдг, аав-ээҗдән күндлгч магталта ду, ах-дүүдән әрүн цаһан седклән медүлҗ, омг сүрәһинь немҗ - цуһараһинь тус тустнь йилһҗ, тевчңһү седклән медүлҗ хальмгуд олн дуд дуулҗ йовсмн болдг. Эн уурхан саңгас зәрмнь эн дегтрт темдглгдҗәнә.

Күүкд саатулдг дуд урд цагт дуулгдҗ йовҗ, зуг өдгә цаг күртл хадһлгдҗ уга. Моңһл үндстнрин амн зокъялыг, тер дотр Шинҗәңгин өөрдин дуд авад хәләхлә, саатулын дуудын аһулһд нилхин иргч магтгддг бәәсиг медҗ болхмн.

Күн гер мал болх хүрм-нәәрт олн зүсн дуд дуулгддг бәәсмн. Нәәрин сүүрт дуулгддг дуунд һазр усн, аав-ээҗ, хад-нойдуд, ахнр-дүүнр магтгдҗ дуулгддг бәәсмн.

Сүв селвгтә дуд нурһлҗ мордҗах күүкнд нерәдгдҗ дуулгддг бәәсмн. Әркинь уучксн күүкиг мордхиннь өмн күүкшлдг сәәхн заңшл бәәсмн. Мордн гиҗәх күүкиг элгн-саднь дуудҗ авад, гиичлүләд, тооһад, сурһмҗ өгдг. Күүнә һазрт болһаҗ, саглҗ йович, эрклдг заңган мартыч, нөөрән ахрдыч гиҗ дуулна.

78

Күүкн мордад һарх кемд терүг уулюлхин төлә бас шишлң дуд дуулдг бәәсмн. Эн дууна айснь гейүртә болсн деерән, үгнь гүн учр-утхта. Эн дуудт эврә һазр күүнә һазрин бәәдллә, һарһсн аав ээҗ хадм эк-эцклә дүңцүлгднә.

Кезәнә хад нойдудын хүрм нәәрт «өөрдин частрт» ордг ут дуд дуулгддг билә гиҗ олн күн санҗ келсмн билә. Күүнә әмдрлин, орн нутгин туст учрсн һоллгч хамгиг магтҗ частр дуулдг бәәсмн. «Өөрдин частр» гидг дуудын дуһрг билә, тер дуһргт ордг дуудыг кевтнь меддг улс нутг болһнд билә гиҗ көгшдүд ( Зурһан худгт - Шоклһа Киштә, Ханын телтрт - Дорҗин Овш, Царңд - Дорҗин Чолка нань чигн улс) келҗ йовсиг соңслав. Дорҗин Шарлда, Павла Бада, Доктра Ноост, Овшин Санҗ, Даван Киштә, Овшин Эрнҗән нань чигн Дунд Хурлын көгшдүдлә кесн күүндвр эн туст ик соньн болла. Теднә келсәр, «Өөрдин частр» дуһргин дуудыг ут дуудас шүүҗ авдг болҗ һарв. Немҗ келхлә. Номт А.Ш.Кичиков 1970 җилд цуглулсн материал дунд Пахитова Ульяна гидг күн частр дуудыг номын айсар татад дуулдг бәәсиг зааҗ. «Ямаран частр дуд меднт?»- гиҗ номт сурснд: «Шаңгтахн шарһ» частр меднәв, наадксинь мартчкҗв» - гиҗ хәрү өгснь учрта мөн.

Б.Я. Владимирцов, А.М. Позднеев өөрд дунд бурхн шаҗна туск частр дуд олн бәәнә, гиҗ темдглгдсмн. «Өөрдин частрт» тер дуудас иш авч, делгрҗ, учр-утхарн шинрҗ, дуулгдҗ йовснь магд уга.

«Өөрдин частр» бурхн шаҗна дуудар эклдг бәәсиг, хурлд мөргүл төгссн цагла гелң-ламнриг магтҗ дуулдг бәәсиг, хүрм-нәәрт ирсн ламнриг магтад дуулдг бәәсиг көгшдүд зааҗ йовла. Эднә келсәр болхла, «Зу гидг һазрнь», «Дөрвн өнцгтә Сүмр уул», «Бурм хаани өргә» гидг дуд частрт ордг, эн дуудт шар шаҗна чинр деер үнлгдҗ, Бурхн багшин һурвн эрднь магтгдҗ дуулгддг бәәсмн. Шар шаҗна цутхлң болҗах әрүн һазр Төвдт күрәд, Далай ламас әдс авад, шаҗна төрән батлад ирсн ик цолта ламнриг, ном-сурһулян өөдлүлхәр зүткҗәх бадрчнриг сүзгтнр күндлдг бәәсиг, даянд шаҗн номан болвсрулад суусн ламнриг магтдг бәәсиг частр дуудын аһулһас медҗ болхмн.

XX зун җилин эклцд ( 1909 -1911 җҗ) Очра Номт Әәдрхн тал йовад, тенд бәәсн торһудас, дөрвүдәс бичҗ авсн дуд заагтан нег дууг «Экин туск частр» гиҗ темдглҗ.

79

«Өөрдин частрт» Бурхн шаҗна һурвн эрднь (Бурхн багш, Бурхн багшин ном, Бурхн багшин хувргуд), эгл улсин һурвн эрднь ( алтн уурган көкүләд өсксн ээҗ, арвн тав күрәд уга күүкн, хол һазриг өөрдхүлдг мөрн) хамг магтгдҗ дуулгддг бәәсиг Хальмгин нертә шүлгч Калян Санҗ келдг билә.

А.В.Бадмаев гидг номт «Өөрдин частр» бәәсиг бас темдглсн деерән, эн дуудын дуһргт шаҗна туск дуд, түүкин йовдл магтсн, баатрмудиг магтсн, баатрмудин күлг магтсн дуд бас ордмн - гиҗ темдглсмн билә.

80