4. Бадмаев 49

махмуднь киитрәд, зүркнь догдлад одв. Тегәд кемр самолетмуд нисҗ ирсн цагт, туульд ордг баатрмуд кевтә мөртәһән хоюрн бичкн хорхад хүврәд, немшин самолет үзшгоһар эн седв. Болв деегшән теңгр тал шилтәд хәләхләнь, бийәснь үргәд ниссн керәс эргәд, толһа деегүрнь нислдәд, энүг йовхла хәрү ирҗ гесән цадххар бәәцхәнә. Эн әәмшгтә һазр хайҗ йовхар, Арслң ташмгарн мөрнәннь сәәрәр өгәд оркв. Мөрн усхад дор ормасн тавлад һарв, зуг кесг малын үкәр, бомб хаһрад һарһсн нүкд эргә йовҗ, зөвәр цаг болв.

Асхн харңһу болх дутм, хаалһар йовсн көлгд, туусн малмуд улм нигтрәд ирцхәв. Хаалһд багтдган уурад, хаҗуһарнь долан-нәәмн зерглән көлгд йовна. Хаалһин хойр амар йовсн малмудын ә, тачкнсн шилврин дун, тедн хоорндан күүндсн дун һазр бүтәһәд йовна. Аман аңһаһад үг келхәр седхлә, нүднлә элсн харина, хамр, нүди—дүүрц тоосн-шора. Урднь иим тиньгр зуни асхн, чилгр теңгрт герлтсн оддуд хоорндан чирмдҗ чүүхлтдг бәәсн болхла, ода чилм харңһу бор тоосн теңгрәс авн һазр күртл тачкнсн зузан көшг мет герл халхлҗ, нүдн-ам дүүргҗ, садрхад күрч җахшнулад бәәнә.

Төгәлңдән малын туруна ә ноос сәвснлә әдл җөөлкн шора деер «тоб-тоб» гиҗ соңсгдна, тергнә төгәсин җиигсн ә, керлдсн әмтнә сөөлңкә дун хаалһин деерк тоормла хутхлдад йовна.

Генткн чишксн бичкн күүкдин дун экин таалврт тогтин а.

Эн эк көл уга нүүвр дотр орсн Арслң, альдаран йовхан чигн медлго тедниг дахҗ, теднд туугдҗ йовна. Невчк теднәс хоцрхар седхлә, ардаснь күрч ирсн нүүвр нүрҗ уралан түлкнә, хойр талагшан дальтрад һархар седхлә, бас сулдхҗ тәвхш. Мөрән адһаҗ өмнән йовсн улс, мал, нүүвр, күцҗ давдг арһ бас уга, Эңдән келхд, эн өргн тег деер өөдән хайсн махлан бийнь ундг чөлән уга.

Тиигә йова йовҗ, өр цәәхин өмн Арслңгин нөөрнь күрәд, нүднь эврән аньгдад ирв, Ик эртәс авн барун җолаһан татад эргүлә йовҗ, Арслң тер нүүврин захд һарад ирв. Ик шахан дотрас сулдсн мөрн омг авч зөвәр шүрүн хатрлар тег темцв. Олн-әмтнә малын болн көлгнә ниргән, шууган ууҗмд үлдв. Эң зах уга бүтү ө-шуһу модн дотрас һарч ирсн мет, Арслңгин седкл санамрдҗ, невчк бийән сулар тәвҗ, мөрнәннь җолаһинь сулдхв.

50

Генткн мөрн толһаһан өкәлһв, хазарин уудан җиңнүләд, өвснә бүр хазв.

— Идг таасгдҗахла — эврән мед. Нанд болхла, йилһән уга, — гиҗ Арслң мөрндән келв.

Көвүн мөрнәсн бууһад, хазаринь суһлҗ авчкад, һурвн төөлгтә ноктыннь салдрһинь батлҗ бооһад, дөрвн алд хар килһсн арһмҗиг эмәлин барун ардк һанзһас тәәлҗ авад, нег үзүринь ноктын дорак төөлгәс боочкад, арһмҗан суңһад һазрт хайчкв.

Мөрнә нурһн деерәс эмәлән тохмтаһинь татад авад оркхла, мөрнә көлснә үнр хамр таанрулв. Сур чөдрәр мөрнә һурвн көлинь чөдрләд тәвчкәд, арһмҗин нег үзүринь эврәннь көлд боочкв.

Ода эн олн-әмтн көлврҗ йовх цагт мөрән чөдрләд, сул тәвхәсн көвүн әәв.

— Не, сәәнәр хотан эдл, — гиһәд көвүн мернәннь сәәрәр ташв. Мөрн чөдрән җиңнүлҗ, хүүрә өвснә бүүр хазҗ, цааран һарв. Эмәлин көвчг деер гедргән тәвчксн, халун болн көлснә үнртә тохман хаҗудк хүүрә өвсн деер тәвчкәд, барун һарин тохаһарн эмәлин нурһ дерләд кецәлдв. Шалврин барун хавтхд бәәсн хату юмн һуй хатххла, Хүрмчәһәс хуваҗ авсн өрәл хавтха һуйр сананднь орв. Зуг хот идх дурнь ода күрсн уга. Өңгнь хүврәд бәәсн хатхмрта тахъяһан эмәлин булһар көвчг деер тәвчкәд, бийнь барун хәврһәрн кевтв. Өдрин дуусн мөрн деер йовчксн цогц амрад, көвүн хойр көлән сунилһҗ җииһәд, кевтсн ормдан унтҗ одв.

...Зөвәр даарад, өргнь чичрсн Арслң серв. Тоһш кевтә мошклдад, көлиннь хойр өвдгнь өргнднь күрсн серв. Деерәсн дулан көнҗләр хучад өгдг һаһам өөрм бәәсн болхнь яһна! — гиҗ көвүн өндәҗ босн санв.

Теңгр деерк оддудын герлнь целдәд, дорд бийәс шамлгдад, өрүн герл өөрдҗ йовна. Мөрнь арһмҗдан оралдҗ одсн, толһаһан өкәлһәд ормдан зогсад бәәнә.

Мөрнә цааднь, зүн һар тал өцклдүр ниргҗәсн нүүдлин әнь невчк тогтнад бәәҗ. Өцклдүр өдрәр теңгр күртл хутхлзҗасн шора-тоосн дорагшан сууһад бәәҗ. Чирә, һар-көл деер хурһн зузан тоосн унад хонҗ.

Арслң босад, деерк тоосан саҗад, чирә күзүн хойран илв — зузан көвчг көвүнә чирәд бортхин эрә мет утур үлдәҗ. Көвүн адһад босхла, даарсн хойр өвдгнь чичрәд, мел киитн уснас һарсн мет заратрулв. Дуладҗ авхар седсн

51

Арслң мөрән темцәд, хойр һаран дайлад гүүв. Эзән үзсн мөрн толһаһан өндәлһҗ арһул инцхәв.

— Намаг күләһәд зогса бәәҗ цуцрвчи? — гиҗ Арслң мөрнләрн күүндәд, цолврин оралда һарһв.

Һазрас өндр буурлда шарлҗ сөңглҗ авад, мөрнәннь нурһн, сәәр деер унсн зузан тоосиг көвүн түргәр арчв. Тернь таасгдсн кер һалзн мөрн нурһан хоталһад, көлиннь бульчңгар наадад бәәв. Арслң эврәннь кесн шоткарн мөрнә нурһ, гес, көл, күзү күртлнь сәәнәр, шүрүтәһәр арчв.

Мөрнә ноос ширлчксн тоорм-тоосиг һарһтлан Арслң һурв дәкҗ шинәс өвс сөңглҗ авч, шин шотк кеһәд арчхла, аш сүүлднь, бор өңгтә мөрн — ода йосн урдк кевтән кер һалзн зүснд хүврв.

— Нә, болв. «Хурдн бийән ялмн сәәхн ха талан хураһад, хурц бийән хойр нүдн талан хураһад, сәәхн бийән сәәр талан хураһад Бумбин найн нәәмн алд сүүлән сәәр деерән сегләд, зурһан тө чикән хәәчләд, өрмин иш сояһарн күрл мөңгн уудыг дөлилһәд, саңнаһарн сар нарнла наадад...» Однч! — гиҗ «Җаңһриг» йир сәәнәр меддг Арслң, эврәннь кер һалзнан Алдр Җаңһрин алтн зеердлә дүңцүлв.

— Нә, амрад авчксн бидн хойр Хамҗлыг болн Болхаг агчмин зуур күцхвидн. Зуг невчк ундан хаңһаһад чамд — усн, нанд — хальмг цә уусн болхла йир сән болх билә, — гиҗ көвүн кер һалзнларн күүндв. Мел тиигҗ Арслң келм цацуһан шүлсән зальгад, хот идх дурнь күрв. Өцклдүрәс нааран амндан хүүрә хот күргәд уга. Тер төләдән чигн, эсвго икәр энүнә унднь күрлго бәәсн чигн болх. «Ода нег сеңсн өрмәр үслсн цә уусн болхнь». — гиҗ эн санв.

Арслңгин һаһан чансн цәәг уухар, һурвн дууна һазрт бәәсн Бөөргин бригадын әмтн, хавртнь тәрә тәрҗәсн, зунднь өвсн-тәрә хураҗасн гүргү цагин бийднь ирдг билә. Ик бичкнәсн авн һаһаннь чансн җөөлкн болн шимтә җомба ууһа бәәҗ дасчксан ухалҗ, көвүн инәмсклв. Зуг ода деерән, тер җомба биш көвәһәрнь усн гүүсн, кимр мет шиңгн цә уусн бийнь бурхни заянь болх билә, —гиҗ Арслң дотран санҗ, улм икәр гесән өлссиг медв. Шалврин барун хавтхд бәәсн нег хуһлм һуйран һарһад амндан күргтлән, көвүн хойр дәкҗ шүлсән зальгад оркв. Агчмин зуур хуһлм һуйран идчкв. Эн хату хуһлм һуйрин

52

чигә әмтәхн юмн уга болҗ көвүнд медгдв. Һуйран җаҗлн бәәҗ, мөрнәннь делтр тохм хойринь тәвәд, деернь эмәлинь тохад, олн татуринь чаңһаҗ, дарцг шар әрвңднь дөчн хурняс орулһҗ татхла, кер һалзн мөрн ар хойр көлән арһул селн өргҗ хөрглв.

Амндан бәәсн хүүрә һуйран күцц җаҗлад уга бәәҗ, Арслң адһҗ мөрн деерән һарв. Амрад болн цадад авчксн кер һалзн шүрүн хатрларн хаалһ темцәд һарв. Төгрг улан нарн тегш теегин цаад бийәс шаһаһад һарч йовна, терүнә өмнәс отар хө туусн мөртә хөөч йовна. Деед бийәс нүүҗ йовх ацан, мал болн күн үзгдхш. Нүүдлин арднь Арслң тер хөөч хойрхн йовсн болҗ һарв. Көвүн ардан хәләчкәд, зүркнь менрәд одв. Теегин түүмр кен үзлә? Хойр җил хооран школын көвүдиг теегин түүмр унтралһхар авч ирлә. Терүнә чигә әәмшгтә юм Арслң үзәд уга. Нег хаалһас дарук хаалһ күртл хойр дууна һазрт тег шатҗана, Түүмр давҗ одсн һазрнь — хар үмсн. Делгрңгү дәрвкәд шатҗ йовх һалын өмн түргн көлтә гөрәсд, таварлҗ гүүдг темәд, оцл үкрмүд әмән харсхар зулад йовна. Минь тер бәәдллә әдл болҗ, Арслң ардан хәләчкәд, йир икәр сүрдв. Зуг уралан дорд бийгшән нүүсн нүүдлин төгәһәс, туусн малын турунас өөдән һарсн өльңкн бор тоосн теңгрт күрч цоонрад, һарч йовх улан нарна герлинь хүврәҗ шарлхад, намрин будн мет нигтәр һарв.

Отаран туусн хөөчиг күцәд уга йовтлнь, будн болсн тоормин тал дундас бүтү һазрар дацшад, деер бүрәсинь секчксн гиигн машин һарч ирәд, һоодан хөөчин өөр ирҗ зогсв.

Машин деерәс дәәчин хувцта, өргн сүр бүстнь пистолет дүүҗләтә, зуг толһа деерән хавтха бор кепк өмссн күн бууһад, мөрн деер бәәсн хөөчлә үг күүндҗәхнь Арслңд үзгдв.

Эсвго хол биш һазрт, дотрнь шофернь суусн «Пикап» автомашин бәәнә. Зуг деерк өнцгнь хүврәд бәәсн парус бүркәснь эмгнә әрвң кевтә хурняслулад, арднь баглад хавччкҗ. Арслң урднь Шорвин школд сурчах цагтнь, энүнә иньг Җомбан Санҗур — терүнә наһцхнь Элстд ик үүлд көдлдг Җирнтән Бадм, тиигәд бүркәсинь баглад арднь хурачксн бас иим машиһәр ирдг билә. Зуг энүнлә әдл иим ирвсклә әдл зер-цоохрар ширдсн маши эн үзәд уга билә. Киртә ноһан болчкад, хоорндаһурнь күрң шар хойр ширәр толвңдулад ширдчкҗ. «А, деер нисдг немшин

53

самолетас далдлхар иигҗ ширдсн бәәдлтә», — гиҗ эн ухалв.

Арслңгиг өөрдәд ирх кемд, машин деерәс буусн күн энүнүр нурһан өгәд зогсҗала, хөөч болхла энүнүр туслцад хәләҗәлә.

— Мендвт! — гиҗ Арслң, тедүкн зогсв.

Цергчин хувцта, парус һоста, өргн улан сур бүсин барун хәврһдән пистул дүүҗлсн күн энүнүр нурһан өгәд зогсҗана. Кемр толһа деернь бор кепк эс бәәсн болхла цергә командир гиҗ санхмн бәәҗ. Көвүнә менд соңсчкад, тернь энүнүр эргҗ хәләһәд, терүг үзн таняд:

— Менд, Арслң. — гиҗ хәрү өгв.

Андрей Федорович Волжскиг үзн, Арслң түрүн авгтан алң болад, дарунь йир икәр байрлв. «Ода эн мана багш энд ю кеҗәдг болхви?» — гисн ухан түрүн болҗ энүнд орв.

Андрей Федорович Арслңла мел ода школын завсрт харһсн мет эргәд мендлчкәд, хәрү эргәд хөөчлә урднь күүндҗәсн угән чиләв.

...— Кемрҗән немшнрәр эн хөөдин дотринь һарһхар эс бәәхлә адһҗ, адг-ядхдан эндрин бийднь «өнчнә хар толһад» күрдгин арһ хәәх кергтә, — гиҗ Андрей Федорович келҗәнә. — Энүнәс һурвн дууна чигә һазрт нег гүн сала бәәнә. Терүнә кецәрнь болн йоралднь нигт керсң урһҗ. Үдин халунд терүнд күрәд амр, асхн бүрүлин гегән тасрхла көндрәд «өнчнә хар толһад» күрх кергтә. Дәкәд тенд хөөдән услх өвдгин худг бәәнә, — гиҗ хөөчд закв.

— Тана келсн үг медв, үр сегләтр, — гиҗ хөөч келв.

— Медсн болхла, менд һазртан күр, — гиҗ сегләтр хөөчин һаринь атхв.

Зөвәр ууҗмд һарч одсн отарин ардас, хөөч мөрән шавдад довтлҗ одв. Андрей Федорович Арслңд һарарн машин талан заңһад докъя өгчкәд, эврән түрүләд һарв. Автомашинә ардк үүдинь секәд икәр цуцрсн күүнә бәәдләр Андрей Федорович хар булһарар бүрксн машинә суудг ормднь сууһад, толһа деерәсн хавтха һуйрла әдл бор кепкән авад хаҗудан тәвчкв. Кепкин көвән утур орсн ормас маңнан дееркнь цаһан тер утурин дорагшанднь өгрәһәд болһчксн һуйрин хальснла әдл нарн, салькнд цокгдсн күрң багшин чирә Арслң үзв. Багшин өңгтә-зүстә

54

утулң цаһан чирәнь эцәд, улм уутьрсн болад, хойр көк нүднәнь хәләцнь улм хурцдад бәәсинь Арслң оньһв.

Болв Арслңгиг үзәд, тер киитн көк нүдднь мөсн кевтә хәәләд, җөөлдсн болад одв.

Өрүн серсн салькн терүнә картуз дотр даргдад наалдҗ одсн җөөлкн хар үсиг көндәһәд наадв. Салькнд делсҗәсн толһан үсән Андрей Федорович барун һарарн дорнь дарҗ наалдулв.

— Не, Арслң, — гиһәд Андрей Федоровичин келсн үгин авъясар, терүнә келхәр бәәх үгин утхнь дегд бийднь сән болшгоһинь Арслң медв. — Альдаран йовхар шиидвчи? — гив.

Арслң нег һарарн машинә киитн төмр өнцг бәрәд, оңдан һарарн мөрнәннь хазарин җола бәрәд зогсҗала. Кер һалзн түргәд, хазариннь ууд кемләд, хойр көлән селвәд адһв. Багшин керсү болн оньгта хәләц, көвүг теврәд таалсн болҗ медгдв. Андрей Федоровичин эн неквртә болн килмҗтә хәләц, Арслңгиг һарһсн эцкнь мет кесг җилин туршарт даарх киитнәс чигн, шатх халунас чигн халхлад, энүнә күцц болвсрад уга махмуд-цогц, эрвәкән чигә эрк бичкн зүрк, һазадын модьрун болһнас харсад йовсинь көвүн лавта меднә. Тегәд энүнә зүркнә мөсн хәәләд, кесг хонгтан энүнә чееҗинь хавчад йовсн ик зовлңган болн үүртән һундсн һундлан күндтә багштан адһҗ, зәрм үгинь алслулад, хәрү келсн үгдән эргҗ ирәд, шинәс эклә келә бәәтл, көвүнә дотркнь талваһад, даарч йовад халун хальмг цә уухла, махмуд-цогц дулардгла әдл болад одв.

Сельсоветин ахлач Ямана Цаһан дәәнд цогцан үлдәсн Басңгин цаас һаһаһас нуувчинәр өгснәс авн, эндр өдр күртл болсн йовдлын тускар көвүн багштан цугтнь келҗ өгв.

Терүнә келсн үгиг Волжский йир оньгтаһар чиңнв, нег чигн келҗәх үгинь сөрҗ сурвр өгсн уга. Зуг хойрх дәкҗ хурц хәләцән Арслңгас таслад, деед бийгшән үүл хәләчкәд, хәрү эргҗ көвүг җөөлн нүдәрн шилтхләнь, терүнә келҗәх үгинь эрт чиләлһҗ, күцәх ик төрән эдлх чигн бәәдл тер һарһсн уга. Нам тер цагт деерк бударсн үүлнд, хар кирстә, хадһр янзта фашистин самолет ирсн бийнь, көвүнә келсн үг таслдг бәәдл угаһар оньгтаһар соңсв.

— Басң уга гиһич? — гиҗ Андрей Федорович зөвтә

55

дууһар, Арслң үгән келәд төгсәхлә, сурв. — Пүрвә Сатбуев бас уга, эс меднчи, Басңгас нег класс өмн йовла. Мана эркн юннат. Мөңкинд портфельднь — зара, зурмн, цаяха йовдг билә. Дәкәд тер «Тундутовин» колхозд тәрәнә толһа түүх заамд эврәннь пионерск отрядта һучн пуд буудя цуглулад, «Пионерская иравда» газетд зургнь һарла. Адьяна Санҗ бас лейтенант болчкад, взводын командир бәәһәд сумнла харһҗ. Басл ик будата көвүн билә. Гүвдлдхдән ик дурта билә. Нег дәкҗ Кутлан Һәрәтә хоюрн ики ора гүвдлдҗәһәд, портфеләрн Һәрәг шивхләрн, арвдгч классин терзлә харһад, рамкинь кевтнь хамхлла. Кен терз хамхлсинь би медҗәсн уга биләв. Маңһдур өрүнднь эврән нанд ирҗ келв: «Андрей Федорович, бичә санаһан зовтн, мини гем, би терз эврән кенәв». Дөрв хонад эврәннь һарар шин рамк кеһәд, шилинь тәвәд хәрү терзиг зүүчкв.

Ноолдхдан дурта болвчн, һарнь алтн көвүн билә. Дәәнд йир сәәнәр ноолдсн бәәдлтә. Дөчн негдгч җил Москван өөр болсн ик ноолданд орлцад, Улан Туг орденәр ачлгдсн бәәҗ. Болв эн хавр разведкд цергләд, кел авч ирҗ йовад, күнд шав авад, госпитальд өңгрҗ, — гиһәд Андрей Федорович Арслңгин һар деер эврәннь һаран тәвчкв. — Тер мана көвүдин төлә бидн фашистнрәс өшәһән авхвидн. Теднә негнәннь толһан төлә арвад фашистин толһаһинь авхвидн! чи хаалһдан ю үзвчи? гиһәд Андрей Федорович Арслңгин һар деер бәәсн һаран өргәд, деед бийгшән үзүләд, — кесг бомбин нүк, геснь тешкәһәд кевтсн малмуд, хамхрсн тергд, бүкл табор циигдүд Тең талас нүүҗ йовҗ. Фашистск самолет ирәд бомб хайхлань теднь тарад гүүхлә, дорагшан өөрдҗ ирәд пулеметар хаһад бүкл табор кевтнь гишң алҗ... Теднә ик зунь бички күүкд... Тегәд ямаран дән болҗахинь медҗәнчи? — гиһәд Андрей Федорович көвүнүр хәләв. — Иим дәәнд орлцхар седҗәх күн, ик гидгәр ухалх, медх кергтә...

Машинә төгрг залуран теврәд унтҗ одсн шофер, нөөртән генткн үг келв.

— Көөрк, медәтә күн болад икәр цуцрҗ йовна. Эн кишго самолетмуд экләд нисҗ ирдг болснас авн обкомин шиидврәр нүүҗ йовх ацаг болн тууҗ йовх малыг өдртнь шарлҗта, садрг-салата һазрт бултулчкад, асхн бүрүлин гегән тасрснас авн көндрәд, өр цәәтл туухмн.

56

Тер учрар харңһу сө кесг туувчнр үзгән гееһәд хуурна. Тегәд өцклдүрәс нааран хойр колхозин мал хәәһәд йовн гиҗ цуцрад бәәввидн. Ода альд үлдсн болхви тедн? Аав хаалһ эндүрәд, оңдан һазр орҗ одсн болхви? — гиҗ Андрей Федорович зовлң эдлв.

— Та эврән фашистнрин бомбла харһхв гиҗ әәхшийта? — гиһәд мел тагчг зогсҗасн Арслң сурв.

Андрей Федорович барун оочарн мусхлзад: — Миниһәр болхнь әәмшг уга. Эн машиг яһҗ будсинь үзҗәнчи? Мекләчн биш, гүрвлдә чигн биш. Нам деерәс хәләсн самолетд бальчгт будгдсн зерлг һахан өңгтә болҗ медгдхмн. Эн эрәлҗ будснасн көлтә МТС-ин директорас керлдүлхв гиҗ әәҗәнәв. Цаг зуурар МТС-әс авсн машин билә. — Невчкн зуур җөөлдҗ одсн Андрей Федоровичин хәләц сольгдад, хәрү догшдад, — тегәд мини келхәр бәәхм: дәәнд орлцхнн тускар. Дәәнд эрк биш орлцх кергтә. Зуг ухатаһар болн болһамҗтаһар орлцхмн. «Ур кү зовадг, уул мөр зовадг» гидг хальмг үлгүр соңсҗ йовсн болхч. Тииклә эн ик чинртә төрт ур болн адһм уга түргн шиидвр ик харшнь болдг. «Байна көвүн» гиҗ келснднь, Хамҗлыг халхарнь ташх чини зөв чигн бәәсн, зуг ода нег келсн үгин төлә хоорндан гүвдлддг цагнь биш. Тадн һурвн харһад күүндснтн йир сән седвәртә йовдл. Зуг Хамҗлын шиидвр мел чик бәәсмн. Та һурвн Харнутд бәәҗ дала ик тус күргҗ чадшго биләт. Тегәд, дорд үзг темцәд, мал дахад һарснас деернь уга. Үлдәд керг уга.

— Андрей Федорович!..

— Чамаг ю келхәр бәәхичнь би медҗәнәв, — гиһәд Андрей Федорович Арслңгиг зогсав, — Басңгин төлә немшнрәс өшәһән авхар бәәнәч. Терчнь ил медгдҗәнә. Зуг чи нег бу олҗ авад нег немш алхлачн, хойрдгч немшнь чамаг бийичн алх. Тиигҗ чини һарһсн йовдл зөрмгт тоолгддмн биш, ирх диилврт ик тус болҗ өгшго. Ода цагт альд болвчн көдләд, сән седкләрн фронтд дөң болдгин арһ хәәх кергтә. Дәкәд насн күцхлә дәәнд одад өшәһән авхчнь маһд уга. Ода шулуһар теднән күцҗ ав, Арслң. Би тер хойрла өцклдүр харһлав. Тана цүүгәнә тускар теднәс соңслав, зуг Басңгин туск цаасн ирсинь медсн уга биләв. Тегәд чини цүүгән ода нанд медгдҗәнә. Түрүн авгтан теднә үг соңсчкад, би чамд һундҗалав, юңгад гихлә, тиим тоолвр уга үүлдвр чамаг кех гиҗ санҗасн угав. Ода тер хойран эрт күцҗ авад, дән икәр өөрдхәс урд

57

Иҗл һатлҗ үзтн. Эңдән келхд, чамаг һундасндан Хамҗл йир икәр зовҗана. Терчнь му көвүн биш. Зуг невчк ик саната болн халуч. Болв мадн дундас кен ю кеҗ чадхинь цаг медүлх. Тадн цуг шүүвр өгснлә әдл бәәнәт.

Тиигҗ келчкәд, Андрей Федорович өкәһәд, шоферин өврәс командирск парус сумк авад, дотраснь карандаш, цаас һарһад, нег цөөкн үг бичв. Дәкн бичсн цаасинь дотрнь дүрчкәд, конвертин захинь келәрн норһн, һарарн иләд наачкв.

— Би чамд нег даалһвр өгхәр бәәнәв, — гиһәд Андрей Федорович конвертән көвүнд бәрүлҗ өгв.

— Эндәс нег тавн дууна чигә һазрт нег ик салад трактормуд бәәнә. Арвн трактор бәәхмн. Теднә бригадирт эн цаас өгчк. Асхн күртл ормасн бичә көндртхә. Бүрүлин гегән тасрлһнла көндрәд Шарлҗна хотнд күртхә, — гиҗ Андрей Федорович Арслңд келв. — Шарлҗн күртл эндәс хөрн тавн дууна һазр. Тер хотн күртл теднән күцхч. Хаалһ дүүрң төләд, тедн түргәр йовҗ чадшго, чи тедниг күцхч. Хамдан Шарлҗнд ирәд, дорд бийәснь хойрдгч модн герт одад зогстн. Тер Натрин гер. Герин эзн көвүтәһән хоюрн дәәнд, болв герин эзн гергнь, намаг илгәв гихлә, тадниг эврәннь үрнлә әдл тоох. Асхлад би ирхүв. Намаг иртл амртн. Цааранднь хамдан йовхвидн. Кемрҗән асхн күртләс ирхлә тадн тер нүүвр дахад йовтн: Иҗл күртл би таниг күцхв. Тер цагт тадниг нүднәсн хөөһүлхн угав, — гиҗ Андрей Федорович инәмсклв.

Үлдсн цаасан болн карандашан хәрү сумкдан дүрчкн хаҗудан тәвчкәд, үсән гедргән илчкәд, картузан өмсв.

— Нә, менд күртн! Асхндан харһхвидн, — гиһәд Андрей Федорович Арслңгин һариг чаңһур атхв. — Йовий, Вася!

Дөч күрсн наста нүднь хавдад улаҗ одсн хальмг шофер, мел эс унтсн күн мет, толһаһан өндәлһҗ, дасчксн авъясарн машиһән ормаснь көндәв.

Җигтр гидгәр ширдчксн автомашин эс хаһлсн һазрар һоодан хаалһ темцәд һарв. Бүтү һазрар йовсн машинә төгә дорас бичкн утан кевтә тоосн бүргв. Машин невчк гүүдлән номһрулад хаалһд орм цацу, ут бор сүл болсн тоосн деегшән цоонрад цацгдв. Автомашин цаарандан ууҗмдх дутм тоорм цоонрад, ардан ик ууҗмас үзгдх хаалһ цацад йовна. «Эн тоормас көлтә, деер ниссн самолет машиг темдглчкх»,— гиһәд

58

Арслң дотран му уха санв.

Гилгр цаасн конвертд Арслңгин хурһнь хальтрв. Конверт деер наалһата марктнь, альчур боосн көдлмшч күүкд күн үзгдв. Көвүн конвертиг пиджакин дотрк хавтхд дүрхәр седхләрн, урднь хавтх дотр бәәсн Басңгин полкас му зәңг авч ирсн цаасн хурһдын үзүрт харһв.

Хазарин җолаһан мөрнә толһа деегүр хайчкад, Арслңгин көл эмәлин дөрәд күрв, бийнь өсрәд эмәл деер тусв.

— Эндәс тавн дууна салад өвдгин худг бәәнә, гиҗ Андрей Федорович хөөчд келлә. Бидн хойр бас терүнд күрч ундан хаңһахмн, — гиҗ Арслң мөрндән келәд, ормаснь көндәв.

VII.

Натра герт кесгәс нааран иим олн гиич ирәд уга билә. Һурвн гиичнь хальмг цә ууҗ сууцхана. Дөрвдгчнь, эн герин эзн гергнд ик күндтә гиичнь, ода бийнь ирәд уга. Герин эзн һәрән Булһн тер гиичән күләҗәнә.

Эднә ик көвүнь долан җил хооран, һучн тавдгч җилд йосн болзгарн цергт мордла. Һурвн җилә болзгнь чилхлә, доран дәәнә училищд үлдлә. Дән эклхд, мана меҗә деер капитан ямта билә. Хойрдгч көвүн дән экләд һурв хонхла сән дурар цергт мордла. Эн җилин май сарла «көвүнтн күнд шаван дааҗ чадлго, дәәнә госпитальд өңгрв» гисн цаас экнь авла. Герин эзн Натр, арвн йисдгч җиләс авн хөрн негдгч җил күртл Андрей Федоровичлә хамдан Хальмг негдгч революционн полкд граҗданск дәәнд орлцла. Граҗданск дәәнә хөөн Натр партийн болн советск көдлмшт һардач йовла. Дәәнә өмн, һучн йисдгч җил Натриг Шарлҗна колхозин ахлачд суңһла. Дән эклхлә эврәннь сән дурарн цергт мордла. Ик көвүтәһән хоюрн җил үлү дәәнә ик һалднь йовна. Тер бийнь, «олн бурхдын хәәрлһәр, эцк көвүн хойр эрүл-дорул менд йовна», гиҗ Булһн көвүдт келв. Нидн зун Андрей Федорович болн Натр хойр Сталинградт харһсмн. Тенд харһад хоюрн зурган цокулсн бәәҗ, зуг зургнь белн болад уга тер төләд Волжский Булһнур илгәҗ чадсмн уга. «Зург белн болсн цагт поштар өгүлнәв эс гиҗ хаалһин йовдл харһхла эврән чигн авч ирхв», — гиҗ Андрей Федорович Булһнд бичсмн бәәҗ.

59

Зуг эндр күртл ирәд уга. Урднь дәәнә өмн Волжский Натрад җилд адгтан нег ирлго бәәдго билә.

Булһн мах чана бәәҗ, Андрей Федорович хот болтл ирхн уга гиҗ әәҗәнә.

— А, көвүн, Андра кезә ирнәв гилә? — гиһәд Булһн тав дәкҗ Арслңгас сурҗаснь эн.

Багшин келсн үгиг Арслң дәкнәс давтв.

— Асхлад ирхүв гичкәд, ода күртл яһсн болхви тер? Ода зөвәр ора болҗ одв, — гиһәд Булһн үүмҗ, чееҗләрн гүвдлдв. — О, хәәрхн, бомб-момбла бичә харһсн болтхал тер. Көөрк, бас эцкин һанц юмн. Дәрке, зуңква минь! — гиҗ Булһн зальврв.

Арслң, Хамҗл болн Болха махн болтл боорцгта цә ууҗана. Эн һурвн эсвгоһар хоорндан күүндҗәхш, Булһнас эмәҗәнә. Хаалһдан үзсн тоотан санчкад, эднә үснь сөрсәҗ босад, махмуднь ирвәтрәд бәәнә. Цуһараһаснь икәр Хамҗлын зүркн догдлна. Хамҗлыг болн Болхаг Арслң әрә гиҗ Шарлҗн хотна захд күцв. Зөвәр түргәр эдн йовсн бәәҗ. Эн хойрар болхла, Арслң юмна мууһинь үзсн уга. Бомбин ик зууһинь өцклдүр хаяд, йовсн нүүврин улсас болн теднә тууҗ йовсн малас йир ик һару һарсиг Болха Хамҗл хойр өөрхнәс нүдәрн үзлә. Шарлҗна захд Арслң эн хойриг күцҗ ирәд, мөрнәсн буухлань. Хамҗл болн Болха тергн деерәсн бууҗ ирәд үүрән теврв. Болха Арслңгин өрчд маңңаһан шахчкад шугшад ууляд бәәнә. Хамҗл тедүкнд урлнь чичрсн, чирәнь цәәсн зогсад бәәнә.

Эднә гертәсн зүүһәд һарсн мөрнь бас бомбла харһад үкхлә, эн хойр оңдан улсин аца дахҗ йовсн бәәҗ. Ямаран ик аюл!

Һазр хуухлад шатасн август сарин өдр өңгрәд, нарн суухла невчкн серүн орв. Генткн ноха хуцчкад, эзән үзсн мет гиңнәд байрлсн ә гер дотр соңсгдад одв.

Залу күүнә дун нохад үг келв.

— Андра! — гиһәд Булһн ормасн босҗ гиич тосв. Булһн бийнь хатмл төләдән, тәв күрсн бийнь, әрә дөч күрсн бәәдлтә.

Хальмгин йосар зөв сурлһн угаһар Андрей Федорович герт орҗ ирн, картузан толһаһасн авад, үүднә өөр зогсв. Толһа деернь үсн асхрсн мет, дүд цаһан кенчрәр толһань боолһата.

60

— Мендвтә, — гиһәд Андрей Федорович цусан гееһәд үмсн өңгтә көкрҗ одсн чирәһәрн инәмсклв. — Чансн махна үнр һарчана! — гиҗ шоглв.

Арслң адһҗ босад, стулан Аңдрей Федоровичин өөр тәвҗ өгв. Багшин көлнь чичрәд унҗ одх, — гиҗ Арслң санв. Терүнә тәвҗ өгсн стул деер Андрей Федорович суув.

— Ханҗанав. Яһҗаната, Булһн? — гиһәд Волжский уульҗасн Булһниг хөрәд, — әәмшгтә юмн уга. Бичә санаһан зовтн. Намаг сумн әрә махмудлам харһад давб. Зуг мини шофериг күндәр шавтав. — Альд бәәнә, — гиһәд Булһн хаҗудк цаһан беләрн нульмсан арчн, адһҗ босв, — тер чини шооперчнь?

— Эндәс хол биш хотнд дү күүкнь бәәҗ. Тиигән күргчкүв, — гиһәд Андрей Федорович келчкәд, кииһән авад: Болха, нанд нег сеңсн киитн хальмг цә кеҗ ас.

Бийм цаңһад үкҗ йовнав. Булһн, невчкн ус халулҗ эс болхий? Эн мини бичкн шавиг уһах кергтә. Дәкәд чирә-зүсн, көл-һар мел тоорм-тоосн болҗ одв, — гиҗ Волжский келв.

Булһн бешән эргҗ үүмҗәнә. Буслҗасн махта хәәсән авад хаҗуднь тәвчкәд, хойр суулһ усн ордг ик хар чугун ормднь тәвчкв.

Андрей Федорович орҗ ирхлә невчк көлд орад, омг авсн Хамҗл һазаһас нег далһа суулһта ус авч ирәд, көлиннь үзүрәр деегшән өндәһәд һулмт деер чугунд кехләрн, күзүнь болн чирәнь күчңдәд улаҗ одв.

Ус кесн чугуниг утан болн уурт харлҗ одсн хуучн модн бүркәсәр бүркчкәд, һулмтд хүүрә шар арһс тәвчкв. Адһмтаһар гүүҗ һарчкад, төмр һар уһадгт һаран уһачкад орҗ ирв. Герин өмнк булңгас агч тевш авч ирәд, уурнь хәәснәс деегшән цоонрад һарчасн эрә-цоохр хөөнә мах һарһв. Хаҗуднь бәәсн улан ширтә кастрюляс дөрвлҗләд керччксн хавтха цаһан һуйрмуд, тавгта махн деер тараһад тәвчкв.

Андрей Федорович цә сорад ууҗаһад: — Булһн, мини бичг авлта? Би Сталинградт Натрла харһсан танд бичләв...

— А, бичг авлав, Андра. Зуг намаг хотан һарһтл кел: ямаран хувцта, бийнь икәр эцҗий, аль угай? Бичг дегәд уданар ирнә, аль бичг бичдг цол уга теднд болхв, көөркс!

61

Натриг Андрей Федорович үзснәс нааран җил болҗ йовна. Зуг Натр гертәсн һарад, цергт орчксн цагнь билә. Тер учрас Булһн Андрей Федоровичин келсн үгиг, мел өцклдүр залулань харһснла әдл оньгтаһар соңсҗана. Андрей Федорович мел тер кевтнь, Натрин келсн үг, бәәсн бәәдл, өмсҗ йовсн хувцн күртлнь келҗ өгв. «Бийнь эрүл-менд, тиньгр йовна. Хувцнь болхла улан цергчнрин өмсдг шар киилг, шалвр, толһа деернь пилотк. Зуг көлднь һосн биш, ик күнд болн хату английск башмгта», — гиҗ Волжский тодрхаһар келҗ өгв.

— О, яһлав, яһлав! Мана Натрчнь башмг өмсҗ дассн күн биш. Үвл зун уга һоста бәәдг билә. Үвлднь ишкә өөмстә булһар һосн, зунднь җөөлкн боокс һосн, — гиһәд Булһн, хотан һарһн йовҗ, генткн санан орсн кевтә, шанһан хәрү оркчкад, булңд бәәсн чигәнә суулһин цааһас нег пар булһар һос татад авад ирв. — Эн һосиг ода терүнд өгүлҗ эс болхий? Көөрк, башмг көлинь хавчад алҗ йовхмн, — гиҗ келв.

— Булһн, ю келҗәхмта? Дәәнд йовх күүнд һос яһҗ өгүлнәт? Дәкәд Натр эгл улан цергч. Наадк улан цергчнр башмг өмсҗәхлә, һанцхн Натрт, теднәс йилһрм, һос өмсх зөв кен өгхмби? — гиҗ Волжский келв.

—Кен? Чи зөв өг! Чини үг Натрин ахлачнр эс соңсх билү! — гиҗ Булһн келхлә Андрей Федорович инәһәд: — Нанас даву ахлачнр тенд дала болх, — гив.

— Чамас даву ахлач тенд уга! Би лавта медҗәнәв. Юңгад гихлә советин йосн шин тогтхд, әмтн харңһу цагт дәәлдсн күүнәс даву чинртәнь уга болх зөвтә, — гиҗ Булһн зүткв.

Булһн шөлнәс һуйр һарһҗасн серәһән хәәснә амнд алдад уңһачкхла, җиңнәд одв. Гер дотрк улс цуһар терүнүр эргв. Булһн цааран эргәд, беләрн нүдән арчв.

— А, мана Костя. Костя уга... Сәәхн иньгм!

Дүд цаһан белин үзүрнь дарунь норч одв. Булһн хойр талан дәәвлн бәәҗ, экрәд арһул үг келәд уульҗана. Гертән ирсн гиичнрт эврәннь зовлңган Булһн медүлшгоһар седсн бийнь, зүркндән хадһлҗ чадлго, һазаран цальград һарч ирв. Андрей Федорович орҗ ирснәс авн терүг келхәр седәд, келн деернь һарч ирхлә хәрү түлкәд орулчкад, оңдан үг келәд әәтрүлхәр седсн бийнь күч өглго һазаран һарч ирв.

62

Андрей Федорович цә ууҗасн ааһан стол деер тәвчкәд, босҗ Булһна ээминь бәрәд:

— Не, Булһн бичә икәр зовтн, — гиһәд арһул терүнә цәәһәд буурлтҗ одсн үстә толһаһинь иләд: — Дән чилхлә Натр Лиҗ хойр хәрҗ ирх, — гив.

— Костя яахмби? — гиһәд Булһн терүнүр эргв.

Күүкд күүнә чирәднь зә угаһар буусн үүрмг хурнясднь, нүднәс һооҗсн-нульмснд гилвкв. — Костя... Костям яахмби? — гиҗ дәкнәс давтад, ирсн му зәңгиг эн гиич авад хайчкхмн мет, ик ицлтәһәр Волжскийүр шилтв.

Болв Булһна һарлцсн ах-дүүләнь әдл болсн күңкл ухата болн цаһан седклтә күүнә чидл күрч Костяг әмд-менд авч ирҗ чадшгоһинь Булһн меднә. Тер бийнь энүнд зовлңган келҗ эс чееҗән уутьххла — кенд келхв, кенәс дөң күләхв? — гиҗ тер санв.

Болха бас ә угаһар, дотран эирәд уульв. Хойр көвүн шулун шулуһар шүлсән зальгад, нусан татад әрә бийән бәрҗәнә. Генткн хәәснәс шиигсн ә һарад, деерк бүркәснь өрггдәд одхла, буурл ур деегшән һарад гер дүүргв. Булһн гүүҗ одад бүркәсинь авчкв.

Чигәнә суулһин өөрәс хойр ишкә бәрүл авад, Булһн буслсн ус һарһв.

Эндәс гүүҗ одад дөң болхар седсн Арслңд: — Керго. Би эврән һалас һарһхв. Чи бий деерән буслҗах ус асххч. Түүнь ормд һазаһас киитн ус асрҗ ас, — гиҗ Булһн келәд, эртәр орулчксн ик цаһан хала таазд усан кеһәд:— Нә, Андра, тер пистулта бүсән авад, киилгән тәәл, — гиҗ закв. һазаһас Арслң авч ирсн усан ур һарчасн халун таазта усн деер кечкв. Андрей Федорович пистулта бүсән тәәләд, шалвриннь зах деер бүслчкәд, төмр орна көл деер һадр киилгән өлгчкв. Дотр цаһан киилгин хойр ханцинь шамлв.

— Бидн Элстин өөр күрвидн, зуг тенд немш ирчкҗ,— гиһәд Андрей Федорович күзүндән болн һартан савң түркә бәәҗ келв. — Бу болн тов хасн әәһәрнь шинҗлхлә немш Яшкульд күрчксн бәәдлтә. Одак геедрсн хойр колхозин мал олҗ авад, нааран йовулчкад хәрҗ йовлавидн. Эндәс нег дөчн дууна һазрт ардасм немшин «Рам» самолет күцҗ ирәд, мадн деер зөвәр өөрдәд күрч ирхләнь, бидн шофертаһан машинәсн һарад, терүнә дорнь кевтвидн.

Дөрв-тав дәкҗ деегүрмвидн эргәд, машиһим пулеметар хаһад йовҗ

63

одв. Сумн шоферин барун ээмәрнь зүн көләрнь орад хойр дәкҗ шавтаҗ. Намаг болхла, толһам арсиг хойр дәкҗ зорад, чикнәм ашкиг таслад авч одв. Цам хулһр чиктә үлдәхәр седв, — гиҗ Андрей Федорович инәлһнлә, терз лугшад, мотормуд күрҗңнәд одв. Түрүн дунь баахн, хойрдад һарсн дуунд терз җиңнәд одв. Чирәһән савңгин көөсәр будчксн Волжский сурв:

— Эн мана трактормуд ирҗ йовдг болхви? Яһсн шулун ирҗ йовхмби? Сөөннь өрәлин алднд ирх болһлав. Чи, Арслң, мини цаас бригадиртнь өглчи? — гиҗ сурв.

— Өгләв, Андрей Федорович. Бригадир бийнь мини өөр умшла — гив.

— Тииклә, теднчн үдин алднд көндрәд һарсн болҗана. Күүнә келсн үг соңслго йовхинь үзит, тедниг! — гиҗ Андрей Федорович келчкәд: — Булһн, би мартн алдв. Одак Натр бидн хойр Сталинградт цокулсн зург мини киилгин даһмд йовна. Мини бичг эс авлта, Булһн?.. Арслң, тер мини киилгин зүн даһмд, партбилет дотр тер зург бәәхмн. Булһнд өгчк, — гив.

Андрей Федоровичин сүл келсн үг машинә гусеницин дуунд даргдв.

Орна көлд өлгәтә бәәсн киилг авхар Арслң ормасн босв. Тракторин гусеницин ә деер, көдлсн автомобилин ә немгдв.

Тедн заагт җиигәд газан хайсн хойр цилиндртә мотоциклин ә бас һарв. Хавшад хуцсн нохан дууг чирд гиһәд утар татсн автоматын дун аминь бөглв. Көвүд нег дууһар өсрлдәд босв. Савңгин көөсәр будчксн чирәһән Андрей Федорович адһҗ цевр усар уһав. Үүдн һатц әмтн шуугад, чаңһур һазаһаснь цоксн үүдн һәрәдсн мет өсрәд секгдв. Үүдн хоорнд ахрхн хар автомат бәрсн киртә хувцта, ханцан шамлчксн, толһа деерән төмр махлата хойр салдс орҗ ирәд, келкә дууһарн хәәкрв.

— Һаран өрг! Ормасн көндрлго зогстн! — гиһәд турүн немшин гренадер хәәкрв.

Хойрдгчнь, гилвксн ахрхн хар автоматын хундгинь гесндән шахчксн, чавгтнь барун һариннь хумха хурһан тәвчксн, терүнәннь ард зогсҗана. Теднә өмн хойр көвүн, нег күүкн, эмгн болн толһань шавта идр наста залу.

Түрүн гренадер, адһҗ алхн, дотр киилгтә залуг автоматын әәмшгтә төмр амарнь герин эрст шахад, бүсднь дүүҗләтә бәәсн пистулынь герәснь татад авчкв.

64

— Чамд дәкҗ оңдан зер-зев үзгдхший? — гиҗ хойрдгч гренадерасн немш сурв.

— Уга, — гиҗ тернь үүдн хоорндас келв. — Зуг чи эврән эднәннь хавтхинь уудлад хәлә.

Парус һоста, галифе шалврта, ханцинь шамлчксн цаһан киилгтә залуһин чирәһәс усн һооҗад бәәнә. Толһань цаһан кенчрәр боолһата.

— Комиссар? — гиһәд түрүңк фашист Андрей Федорович галифен хойр хавтх эргүлв.

— Ти есть комиссар?

— Зүүлг, өөркиннь чирәһинь хәләхнчи! Чирәднь комиссарв гиҗ бичәтә,—гиҗ хойрдгч фашистнь келв.

Түрүңк фашистнь цаһан киилгтә залуг өргн дораснь нудрмарн цокад оркхла, терүнә боолһата толһань герин эрслә харһв.

— Ахтунг, Курт!

Түрүңк фашист саглҗ доран эргв. Энүнә өөр тахъята көвүн ирсн бәәҗ.

— Эр ист майн лерер! — гиҗ көвүн цаһан киилгтә залуһур заав.

— Үзҗәнч, Курт, өөрк маңһд көвүнчнь немшәр меддг бәәҗ, — гиһәд үүднә өөрк фашист инәв.

— Маңһд биш, — гиҗ түрүңк фашист хәрү өгв. — Хальмг энчнь!

— Йилһм уга, өгәд уңһачк!

Негдгч фашист дасчксн мекәрн, бас өргн дораһурнь өгәд, Арслңгиг гедргән унһачкв. Күүкн болн эмгн көвүг өргәд босхв. Красноармейск хувцта көвүн улм цааран герин эрсүр наалдв.

Төмр орна көл деер бәәсн киилгин хавтхинь негҗәд хәләчкәд доран хайчкад, нег һарарн орна ширдгин захас өргәд, гедргән шамлад хайчкв.

— Чи клопа болн бүүрг әәлһнәч! — гиҗ хойрдгч фашист инәв.

— Комиссар? — гиҗ хәрү ирҗ фашист сурв.

— Нихт. Их ист лерер, — гиҗ залу хәрү өгв. Терүнә толһаһинь боосн цаһан кенчр ивтләд улан толвг һарч ирв,

— Багшиг үг келдгинь тасл, — гиҗ саак үүдн хоорндкнь келв. Түрүңк фашистнь залуг дәкн талькарнь өгв.

— Ода наадксинь негҗ, — гиҗ үүднә өөркнь үүртән селвг өгв. Тер цергчин хувцта көвүнәс экл.

5. Бадмаев

65

Негдгч фашист цергчин хувцта көвүнә хавтхинь эргүләд, хәврһәрнь иләд хәәв.

— Зер-зевән энчнь урднь хайчксн бәәҗ, үзҗәнч? — гиһәд негдгч фашист хумха хурһан көвүнә нәрхн бус дораһур орулад бийүрн татв. — Энчнь хувцан сольхан седҗ кевтә. Аль оңдан хувц эс олсн болхви? Энүг бас багшин өөр зогса, — гиһәд, негдгч фашист көвүнә бүсәснь авад, герин эрс түшәд зогсҗасн багшур авад шивчкв.

— Тер такаһинь нанд үлдәчк, — гиһәд үүдн хоорндас хойрдгч фашист келв. — Би эврән базһад хәләсв, өндгн бәәх угаһинь хәләсв, — гив.

— Чи, бүрү бух, күүкнд бичә җилвтәд бә. Түүнь ормд өөрк маңһдмудан хәләҗә! Комиссарас икәр болһа. Улан мөңгн толһаһасн хөөһүзәч, — гиһәд негдгч фашистнь инәчкәд: — Хәләһич нааран, нег эн азнатск хот бәәнә.

— Ямаран хот? Шарсн махна үнр һарчана. Нааран шулуһар үзүл! — гиҗ үүдн хоорндк фашист келв.

— Болһсн махн болн һуйр. Бифштекс а-ля чингисхан. Ямаран сән каңкнсн үнртә. Шүлсн эврән зальггдад бәәнә, — гиһәд негдгч фашист инәһәд, һарарн мах шүүрв.

— Бичә адһ. Кемрҗән нег нохан махн болхла яһначи? Эдн ямаран хот иддгинь кен медхви, — гиҗ хойрдгчнь үүрән хөрв.

— Нохан махн чигн болг, зуг чикнь эс үзгдсн хөөн зөр уга. Чи альдаһур ним караг болҗ одвчн. Өцклдүр альк ресторанд эдлләчи?

— Чамта хамдан. Трейчкин асфальт хәәлдг ик хар хәәснәс.—Негдгч фашист дәкн лугшад инәв: нарн-салькнд өгрсн болн киртә чирәднь мөрнә шүднлә әдл ут цаһан шүддүд ирзәҗ үзгдв.

— Не, болҗ, йовий. Маниг күләҗәдг болх, — гиҗ хойрдгч фашист келв. — Эн хойринь дахулад йовхмн. Эн цаһан киилгтәнь зөвәр ик шовун кевтә. Бичкнинь ахлачнр хәләһәд тәвәд чигн оркх. Теднә дурнь. — гив.

Цаһан киилгтә залу болн цергчин хувцта көвүн хойриг негдгч фашист автоматын амар нурһарнь түлкәд, үүдн тал заав:

— Шулуһар, һазаран һартн!

— Эр нихт зольдат. Эр ист шулер, — гиһәд цаһан киилгтә залу көвүнүр заав.

Өв

— Их нихт зольдат, — гиһәд, көвүн уульсн дууһар багшин үг давтад. — Их ист шулер...

— Шулер, шулер!!! Тенд ахлачнр эврән йилһх! Шулуһар һар! — гиһәд көвүнә гиҗгәрнь автоматын хундгар өгв.

Дәкәд доран эргәд цаһан киилгтә залуг шүрүһәр түлкв. Тернь гүүхин ормд арһул һарн йовҗ: «Та хойр һоодан хәртн. Гертән күртн яһад болвчн», — гиҗ келчкәд, Андрей Федорович һазаран һарв.

Хойрдгч фашист хооран цухрад, тер хойрт һарх зә улдәв. Негдгч фашист герин эрст наалдҗ одсн Хамҗлыг әрә гиҗ татад, ормаснь көндәв. «Их нихт зольдат. Их ист шулер» гиһәд немшәр шугшн бәәҗ келчкәд, дәкәд экрҗ уульн эврәннь келәр үг келәд бәәнә. Фашист угз рад, гиҗгәснь шүүрч авн түлкәд, үүднд маңнаһинь харһулад авад һарв. Герт үлдсн эмгн, күүкн, көвүн һурвн шууглдад, ниргәд одв. Түрүләд һарч одсн фашист һазаһас үүрән дуудв. Үүднәс һарч йовад сүл фашист Хамҗлын гиҗгәр автоматын хундгар хойр дәкҗ мал цокҗахла әдл, бәәсн чидләрн цокхла тернь һаза һарад унҗ одв.

VIII.

Һаза харңһурад бүрүлин гегән тасрхла, Арслң үрвҗ һарв. Нүдән харңһуд иҗлдтл үүднәс холд һарлго күләһәд зогсв. Өдрәр нааран ирхдән саран өөр шинхн овалчксн көк өвс эн үзлә. «Өвсиг баглад овалдг болвчн, ораһинь ясад уга. Дәкәд нег тергн өвс авч ирәд оралхар бәәдг чигн. Эс гиҗ баахн хур орвчн үрҗ одх», — гиҗ Арслң дотран санчкад, Булһнас сурхар седлә. Зуг терүг сурх биш хот уудг цол болсн уга.

Нүднь харңһуд иҗлдәд, хотна маштг шавр гермүд, тедн дунд зогссн немшин парусар бүркәтә машид болн ниргәд инәсн фашистнр үзчкәд, көвүнә дотркнь ирвәтрәд уурнь күрн йовҗ, сара темцәд һарв. Сара һатц юмн уга, зуг бүтңгү бор теңгр дор, өргн тег.

Дорагшан сууһад уга арвһр өвсн деер Арслң һархларн дорагшан булхҗ одв. Зөвәр хагсад бәәсн, зуг олн зүсн каңкнсн үнрән гееһәд, өвсн көвүнә хамр таанрулв. Арслң гедргән кевтчкәд деерк дегәд тодрха биш оддуд хәләҗ, хойр һаран гиҗг доран тәвчкв. «Шулун болдгар хәртн. Энд бичә удан болтн», — гиҗ һарч йовад, арһул

67

хальмгар Андрей Федоровичин келсн үг эн санв. «Зуг Хамҗлыг энд үлдәчкәд яһҗ хоюрн хәрхви? Андрей Федоровичиг болн Хамҗлыг сулдхдг арһ хәәх кергтә. Кен манд дөң болхви?» —гисн чееҗин зовлңта эн кевтнә. Арһул җиигәд герин үүдн секгдсинь эн соңсв. Сөөлңкә күү- кнә дун бийинь дуудсинь эн соңсад, өвдглҗ суучкад, бас арһул:

— Нааран, нааран. Эн өвсн деер бәәнәв, — гиҗ көвүн келв.

Көвүнә ду соңсад, Болха овалһата өвснүр ирв. Арслң Болхан һарас татад, деегшән һарһв. Түрүн авгтан хоюрн тагчг суув. Эн нег цөөкн часин дунд эднә үзсн әәмшг болн зовлң, җирһлин бүкл арвн зурһан җилд үзгдәд уга билә. «Тииклә юуһинь келхүв, альдасн авн эклхв, цаа- ранднь яһснь сән болхви?» гисн ухан эн хойрт дегц орв. Болха Арслңла шахлдад гишң сууна, зуг эдн хоорнд өндәһәд боссн өвсн бәәнә. Болхан ки авсн халун ур Арслңгин барун чик халулна. Ода эн нәрн цагт нег-негндән түшг болад, ухан седклән негдүлх биш, Арслңта хоюрн нег цогцта, нег тоолврта, нег күүнд хүврх дурн Болхан седклд орв. Тегәд негчнь үг келлго Болха эврәннь зүн һарарн Арслңгин цогцла әдл халун барун һариг арһул атхв. Арслңгин зүркн өрчән тиирҗ цокад, толһан буднла әдл дотрнь ухань харңһутрад, Болхан эвтәкн болн җөөлкн һариг күнд чолу өргҗ йовх күн мет хойр һарарн әрә өргәд шахчкв. Бульглад өрчән ңокҗасн зүркнь генткн менрәд одв.

Немшнрин машид зогсҗасн хотна захин гермүд тал тарҗңнад автоматар хасн дун соңсгдв. Терүг соңссн Болха хорһ хәәсн хөөнә хурһн мет улм өөрдҗ көвүнүр шахлдв. Тарҗңнад автоматын амнас һарсн сумнла әдл олн тоолвр Арслңгин толһад давхцад орҗ ирв. Түрүн болҗ түүрм дотр суусн Андрей Федорович болн Хамҗл орсн саамла, күүкнә гииги һариг күчәр түлкәд бийәсн зааглв.

-Яһвчи? Нанд уурлҗанчи?

— Уга, — гиҗ Арслң яһҗ келхән медҗ чадлго зөвәр түрҗәһәд: — Одак автоматын ду эс соңсвчи? Тер хойр тенд... Тедниг яһсинь кен медхви?.. Бидн хойр энд... — гиһәд Арслң үгән таслв.

Болха арһул экрәд уульв.

— Көөрк Хамҗл...

68

Хамҗлыг фашист автоматын хундгар гиҗгәрнь цокҗасн кем Арслңгин сананд орв. Дәкәд бийинь фашист цокад унһахла яһад бөөлцн хутхснь сананднь орв.

— Альдаһурнь тедн орҗ ирцхәв? — гиһәд Болха нүднәннь нульмс альчуриннь үзүрәр арчн бәәҗ келв. — Би ода бийнь иткҗәхшв. Му зүүдн, хар дарснла әдл. Мел әмд бийәрн, йоста фашистнр, киртә хувцта, хуцсн дуута... Тер бийнь манла әдл улс. Йосн күн болхла тедн яһад, әмд улс: бичкн күүкд, көгшдүд, нүл уга нүүҗ йовх циигдүд алад йовдмби? Бас манла әдл эк эцкәс һарчкад, бийләрнь әдл хойр көлтә, нүдтә, амта, хамрта әмтс алад бәәх седкл яһҗ теднд ордви? Аль тедн ад гемтә улс бәәдг герәс орһҗ һарсн улс болхий? — гиһәд Болха һаньдглад бәәв.

Болхан келҗәх үг чик. Арслң бийнь бас тиигҗ ухалҗала. Зуг энүнә толһа оңдан санаһар дүүрң... «Яһснь сән болх?» — гиҗ тер ухалв. — Кемрҗән Андрей Федоровичиг коммунистинь болн райкомин сегләтринь немшнр медхләрн хара тәвхн уга, — гиҗ Арслң Болхад келв.

— Тедн альдас медхмби. Эн хотн оңдан нутгин. Тииклә Андрей Федоровичиг таньдг күн энд уга болх зөвтә,— гиһәд Болха келчкәд, хойр альхарн толһаһан хавчад: — Андрей Федоровичд райкомин сегләтр гисн цаасн болн партийн билет бийләрнь йовсн болх... Арһулдҗа... Чамаг Андрей Федорович партбилет дотрас зург авч Булһнд өг эс гилү? Мел тер кемд немшнр орҗ ирәд, цааранднь юн болсинь би оньһҗ чадсн угав. Дәкәд фашист терүнә болн чини хавтх көлврүләд эс негҗлү? Тер билет яһла?

Арслң зөвәрт тагчг суув.

— Болха, би чамд келхәсн әәҗәнәв, — гиҗ Арслң ик түрү зовлңла харһсн дууһар келв.

— Яһсндан нанас әәҗәхмчи? — гиҗ күүкн һундв.

— Юңгад гихлә, чи күүкн күнч, — гиҗ Арслң зөрглсн бәәдлтәһәр келв. — Йириндән күүкд улс үг нууҗ чаддго тохмта, келнь ут, үснь бас ут, — гив.

— Би хотна ховч эмгнлә әдл болҗахмби?

— Тиим биш... Чи көгшн ховч эмгн чигн бишч. Зуг өөлнч, һунднч — дурнчнь. Кемрҗән иим догшн болчкад, әәмшгтә цаг эс бәәсн болхла, би чамд келхн уга биләв. Мини келхәр бәәх үг наадна төр биш, күн үкх эс гиҗ әмдрх хойрин негн. Арһ уга, келхәс биш. Юңгад гихлә, маңһдур нанла бас юн болхнь медгдҗәхш.

69

Түрүн авгтан Арслңгин дөөглх үг келхәр седчксн Болхан дунь сөөлңкәдәд: (Невчк үүмәд, сеҗх, әәх йовдл үзгдхлә, Болхан хоолнь бәргдәд, дунь сөөлңкәд оддг билә).

— Чи герәсән келҗәх күүнә бәәдлтә болдмчи? Маңһдур үкхәр бәәнчи? — гив.

— Маңһдур, нөкәдүр үкхиг кен медхви? Ямаран амрар әмтнә әминь таслад бәәсиг чи эврән үзвч... Тииклә мини келхәр бәәх төрм эн. «Һаран өргтн!» — гиһәд һазаһас орҗ ирсн немш хәәкрхд, би Андрей Федоровичин хавтхас партбилетинь авад, һартан бәрҗәләв. Немш хәәкрхлә, би һаран өргн, партбилетиг киилгин ханцар гүүлгчкләв.

Тиикләнь Болха байрлҗ келв.

— Я, я, Арслң, яһсн эвтә Арслңв?

— Дәкәд немшнр һартл партбилет мини ханцнд бәәв, — гиһәд Арслң байртаһар: — Нам немш цокад уңһасн бийнь би партбилетин тускар мартсн угав. Эврән үкүчнь һартасн алдшгоһар шиидләв.

— Ода бийнь тер билет чамдый?

— Тегәд альд бәәх билә? Эн хавтхиг һазаһаснь бәрҗ үзлч! — гиһәд Арслң дәкн күүкнә бичкн һар авад, киилгиннь даһм деер тәвчкв.

Болха хурһнаннь үзүрәр көвүнә киилгин барун даһм иләд, дөрвлҗн хату дегтр бәрв.

— Фашистнр энүгичнь эс авснь сән болҗ. Эс гиҗ Андрей Федоровичиг алх чигн бәәсн, кишго домбрмуд! Ода мана багшт әәмшг уга, — гиһәд күүкн байрлчкад, дәкн сурв. — Энүгичнь яһий? Бийләрн хадһлҗ болхий?

Ики холд дорд ар бийд күрҗңнәд хаһрсн товии сумна дун соңсгдв. «Тер үзгәрнь шинҗлхлә, дән эдниг амдад һарч одсн бәәдлтә болҗ медгдв. Негхн өдрин дунд иигҗ хүврнә гидг! Өцклдүр манахс бәәсн һазрт — эндр фашистнр! Альд күрәд эдн зогсхмн болхви? Кен болн яһҗ иим ик чидлиг зогсахмби?» — гиҗ Арслң ухалв.

— Тегәд эн билетән яахар бәәнәчи? — гиһәд күүкн дәкнәс давтад сурв.

— Андрей Федоровичин командирск булһар сумкт дүрәд, дәкәд ямана арсар цуглад сара дотр нүк малтад булчкхмн, гиҗ санҗанав. Булһн ю кеҗәнә?

— Ууляд сууна. Маниг күләҗәнә, — гиҗ Болха көвүнд хәрү өгв.

70

— Сумкинь би сенцин үүднә ард бултулчклав. Тенд арһсн деер нег ямана арсн бәәнә. Хойраһинь нааран авад ир, би күрз хәәсв, — гиҗ Арслң келв.

Хоюрн арһул овалһата өвснәс буухла, тернь хәрү арваһад, деегшән өөдлв. Болха эрс дахад герүр орв. Арслң ардк үүдәрнь сараһур орхар ирв. Нег дегәдән әрә дөңҗәд зогсҗах саран модн үүд секхлә, җиигәд, бүкл хотн серүлх ә һархла, Арслң әәһәд герин эрслә шахлдҗ одв. Невчк зогсад чиңнхлә, әмтә күн эдниг эс оньһсн бәәдлтә. Хотна дорд бийдк гермүд талас немшнр урларн татдг гармошк татад бәәнә.

Арслң шинәс үүд татад, малын шеегин үнртә харңһу хаша дотр орҗ ирв. Геснь цадчксн үкр кевтн кевтҗ икәр түңшчкәд, невчк тагчг бәәҗәһәд, шинәс кевәсән кевҗәнә, хойр ик нүдн харңһу сара дотр гилвкв.

— Кевтнчи? Нә, кевәсән кевәд амрад кевт. Чини дөң керго. Альк булңгнь өндринь келдг келтә болхнчи. Гем үга, эврән авхвидн, — гиһәд Арслң һартан йовсн күрзәрн саран булңгин өтг көндәв.

Дәкәд хавтхасн хустг һарһад шатав. Герл үзчкәд, үкр толһаһан эргүлв — үкрин нульмсн дүүрң хар нүднь гилвкәд, ик гидг үнтә чолунла әдл болв. Хойр өнцгин шег күрзәрн авч хайчкад, саран барун ардк өнцг өндр гиҗ эн шиидв.

Дәкәд Болхаг иртл хустган әрвләд, эн күрзән түшәд, харңһуд зогсв. Болхаг яһҗ ирсиг эн соңссн уга, зуг саак үүдн җиигәд секгдхлә, күүкнә нәрхн цогц, харңһуд бәәсн энүнд зург мет үзгдв.

— Хустг цөөкн. Әрвлҗ шата, — гиҗ Арслң күүкнд хүстг бәрүлҗ өгв.

Болха дегд әрвлхләрн, хурһнаннь үзүр күртл шатсн хустг бәрәд, Арслңд герл орулҗ өгчәв. Эн әрә чөләсн герләр Арслң адһад малта-малта бәәҗ саран булңд зөвәр гүн нүк кечкв.

— Энүнәс гүүнәр малтҗ болшго. Эннь болх — гиһәд күрзән һазрт хатхчкад, киилгин зүн даһмас эвтәкн дегтр — багшиннь партийи билет һарһад, булһар сумк дотр дүрчкәд, Болхан һарт бәәсн шар ямана арс авад, ноосинь һазаран хәләлһәд, көрсинь дотрнь орулад, дотрнь улан партийн билет тәвсн булһар сумктаһинь малтсн нүкн дотран тәвчкәд, деерәснь җөөлкн шавр, арһул адһм угаһар хаяд, нүкән дарв. Деернь бамбаһад үлдсн

71

улан шавриг көләрн ишкҗ суулһад, үкрин дор бәәсн чиигтә шег деернь тәвчкв.

Болха Арслң хойр сараһас һарад, үүдән ардан хааҗаһад, күүнә ишкдлин ә эдн соңсв. Саран өнцг дахад эдн хоюрн бултад, әрә толһаһан шаһаһад хәләв. Уульнцас гермүдин сүүдр дахад, нег күн гүүҗ аашна. Тер кевтән зууран түдҗ зогслго, гүүһәд герт орҗ одв.

— Хамҗл! Хамҗл ирҗ йовна! — гиһәд Болха байрлхларн, немшәс саглхан мартад чаңһур келв.

Хамҗл хойр тохаһан стол деер тәвчксн, хойр альхарн шанаһан хавчад бәрчксн, экрәд уульҗана. Хойр халхинь дахад һооҗсн нульмсн стол деер дусад бәәнә.

Җиврән делчксн ик хар шовун мет, Хамҗлын ээм деер һаран өргсн Булһн: — Күүкд минь! — гиһәд һазаһас орҗ ирсн Арслң Болха хойриг үзн: — Хамҗл ирв! Ямаран ик байр!.. Һулмт деер ус тәвнәв! Халхлань чирәһинь уһаһад, өрм түркх кергтә, — гиҗ келв.

Фашистнрин һулмт деерәс авчксн хәәсиг Булһн хәрү тәвчкәд, һазаһас нег тевр хар шарлҗ авч ирәд, һалд өр өгәд, деернь хойр арһс хуһлад тәвчкв. Халун хот деер тәвсн үүрмг арһсн дарунь шатв. Бешин амнас һарсн улан герлнь герин харңһу булңд бәәсн чигәнә суулһ теврҗ биилв. Хамҗл уульдган уурв, зуг урдк кевтән хойр альхарн чирәһән халхлчкад сууна.

Хамҗлын ард зогсҗасн Болха зүн ээм деернь нег һаран тәвчксн, наадк һарарн терүнә толһаһинь илҗәнә.

Арслң бас терүнә өөрнь зогсҗана. Хамҗл бәрәнәс сулдад һарч ирснд Арслң икәр байрлв. Зуг Хамҗл әәмшгәс сулдад һарсн болвчн, үүрмүдиннь өөр фашистнрәс гүвдүләд, эднәннь өөр дорацулад әәмтхәһинь эднд илдкәд, ик ичр үзүлсн төләд, эн икәр зовҗахнь Арслң медв.

— Зулад һарч ирвчи? — гиҗ Арслң сурв.

— Уга, — гиҗ Хамҗл нусан сорҗңнулҗ татн, — Намаг тедн бийснь тәвлә, — гив.

— Немшнр бийнь тәвлү? — гиҗ терүг эс итксн дууһар Арслң сурв.

Хамҗл толһаһан өндәлһв. Терүнә эццн болн уутьхн чирәнь көөҗ. Хойр нүдн дорнь көкрҗ, барун халхнь болн талькнь хавдҗ. Эс хавдсн, өрәсн нүдәрн чирмҗ: —Тенд Иштнә Марҗ бәәҗ... — гиһәд Хамҗл келв.

— Кен? — гиһәд Арслң Болха хойр нег дууһар сурв.

72

— Харнутд избач көдлҗәсн Иштнә Марҗ. Одак... чамаг, Арслң... Хулхалхар седсн Марҗ...

— Терүг бас бәрәд суулһчкҗий?

— Уга. Тер немшнрлә хамдан йовна. Теднә хувц өмсҗ, зуг погон уга. Андрей Федоровичиг болн намаг теднә штабд авч ирв, командирнь нег салдст үг келхлә, тернь һарч одв. Удлго тер салдс немш хувцта нег хальмг дахулад орҗ ирв. Хәләхнь — Иштнә Марҗ. Марҗ маниг таньчкад, хальмгар мендлв. Би хәрү өгүв, Андрей Федорович болхла нег чигн үг келлго, буру ханьдв...

— Чик, — гиҗ Арслң келв. — Немшт хулдгдсн урвачла Андрей Федорович ю күүндхмби? Чи хаҗһр йовдл һарһҗч.

Хамҗл тер үгин хөөн толһаһан өкәлһәд, тагчг болҗ одв. Терүнә ард зогсҗасн Болха Арслңгиг чимкв. Бешин өөр бәәсн Булһн теднүр эргҗ хәләв — терүнә зүн халхинь бешин үүднәс һарсн герл улалһҗ герлткв.

— Не, дәкәд юн болва? — гиҗ Болха сурн, Хамҗлын ээм деер һаран тәвчкхлә, терүнәннь ээмнь генткн чичрәд одхла, Болха чочсн бийнь, ээм деерәснь һаран татҗ авсн уга.

— Дәкәд немшин офицер Марҗас нег юм сурв, — гиһәд Хамҗл толһаһан өндәлһлго келв. — Марҗ офицерт немшәр хәрү өгв, зуг би «директор шуле болн шулер» гисн үгинь тодлв, наадк үгнь медгдсн уга.

— Хәләһит, тер кишго нохаг, немш кел дасчкҗ! — гиҗ Арслң араһан зууҗ келв.

— Андрей Федорович та хойрин тускар немшин офицер Марҗас сурсн болх, тииклә Марҗ чикәр келсн болҗана: Андрей Федоровичиг — школын директор, чамаг болхла — сурһульч, гиһәд келснь үнн болҗана, акад юмби? — гиҗ Болха алң болв.

— Андрей Федорович оңдан райкомин сегләтр болсинь, тер андн медсн уга болх, эс гиҗ белн тарелк деер зәвәд, шин эздүдтән хулдчкх билә,— гиҗ Арслң модьрунар келв. — Тернь үнн. Марҗ дәәнә өмн түүрмд одсн кевтән шинхн ирҗ йовна. Андрей Федорович болхла дән эклсн хөөн оңдан районур һарла, — гиҗ немв.

— Би эн офицер зергт, таниг школын директор гиҗ келүв, — гиһәд Андрей Федоровичд, — чамаг — сурһульч гиләв, — болад нанд келв. Зуг эн офицер соньмсҗ танас сурҗана, яһад та, багш болхла, бу-селмтә йовхмт,

73

эн сурһульч көвүн — цергә хувцта йовхмби? — гиҗ Марҗ манд цәәлһҗ өгв.

— Зуһу домбр, нам биш —офицер зерг гиҗ йовну! — гиһәд Арслң хусв.

— Немшин келсиг орчулҗасн Марҗур Андрей Федорович хәләлго, офицерүр зөрҗ хәләчкәд: «Мал көөҗ һарсн күн болһнд бу-селм өглә», — гиҗ келв.

— Чи ю келвчи? — гиҗ Арслң сурв.

— Би мел үнн кевтнь келүв. Эн цергчин хувциг эцкм Шорвин базр деерәс хулдҗ авла. Тиигҗ намаг келхлә, немш Марҗд нег үг келв. Терүнә хөөн ямаран кергәр нааран Шарлҗнур ирләчи? — гиҗ Марҗ нанас сурв.

— Немшнрәс зулҗ йовад, энд ирҗ хонҗалав, гиһәд, дәкн үннән келүв. Тииклә, «тадн ик эндү һарһчкчт, немшәс зулхин ормд, эдниг сәәнәр тосад: шин йос тогтахднь, орсин болн большевикин һарас сулдххднь дөң болх гергтә. Юңгад гихлә, немшнр хальмг келн-әмтнд сулдхвр өгхәр нааран ирсмн, гиҗ Марҗ келв, — гиһәд Хамҗл үгән төгскв.

— Мел чик! Минь одахн эн гер дотр маниг ямаран сәәхн гидгәр тер «цаһан саната» немшнр сулдхсинь бидн эврән үзвидн, — гиҗ Арслң давслҗ келв.

— Дәкәд нааран кснлә ирләт гиҗ Марҗ сурв. Худл келәд бәргдснәс, үнн келснь чик болх гиҗ санад, та хойрла нааран ирсән келүв. Юңгад гихлә, тедн намаг дахад нааран чигн ирх бәәсн — кен медхви? Мини хәрү соңсчкад, Марҗ мусхлзад инәчкәд, келв: «Эн офицер зерг мини үг соңсад чамаг сулдхҗана. Зуг мини кесн тусиг бичә март», — гив...

— Тусан күрглго од... — гиһәд Болха харав.

— Торвр угаһар Харнутан орад хәртн. Би бас тана ардас ирхүв, гиһәд Марҗ инәчкәд, — дәкәд тенд тадн бас нег күүнлә харһхт, гиҗ тер немв.

— Харнутд бидн кенлә харһхмби? — гиҗ Арслң сурв.

— Медҗәхшв. Зуг шулуһар хәртн, тенд бас нег күүнлә харһхт, гиҗ Марҗ келв, — гиһәд Хамҗл ээмән холькв.

— Тер кевтән чамаг тәвчкви? Андрей Федорович яһва? Терүг бас тәвчкви?

— Уга. Би медҗәхшив, — гиһәд Хамҗл номһрҗ одв. — Андрей Федоровичиг тәвсн бәәдл һарсн уга... Хонҗасн герүр йов, гиһәд Марҗ келхлә, би нааран һарув. Дәкәд, эн хувцан соль гиҗ Марҗ нанд селвг өгв... — гиһәд келчкәд, Хамҗл ардан эргәд, — ээҗ, нанд зөв киилг шалвр хойр танад угай?

7 4

Дәкәд нег хуучн башмг... Эн хувцан би танад үлдәчкнәв. Буйн болх, ээҗ, оңдан хувц олҗ үзит... Мини өмсҗәх хувцн ода бийнь бат, мел шинлә әдл... — гиһәд келчкәд, Хамҗл стул деерәсн босад, хувцан Булһнд бардмнв.

— Бийичнь тәвснд байрлад Андрей Федоровичиг яһсн-кегсинь медлго, гүүһәд һарснчнь терви? Терүнә яһснь чамд керг уга болҗану? — гиҗ Арслң сурв.

Булһна өмн хувцан бардмнҗасн Хамҗл, хәрү теднүр эргҗ, бийән гемнсн дууһар: — Би ю кеҗ чадх бәәсмби?

— Тернь үнн. Көөркү, эн арвт ю кех бәәсмби? Бу-селмән дүүҗлсн, бурхн-номан геесн, азд-андн теднә өмнәс кен зөрҗ чадхмби? — гиһәд бешин өөрәс Булһн босв. — Андра ухата-селвгтә залу. Яһад болвчн алдрад ирх, — гиҗ немв.

— Чамаг һарчахла, Андрей Федорович бийнь мел үг келсн угай? — гиҗ Арслң сурв.

— Мартчкв... — гиһәд Хамҗл, невчк түдҗәһәд, чирәнь герлтәд, — келлә... келлә... Ноха үксн чееҗ —мартчкҗв. «Эндр түдлго, Харнут орад хәрцхәтн!» — гиҗ Андрей Федорович келлә, — гиһәд һанцхн Марҗин келсн үг биш, багшин келсн үг мартл уга эднд күргҗ келсндән Хамҗл байрлад одв.

«Шүлун болдгар хәрцхәтн!» гиһәд Марҗ келхлә, Андрей Федорович нанд арһул: «Торгр угаһар манһдур өрүнә бийднь хәртн», гиҗ хойр дәкҗ давтв, — гив.

Адһад, келсн үгән давхцулад, эк зах угаһар, экрн-уульн бәәҗ үг келҗәсн Хамҗлыг оньгтаһар шинҗлҗ хәләҗәһәд, Арслңгин чееҗнь киит урсад, мел эндр асхн хамдан бәәсн Хамҗл биш, оңдан ухан-сегәһән геесн, залу-зөрмгән алдсн, эрчмнь хәрсн деесн мет, чикинь цоксн элҗгн мет, чиндһн мет әәмтхә күн болҗ медгдв.

IX.

Тедн ик хаалһас зөвәр ууҗмар йовла. Үннәртнь келхлә, хаалһас зөвәр ууҗм йовсн бийнь, һарин альхн мет тиньгр тег дундаһур һарсн хаалһар йовсн күүкд, төгәлңдән тавн-зурһан дууна һазр ууҗмд йовсн әмтн үзгддг билә. Тер дотр күүнә һазрт ирәд оньдинд саглад йовдг

75

фашистнр, хаалһас нег дууна чигә һазрт йовх һурвн күүг амр тәвшго билә. Зуг эн һурвн хортна тускар дегтрәс, газетәс умшхас биш, теднлә өөрдҗ, теднә ааль-мек, теднә өршәңгү уга седкл медәд уга билә. Тер учрар немшнрлә харһшго седкләр тедн һурвн эн эҗго теегәр, хаалһас икәр ууҗмхларн, күрх һазран олҗ чадлго төөрхәсн әәһәд, хаҗудк хаалһан нүднәсн хөөһүллго, терүнәс эсвго хот бишәр йовдгнь тер.

Дотрнь һурвн шил үсн, нег таава һуйр дүрсн җөөлкн шар даальнгиг барун һартан бәрчксн Арслң, нүднәннь булңгин хәләцән хаалһас хөөһүллго йовна. «Кедү дәкҗ эн хаалһар йовсн болхви? Урднь эн хаалһиг Харһатын хаалһ гидг билә. Ода болхла эн хаалһар бидн, эздүднь, йовдг арһ уга, оңдан орн-нутгин салдсмуд, эздүднь кевтә санамр йовхла, бидн, эздүднь, ики тедүкнәр өвкәһәд йовх цаг ирв. Хаалһд болхла, кен деегүрнь йовснь төр уга, — гиһәд Арслң дотран ухалҗ йовна. — Эн сүл негхойр сарин туршарт эн хаалһ кедү һашудх зовлң, кедү нульмс болн цус үзсн болхви!.. Кемрҗән эн хаалһ күүнлә әдл ухата, тоолврта болхла, эн деегүрнь йовсн фашистнриг туульдг эмнг мөрн кевтә, эврәннь нурһн деерәс авад шивчкх билә. Зуг тер хаалһд— деегүрнь кенә тергнә төгә, кенә салдсин көл, цаһан саната болн хар саната күн йовснь йилһм уга...» — гиһәд ууртаһар ухалчкад, өмннь көлврҗ йовсн хамхул көләрн девсв.

...Экн авгтан эдн һурвн Андрей Федоровичин өгсн селвг соңслго, Иштнә Марҗин заквр соңслго, Шарлҗнас герүрн биш, дорд үзг темцәд һарв. Хамҗл болхла, герүрн одхмн гиһәд залаһан таслад бәәв, зуг тер хойрнь үгднь эс орхла, һанцхарн йовхдан әәһәд, тедниг дахв. Аврлт уга немшнриг нүдәрн үзсн, теднә өмнәс хәрүлҗ чаддг чидл угаһан медсн Болха болн Арслң яһад болвчн Иҗл һолд күрхәр зүткв.

— Эн хотар дәврҗ зулҗ йовх мана церг харһсн уга. Терүгәр тоолхла, немшнр фронт хаһлад, нег уутьхн ормар орҗ ирсн бәәдлтә. Тиим болхла, мана церг ик хол биш бәәх зөвтә. Нам эн невчкн һазр немш бүсләд авчксн болвчн, мел күүнә толһа орх зә угаһар бүслсн уга болх. Толһа орсн һазрар цогц багтҗ һарх зөвтә. Уралан йовад медхмн, — гиҗ Арслң келв.

Арслң тер шиидвртән, Андрей Федорович Шарлҗн деер угаһинь медснә хөөн, батрв. Терүг медхин кергт

76

кедү хонгт эдн Шарлҗнд бәргдв. Маңһдур өрүнднь Арслң болн Болха йовҗ, Андрей Федоровичиг хәәхәр седхлә, Булһн тедниг тәвсн уга.

— Немш дүүрң, негчн кү таньдго күүнә хотнд, тадниг һарһҗ болшго. Тадн биш, мана хотна улс гертәсн һархдан әәҗәнә. Андраг бәрҗ авснь баһдад тадниг бас бәрсн хөөн, тер кишго нохас, тәвхн уга, — гиҗ Булһн тедниг хөрв. — Би эврән йовад, Андран тускар медәд ирсв. Хот-хол чигн терүнд орулҗ өгдг арһ хәәсв, — гиһәд Булһн гертәсн һарла. Булһна авч ирсн зәңг, эдниг байрлулх биш, эднд ик зовлң учрав. Немш иим түргәр орҗ ирх гиҗ негчн күн Шарлҗна хотнд санҗасмн уга. Немшәс урд цухрҗ йовх мана цергчнр дәврҗ ирх, тер цагт эврәхсән дахад зулҗ һархар кесгнь шилтсн бәәҗ.

Хойрхн-һурвхн хонг хооран хальмг һазрин захар орҗ ирәд уга немшнр, иим түргәр ирх гиҗ кен сансн болх? Зулҗ һархар бийән белдҗәсн сельсоветин ахлач, Хальмг АССР-ин депутат күүкд күүг нег һар уга, һурвн сар хооран госпиталяс, шаван эдгәһәд һарч ирсн Бадран Харманҗн Шарлҗнахна колхозин ахлачд суңһгдла. Тер хойр деер зурһан коммунистнр болн йисн комсомольцнр, ик зунь хотна школын багш күүкд бәргдҗ. Тедниг цуһараһинь колхозин шавр дархнд орулад хаачкв. Шарлҗн хотнд школын, сельсоветин, колхозин болн нань чигн олна организацин сул гермүд бәәлә. Тер сул гермүд дундас дархна гер яһад йилһҗ, тедниг орулсиг кен медхви? Тедн заагт Андрей Федорович бас бәәх болҗ һарв. Өдр сө уга хойр немш салдс тер дархна гериг эргәд, йовад бәәдг болна.

Дәкәд хойр хонг давҗ одв, зуг Андрей Федоровичин тускар тедн тодрха зәңг соңсҗ чадсн уга.

Зуг дархна гер дотрк әмтн улм өсв.

Немшнрәс зулҗ йовсн еврейин болн циигнә кесг өрк-бүл: үртә-садтаһинь бас тер герүр түлкәд орулчкад төмр үүдинь хаачкв. Теднд өгх хот-хол немшнр кенәс чигн авчахмн уга. Шарлҗна хотнас болн хальмг нег чигн күн тер дархна герүр өөрдххш. Тер учрас көлтә Андрей Федорович әмд, тер бәргдсн улс заагт, дархна герт оньслата бәәнә гиҗ, көвүд болн Болха дотран харлхас биш, нам энд бәәх угаһинь сән меддг арһ уга. Зуг Шарлҗна хотна әмтсин үгәр болхла, негчн кү ода деерән немшнр хаһад алснь медгдсн уга. Тер зәңг эдниг невчк төвкнүлв.

77

Булһна гер дотрас Арслң Болха хойр неҗәдәр һарч хотна зәңг сонсад, дархнд өөрддгин арһ хәәхәс биш, Хамҗл немшин бәрәнәс мөлтрснәс авн һарч мөрән үзхәс бишңкднь, мел герт сууна.

«Бәрәнд бәәх улсиг нег сө немшнр хойр машин деер суулһҗ авад, альдаран йовҗахан кенд чигн медүллго, йовҗ одв», — гиҗ дөрвдгч хонгтнь зәңг тарв. Тер зәңгин үнн-худлынь медхин кергт Арслң дархна гер тал ирв. Зөвәр ууҗмас дархна герин һаза урднь йовад бәәдг немш салдс угаһинь эн темдглв. Өөрдҗ ирәд, үүднь секәтә дархна гер өнчрәд үлдсинь эн үзв. Көвүн дотрнь орад, нег темдгтә юмн, эс гиҗ цаасна тасрха болн герин эрсәр бичәтә юмн бәәдг болх гиҗ шинҗлв. Түүрмд суусн революционермүд альд болвчн бултулад бичкн цаас эс гиҗ медүллго герин эрст нер-усан бичәд үлдәҗ гиҗ эн кесг дегтрт урднь умшла. Дархна герин дотрк булңд овалһата бәәсн үмсиг болн пол деер тараһад цацчксн нүүрснә тоос көләрн тееһәд Арслң кесгтән дархна герәс һарсн уга. Зуг көөркүд юн олдх билә!

Ик һундлта болн һурнисн хойр көвүнд, нег күүкнд энд бәәдг керг уга билә. Сөөнь өрәл болҗ йовхла, эдн һурвн Шарлҗнас һарад, нарн һарх үзг темцәд йовцхав. Эдн Шарлҗна хотнас амрар һардг учрнь, Арслң тер өдрин дуусн хотн хоорнд наадсн болад, хотна һатц болн терүнә төгәлңднь немшин харул бәәх ормс темдгллә. Дорд үзг тал хәләлһәд, хаалһин хойр амнд товс болн пулеметта окоп эн сәәнәр темдглҗ авла. Хотна ард бийд болн өмн бийднь, йовһн цергч кевтдг тавад метр шаху неҗәд окопс. Тедн хоорндаһур һурвн күн биш зун күн харнһу дахад һархла, немшнр оньһҗ чадшго билә.

Арслңгин темдглсн ормар эдн мөлкәд хотнас һарчкад, дорд үзг темцәд йова йовҗ, өр цәәхин алднд арвн шавр гертә нег бичкн хотнд орҗ ирв. Немш хотнд угаһинь медчкәд, захин герт эдн ирв. Герин эзн, һуч һарсн чигә наста күүкд күн, эднд цә чанҗ өгәд, — цааранднь йовдг арһ таднд уга. Юңгад гихлә, дорд бийд һазр окопст зә угаһар, багшад суусн немшнр дала, мана сельсовет бәәх хотнд оддг арһ уга. Тер хотнур одхар седсн күүг сурлдан угаһар бууһар хаһад уңһачкна, негчнь кү тәвхш. Цааранднь Шорвин ам көөһәд зогсчксн немшин церг. Таднд эндәсн хәрснь деер болх, гиҗ тер күүкд күн эднд селвг өгв.

78

«Зуг Шорв һатц мана церг бәәх зәңгтә»,—гиҗ, күүкд күн эднд келв.

Болв хойр көвүн болн күүкн цааранднь йовх биш, хәрү менд хәрхнь ик байр болв. Юңгад гихлә, асхн шидр хотнар дамҗад кесг немшин танкс, автомашид болн эврән йовдг товс һарв. Теднәс кесгнь хотна дорд бийд, деед бийд болн өмн, ард үзгт батрҗ зогсцхав. Деерәснь буусн салдсмуднь түдлго нүк малтад, окопс кеҗ һазрт бултв. Сөөннь өрәлин алднд тедн йовдган зогсав. Зуг хотн төгәләд бәәршлсн немш цергчнр хасн цагт һал өгчксн моһа кевтә герл һарһдг сумар таслһн угаһар, үзг-бәәр угаһар дурндан хадг болцхав.

Хотнас һарх биш, гертәс һархд әәмшгтә цаг ирв. Дөрвдгч хонгтан саак Арслңгин нилчәр эн һурвн хотнас һарч, әрә гиҗ өр цәәхин өмн Шарлҗнд ирв. Цаһан седклтә Булһн тедниг иим эрт хәрү ирх гиҗ санҗасн уга билә. Юңгад гихлә, тедн Иҗл темцҗ йовхан келсн уга, Булһн тедниг хәрҗ одсн гиҗ медҗәлә.

Бәрәнә улсиг немшнр кедү нуувчинәр хадһлад, кедү нуувчинәр авч һардг болвчн, Андрей Федоровичин тускар Булһн зәңг соңсҗ: «Тер хойр автомашинә әмтн заагт орс багш бас йовна», — гиҗ нег күн Булһнд келҗ. Нань зәңг-зә уга. Альдаран авч одсн, теднәр ю келгүлхәр йовхнь кен медхв?

Хойр көвүн болн Болха Булһна герт өдр өңгрүләд, асхн харңһу орхла герән темцәд һарв. Ода деерән эднд оңдан хаалһ уга.

* * *

— Хаалһур хәләтн, ик холд тоосн һарч йовна, — гиһәд Хамҗл зогсв. — Мел лавта немшнр йовна... Дала машид!

Тедн хаалһас улм хольҗад, тег темцәд гүүлдв. Толһаһан өкәлһәд, гүүһә йовҗ ардан эргҗ хәләцхәв. Өрүн маңһарин чилгр теңгрт өткн бор тоосн деегшән цоонрҗ үзгдв. Нааран өөрдх дутман тоосн улм нигтрәд, матисин хаалһ дахҗ, көк кенчрт зурчксн моһа кевтә һотьхлзв. Зуг тер баран өөрдм дутм зург өңгән геһәд киртә бор кенчрт хүврв.

Хойр көвүн болн Болха һазр деер көндрлго, түргүр наалдад кевтнә. Теднә зүркнә цоклһнас үргсн шорһлҗн

79

болн хар хорхас тарлдад гүүлдҗ йовна. Арслң болн Болха толһаһан икәр өндәлһлго, шарлҗна бүчр заагур хаалһ тал хәләв. Хамҗл һазрла наалдҗ одсн мет, мел кииһән чигн сәәнәр авлго кевтнә. Эднә кевтсн ормас, хойр-һурвн һар суңһхла күрм чигә һазрт, эднә нүднд эс үзгдсн нәрхн уньн мет өвснә бүчр деер зогсчкад җиргҗәсн торһа, салькнд нәәхлҗәсн өвснәс уншгон төлә хойр җиврән сарҗңнулад делхләнь соңсгдҗасн ә, улм соңсгддган уурад ирв. Җиргсн сәәхн дунь җиңнсн-күрҗңнсн немшин машидин дуунд даргдв.

Ууҗмар һарсн хаалһар ут-ут бор машид, теднә ардас товс чирсн ахрхн бор машид, ташр ардаснь төмр махлата, келкә-келкә хулһнын ноосшң иҗл хувцта фашистнр шахлдад суучксн машид тоосн-тоормарн тег дарҗ, эдниг давҗ һарад одцхав. Нурһн деерән бурчг хар толвңта улан хорха буурлда шарлҗна бүчр деерәс толһаһан өндәлһәд, өврмҗ кесн бәәдләр өмнк хаалһ талан хәләв. Олн машид давҗ һархларн өргәд деегшән шивхлә, җивр урһсн болад деегүр сана зүүчксн, көлгнә көндәсн сүүлинь алдхларн, омгнь шантрсн бор тоосн өлн-хумха шарлҗна бүчр деер, өнр-байн күүнә гертәс хот хәәҗ ирсн өнчн-өвү күүкд мет, ә дун угаһар әмсхлән таслҗ һазрла наалдв. Нәрхн көл деерән нәәхлн җиргҗ суусн торһан дун шинәс эднә чикнд соңсгдв. Арслң түрүн босҗ өвдглҗ сууһад, далвң деер суусн хар хорхаг индсләд өсргчкв.

— Нег хорһдх һазрт күрч, асхн бүрүлин гегән тасртл амрх кергтә, — гиһәд Арслң эргҗ энд-тендән хәләв. — Эндәс эсвго хол биш һазрт, Элстәс Баһ-Дөрвд орх шоссейн хаалһ кеҗәх цагт элс авчасн ик гүн нүкн нег сала дотр бәәхмн. Нааран танур ирҗ йовад, Андрей Федоровичин даалһвр тенд бүгҗәсн тракторин бригадирт цаас күргҗ өгләв. А, ода медгдв. Тер хар толһан дора, хол биш һазрт тер сала бәәхмн. Эндәс хәләхлә үзгдшго. Ики гүн нүкн. Тенд күрсн хөөн сәәнәр нөөрән авхв! — гиһәд Арслң суняв.

— Би невчк үргләд серүв, — гиһәд Болха барун һариннь альхан халх доран тәвәд, хәрү нүдән аньв. — Унтн кевтҗ торһан җирглһ соңсҗанав.

Хамҗл өсрҗ босад, түрүн болҗ хаалһ тал хәләв. Дәкәд өөрк хойрурн хәләчкн босад, Булһн өгсн ут цаһан эрәтә күрң шалвриг һариннь альхар саҗв. Булһна дәәнд

80

хорсн көвүнә шалвр көк сатин киилг хойр, орхасн нурһта Хамҗлд мел дигтә болв.

— Нә, йовцхай, шулуһар. Юңгад хәрү кевтҗ одвчи, Болха? — гиһәд Хамҗл хәрү унтхар кевтсн күүкиг көндәв. — Эс босхлачн хайчкад йовҗ одхвидн.

— Тана дурн. Эс дахулхла, үлдәчкәд чигн йовтн. Эврән хаалһан олхув.

Тиигҗ келчкәд Болха адһм угаһар босад, хойр көлән доран тәвәд суув. Көлиннь хойр өвдгнь бүдүн күүкд күүнә өвдглә әдл моһлцг, тегш. Болха һаран өргәд, альчуран гиҗгтән боохла, уутьхн бүшмүднь татгдад, күүкнә цутхсн мет хату махмуд-цогцнь йилһрҗ, генн баахн күүкнәс гиҗгтә күүкнд хүврснь нүднд ил үзгдв. Терүг оньһсн Арслңгин хоолнь хагсҗ генүлв.

— Болха, үннәр келҗәнәв, йовцхай? — гиҗ Арслң бийән әәтрүлҗ зүркнәннь цоклһ медүлшгоһар буру хандҗ, бөркр дууһар сурв. Зуг күүкнә сәәхн цогц, нүдән аньсн бийнь, өкәр кевәрн өмннь үзгдәд бәәв. Терүнә сәәхл кев-янзиг кезәд чигн нүдән хөөһүллго үзәд бәәх седкл энүнд орв.

— Хот идх дурн нанд күрчәнә. Үснд һуйр кеһәд уухар седләв, — гиҗ күүкн генткн утар татҗ келв.

Арслң даальңгасн нег литр ордг дүүрң үстә цаһан шил һарһад, норҗ одсн кенчр бөгләһинь авад үнрчлҗ үзчкәд, хәрү бөглчкв.

— Исҗ очий? — гиҗ Болха сурв.

— Уга: Мана һаһан келдгәр болхла невчк борлад бәәҗ. Шин гихәс — өткрҗ, исҗ гихәс — ивлцнә амтта. Элснә карьерт күртл, эсвго гем болхн-уга, — гиһәд Арслң инәв.

— Нә, шулуһар йовцхай, — гиһәд Хамҗл адһв. Хамҗлын чирәд бәәсн шавнь эдгәд ирв, зуг терүнә чирәд урдк зүсн-бәәдлнь уга. Терүнә нег нүднә булңгнь татгдад, нүднәннь хәләцнь оңдан, юмнас үргсн-чочсн бәәдлтә болв.

Элс авдг сала күртл эдн нег өрәл час чигә цагт йовцхав. Хаалһ зөвәр ууҗм болвчн, эдн тиигән урдк кевтән ормаһад хәләҗ йовна. Ода деерән эдниг хаалһар йовсн машин деерәс үзхәс биш, оңдан һазрас күн үзшго. Тегәд эдн хаалһас икәр саглад йовдгнь эн.

Генткн эднә өмн ик гүн нүкн үзгдв. Дорань эрсәснь нурҗ одсн чүүхлтсн щар элсн, зуг һазрин көрснә дор нег

6. Бадмаев.

81

метр чигәд улан шавр. Хаалһ талас чагчм гүн эрг. Ар амнднь тракторин төгән орм үзгднә. Дорань, тер нүкнә тал дундуртнь, һурвн трактор бәәнә: хойр гусеничн «СТЗ—НАТИ» болн нег төгәтә трактор «ХТЗ».

— Яһад һурвхн трактор энд үлдсн болхви? — гиһәд Арслң алң болв. — Намаг нааран ирхд арвн трактор билә. Наадк долан тракторнь яһсн болхви? Эн һурвинь яһад үлдәсмби?

— Эднь хамхрха болад үлдәсн, — гиҗ Болха бодҗ келв.

— Дорагшан бууһад хәләхмн, — гиһәд, Арслң даальңган өмнән бәрәд, гүн нүкнә чагчм эрг деернь зогсхла, көл дорк шар элсн нурв. Арслң доран сууһад, деерәс нурсн элс дахад гүн нүкнә йоралд бәәсн трактормудын өөр ирҗ унв. Арслң түргн босад, шалвртан ширлсн элс саҗв. Хамҗл бас терүг дураһад үвләр цан деер дошҗ йовх күн кевтә, бууҗ ирв.

Һанцхн Болха деер эрг деер үүлн уга цевр теңгрин уйдлла ниилҗ шоваһад зогсв.

— Бичә ә. Бас маниг дураһад бу нааран. Тендәһүр эргҗ ирхд хол, — гиҗ Арслң дорас келв.

Генткн Болха бүшмүдин хормаһан хойр өвдгтән хавччкад, уралан нүкнә чагчг көвә тал чанһур һәрәдв. Болхаг дахад деерәс дала элсн дорагшан нурад күүкиг дарчкн алдв. Һанцхн толһа нег һарин үзүр хойрнь элснд даргдсн уга. Хойр көвүн терүг элсн заагас татҗ һарһв.

Трактормудын өөрнь одхла бензинә, керосинә болн солидолын үнр каңкнна. Тегәд төгәлңд тракторин төгән хаһлсн орм, һазрт асхрсн машинә тоснд харлсн элсн төөнрәд бәәнә.

Тоснд будгдсн кенчрин тасрхас, олсна тасрха эндтенд бас кевтнә. Терүнәс хол биш нег нүкнд зуух кеһәд һал түлсн, арһсна үмсн бәәнә. Трактористнр хот кеҗ уусн бәәдлтә.

Хойр «НАТИ» зерглдәд зогсҗ, зуг төгәтә «ХТЗ» зөвәр ууҗмд бәәнә. Теднә төгәнь болн гусеницнь нарна герлд киитәр гилвкәд бәәнә. Зогсҗасн һурвн трактор овалчксн төмрин күшлә әдл болҗ медгднә. Шин экләд көдлҗәх трактор күн үзх болһндан соньмсна. Мөрн эс көдлсн бийнь — әмд. Моторинь зогсачксн трактор — овалчксн төмр. Болв өмн бәәсн матьхр төмринь эргүлә бәәтл, түрүләд баһар лугшад, дәкәд икәр күрҗңнәд ирхләрн хаҗуднь бәәсн улс байрлулҗ, ик соньмҗ болна.

82

— Җигтә юмн, кесг төмр ниилүләд, шамин тос кечкәд, мөрн кевтә аца чирсн деерән, деернь сууһад йовна гидг! — гиһәд Болха альхарн нарна герләс нүдән халхлн бәәҗ, трактормудын өөр энд-тендк төмринь көндәҗ оралдҗасн көвүдүр хәләҗәһәд, санв.

Трактормуд һурвулн йовҗ чадшго бәәҗ. Юңгад гихлә, трактор болһнас: магнето, карбюратор болн шатадг тос хадһлдг бак дорк шил отстойникинь, авчксн бәәҗ. Тедн угаһар ямаранчн шин машин йовҗ чадшго. Ямаран учрар эн машидиг энд хайсинь медҗ авхар хойр көвүн йир оньгтаһар трактор болһниг шинҗлҗ хәләв. Зуг ямаран тер машидт эвдркә бәәх угаһинь эдн йилһҗ чадсн уга. Кен медхви, трактормуд эвдркә уга бийнь, деернь залҗ йовулх улснь чигн гемнәд, цааранднь залҗ йовдг улс уга болад, эднән үлдәчкәд йовсн чигн биз. Болв тер магнето, карбюратор угаһар эн трактормуд мел овалчксн төмрлә әдл. Тедниг көдлгҗ чигн болшго, көндәҗ чигн болшго.

Болв эн төриг оңдан халхарнь чигн тәәлҗ болхмн. Кемрҗән эн трактормудт оңдан ик эвдркә уга болхла, карбюратор болн магнето олҗ авад зүүчкхлә, дәкнәс көдләд бәәхмн. Тер әңгнь энд элсн дунд чигн дарчксн бәәх. Кен медхв. Кемрҗән немшнр эн машид олҗ авхларн, тиим магнето болн карбюратор олҗ чадхн уга гиҗ кен келҗ чадхмби? Тедн дутсн әңгинь олҗ авад, эс гиҗ оңдан һазрас авч ирәд, эн киитн күш болҗ кевтсн трактормуд көдлгәд, эврәннь товсан чирәд фронт орхла яахмби?

— Эн трактормудыг һурвлаһинь шатачкад хәрхмн,— гиҗ Арслң «НАТИ» деерәс бууҗ ирн келв.

— Ю келҗәхмчи? — гиһәд Болха ормаһад, сүрдсн бәәдл һарһв. — Эн трактормуд — мана орн-нутгин зөөр. Чамд гем ирҗәнү? — гиҗ сурв.

— Тегәд эн һурвн машин немшин һарт ортха гиҗәнчи? Тедн кеҗ авчкад — немшнр ясҗ авхнь маһд уга — эврәннь товсан чирәд, тер товарн манахсиг хаҗ алхднь бидн нөкд болхмби? — гиһәд Арслң өкәһәд һазрас элс шүүрч авад, тоснд будгдсн һаран арчв.

Болха терүнә үгд хәрү өгсн уга.

83

«ХТЗ» — трактор деер суучкад рулинь көндәһәд наачасн Хамҗл келв:

— Эн трактормудыг Арслң модар кесн гиҗ медҗәх бәәдлтә. Нег хәврһднь шатҗах хустг күргхлә, хүүрә өвснлә әдл дәрвкәд шатх гиҗ санҗана, — гиһәд инәв.

Тиигәд Хамҗл бийинь дөөглсн бәәдлтәһәр зүтклдхлә, Арслң уурлх биш, байрлв. Юңгад гихлә, эн нег цөөкн хонгин туршарт, немшин һарт орад ирснәннь хөөн, Хамҗл мел оңдан күн болҗ одв. Урдк шог, инәдн-наадн уга, күнд гемәр гемнәд эдгсн күн мет ода күртл көлд орад уга билә. «Нохан амнд орсн шаһа, бүтн һархш» гиҗ келдг үнн бәәҗ», — гиһәд Арслң дотран тоолв.

Нааран, эн салан йоралд орснас авн Хамҗл урдк кевтән тиньгр зүткәч, омгта бәәдлдән һарв: кесг әмтнә әм таслсн әәмшгтә бомб хайлһн, немшин салдсас чирәһәрн цокулсн тоот энүг хаяд, урдк серглң-дерглң бәәдлинь, шинәс энүнд учрав. Тегәд үүриннь седклинь зовалһҗ, минь одахн энүнә зүрк атхҗасн әәмшг көндәшгон кергт Арслң: — Би зуни каникулд ирх болһндан һурвн җил дараһар тракторин бригадт тооч болҗ көдлсиг эврән меднәч. Дәкәд Такан Дааһна трактор урзн шатсиг чи бас соңссн болхч. Би тиигхд эврәннь нүдәрн төмр трактор яһҗ шатсиг үзләв. Моднас татуһар шатхш. Хүүрә модн кевтә дәрвкәд шатна, — гиҗ келв.

Хамҗл чидлән әрвллго тракторин руль дорнь мошкҗ эргүлхлә, элснд шигдҗ одсн тракторин төмр төгә доран көндрәд, барун талагшан келтәв.

— Ю хәәҗ эдниг шатахв? Иим гүн нүкнәс немшнр эдниг олҗ чадшго. Хаалһас зөвәр ууҗм. Тииклә манахс хәрү иртл эңдән бәәҗәг. Дәәнә хөөн, эн һурвн трактор ямаран дөң колхозд болхинь медҗәнчи?

Кемрҗән немшнр олад авчкхла яахмби? Ик хаалһас негхн дууна һазрт бәәх трактормуд немшнр үзхн уга гисн хаҗһр. «Фашистнрт нег машин чигн, нег кило буудя чигн үлдәхмн биш», — гиҗ Сталинә келсн үг мартчквчи? Зөөҗ авч эс чадсан «хамхлтн, күүчтн» гиҗ бас воҗдь келсинь мартх зөв угавидн, — гиҗ Арслң келв.

— Та хойр дәкәд ноолдхар бәәнта? — гиҗ Болха эднә хоорнд орв. — Тадн яһнат-кегнәт дурнтн. Би хотан уучкад невчк унтнав. Нөөрм күрчәнә.

Трактормудас зөвәр ууҗмд һарад, цевр элсн деер эдн

84

суув. Даальңгас һурвн цаһан шилтә үс һарһҗ авад, хойринь көвүдт өгәд эврәһән Болха өөрән тәвчкв. Даальц дотрасн нег хавтха һуйр һарһҗ авад, хойр ик әңгинь көвүдт өгәд, бийдән бичкн хуһлмг һуйр Болха үлдәв.

Һурвулн һуйран идн бәәҗ, үсән шиләснь уув. Хоорндан үг күүндҗәхш. Гесн цадх дутм махмуд-цогц күндрәд, нөр дииләд, нүдн эврән аньгдад ирв. Минь ода трактормудын туск төр таслҗ чадлго зүткҗәсн улс, терүгән мартад, ухан-седклән ууҗах идҗәх хотдан өгв, гиҗ санҗ болхмн. Дәкәд сөөннь дуусн нөр уга йовчксн улсин нөөрнь дииләд, саатулад ирв. Теднәс түрүн болҗ хотан ууҗ чиләсн Арслң, сулдсн шилән өргв.

— Та хойр тер «ХТЗ» тракторин баакнь дүүрң бензитәһинь үзвтә? Тер бензинәс эн шилмүдт дүүргҗ кечкәд, бензинд кенчр бөгләһинь норһад, һал өгәд трактормудур шивхмн. Һурвн шил, һурвн трактор мел дигтә, — гиҗ Арслң келв. Хамҗл Болха хойр тер үгднь хәрү өгсн уга.

Арслң босад, «НАТИ» трактормудын эләд бәәсн тракторист суудг булһар һадрта җөөлкн хойр көвчг авч ирәд:

— Та хойр энүнд кевттн, — гиһәд тәвҗ өгв.

— Чи эврән яһначи? —гиҗ Болха сурв.

— Би өвс таслҗ делгәд, тер эрг деер кевтнәв. Тадн унтцхатн. Би кевтн бәәҗ хаалһ тал хәләҗәсв, — гиҗ Арслң келв.

Арслң холаһур эргәд, салан эрг деер һарч ирв. Барун бий тал һарсн хаалһар йовсн негчн баран уга. Теңгр чигн чилгр, тег чигн номһн, аһар чигн цевр.

Алач махч андн фашистнр, көгшн буурл теегт кезәчн та билә гиҗ келҗ болхмн. Зуг эврәннь нүдәр тедниг үзсн Арслң эн номһн тег, чилгр теңгрт иткҗ чадшго. Кесгтән нүкнә амн деер хаалһ тал хәләһәд, эн кевтв. Дәкәд җөөлкн хоһн өвс таслҗ авад, дорагшан бууһад, тер хойурн ирв.

Хамҗл Болха хойр әмтәхн нөөрәр унтҗ кевтнә. Зуг тедн түрүн кевтсн орман соляд, трактормудын сүүдрт унтцхаҗ. Авч ирсн өвсән нег тракторин дор делгчкәд, Арслң деерк киилгән тәәләд даальң деер тәвчкәд, бас кевтв.

Агчмин зуур, нүдән аньм цацу Арслң унтҗ одв.

85

* * *

Хәәрлт уга шарһ нарн ора тус ирәд, ормасн көндрлго зогссн болҗ медгднә. Сөөнь дуусн йовад, зовҗ одсн хойр көвүн болн күүкн нөөртән диилгдәд унтҗ кевтнә. Тедн деегүр хумха цаһан үүлн, эврәннь нөкднрәсн хоцрсн хун мет, эсвго адһм угаһар хааляд йовҗ одва.

Мөңкинд теегт бәәдг мөңгн дуута хүүрә салькн, салан амнд дорагшан унҗад бәәдг буурлда шарлҗна болн керсңгиг делсн бүчриг нәәхлүлҗ наадна. Тер төвкнүн бәәдл заагт теегәс гүүҗ ирсн «өрәсн көлтә» хурлһн көвүдин кевтсн карьер дотр орҗ ирәд, тедниг көндәдг чидл уга болхларн теднә толһан үсиг делскәд, һазрт кевтсн газетин тасрха болн кенчрин кизәр лавлҗ деегшән шивн йовҗ, карьерәс гүүһәд хәрү теегүрн йовҗ одв.

Удлго трактормудын төмрнь нарна тольд халҗ һал асв. Дорань кевтх баһчудыг халун уурарн таалв.

Удлго теднә негнь көлсән һооҗулсн серәд, сүүдр дахҗ эврәннь орман сольв. Шин һазрт кевтн, хәрү нөөртән диилгдв. Терүнә дару нарна толь күүкиг серүлв. Хойр халхаснь көлсн һооҗсн Болха өндәһәд, унтҗ кевтх хойр үүрән хәләчкәд, толһаһасн альчур авад: чирәннь көлсән арчад, альчуран хәрү боочкв. Босад, оньһҗ хәләһәд, бийәснь зулҗ одсн сүүдр олҗ авн, хәрү чиигтә элсн деер кевтв.

Ода зүн хәврһәрн кевтәд, халх доран зүн һарин альхан тәвәд кевтм цацу, дәкн унтҗ одв.

Дәкәд зөвәр нарн дорагшан орчксн цагт тедн һурвулн хамдан гишң серсн бийнь кесгтән тагчг кевтцхәв. Күн болһн көндрәд, көл-һаран җииһәд, сүүҗән сольсн әәһәрн һурвулн серүн бәәхән медцхәв. Тер бийнь кен чигн эклҗ үг келҗәхш. Юңгад гихлә, эдн һурвна чееҗд: «Ода юн болна гилч? Дәкәд нег час, нег хонад, цааранднь ямаран кевәр, ямаран бәәдлтәһәр, эзнәннь зөв угаһар гертнь орҗ ирчкәд, кесг җилин туршарт зөөсн зөөр, һартан авсн эврә, күч-көлсчнрин йос булаҗ авад, эврәннь ухан-седкләрн маниг бәәлһхәр ирсн фашистнрлә яһҗ бийән бәрхмби? Теднд хәрүцҗ, теднә кехәр-күцәхәр седснднь харшлҗ, омгинь шантрулҗ, орминь заадг чидл альдас авдг болхмби?»—гисн ухан эн һурвна толһа эзлҗәнә. Эднә ухани гүүдл таслҗ Хамҗл босв.

— Тадн серүн бәнтә? — гиҗ Хамҗл өвдглҗ суув.

80

— Э. Яахар седләчи? — гиҗ адһмтаһар Болха хәрү өгв.

— Арслң? — гиҗ Хамҗл, арһул келв.

— Кел, кел, би соңсҗанав.

— Тииклә сәәнәр соңстн. Би хамхрха трактормуд шаталһнд орлцхшв.

— Юңгад? — гиҗ Арслң һарарн һазр түшҗ босв.

— Немшин танк болхла хамхлхмн бәәҗ. Эврәннь зөвтә болн эвдркә трактормуд хамхлснд, эсвго туста йовдл гиҗ санҗахшв, — гиҗ Хамҗл төвшүнәр келв.

— Эзнә дурн. Эврән мед, — гиҗ Арслң келв.

— Дәкәд трактормуд шатана гиһәд, өңгәр хара бәәсн немшнр көндәһәд, мел юм кеһәд уга бәәҗ, үкхәр бәәхшв. Эврән олнд болн орн-нутгтан туста үүлдвр кеһәд әмән өгв гиҗ һундл уга. Кеер кевтсн трактормуд шатасар юн олз бидн өгхв, кенд тус күргхвидн? — гиҗ келәд, Хамҗл босад, өвдгтән наалдсн элс саҗад уңһачкад: — Нә, сүл үгән келтн, йовцхан, аль энд үлднтә?.. — гиҗ сурв.

— Чини дурн, бидн үлднәвидн, —гиҗ Арслң хәрү өгв.

Хамҗл йовҗ одв...

Арслң нохачлҗ сууһад, хойр өвдгән теврн бәәҗ, сала дотр бәәх гүн элснә карьерәс һарч йовх Хамҗлын ардас хәләһәд тагчг сууна. Дәкәд тернь чагчм салан ам давшҗ һарад, цааран йовх дутман барань улм бичкрәд, дәкәд мел үзгддгән уурхлань, икәр саналдчкад, хаҗудан кевтсн тахъяһан шүүрәд авчкад, оралдад шиимгтҗ одсн нигт үсән зүн һариннь альхар дарҗаһад, тахъяһан өмсчкв. Дәкн өвдгән теврчкәд, һазр хәләһәд суув.

— Арслң, одакчнь манас зулҗ йовхмби? — гиҗ Болха сурв.

Унтснас көлтә көөҗ одсн нүдән деегшән өргәд, Арслң Болхаһур хәләв.

— Яһад тер манас зулҗ йовхмби? — гиһәд күүкн өндәһәд, невчк номһрад: —Одакчнь әәҗ йовхмби? — гиҗ сурв.

Арслң күүкиг зөрҗ хәләлго, хаҗуднь элсн деер кевтсн нег бичкн чолу шүүрч авад, тедүкнд бәәсн тракторур төвләд шивчкв. Болв чолунь тракторла харһсн уга, деегүрнь нисәд давҗ одв.

— Хамҗл эн трактормуд шатасиг хаҗһр гиҗ тоолҗана, — гив.

87

Тиигҗ Хамҗлын келсиг күүкн бийнь соңсла. Арслң һооднь үннинь келхәр эс бәәхинь, күүкн медв.

— Тер әәхләрн зулҗ эс йовну? — гиҗ күүкн давтв.

Арслң дәкнәс нег чолуһар тракторур төвләд шивхлә, тернь бас харһсн уга.

— Үзҗәнч? Бидн асхн күртл төвәр шивдг дасҗ авх зөвтәвидн. Эндүрх зөв угавидн... Хамҗлыг немшнр цокад, зөргинь хәрүлчкҗ, — гив.

— Чамаг немшнр бас цокла! — гиһәд Болха өмәрән дәвҗ көвүнүр өөрдв. — Ухаһан алдн гивүв гиҗ чи эврән келләч. Тер бийнь, Андрей Федоровичин партийн билет чи мартсн уга эсийчи? — гиҗ күүкн шамдав.

Болхан келсн үг Арслңд таасгдсн уга.

— Түүни ормд өөрк кенчрәр бөглә ке, — гив.

— Би бас шивдг даснав, — гиһәд Болхан чирәнь улаһад: — Чи һанцхарн шатахар бәәнчи? — гиҗ көвүнәс сурв.

Арслң инәв. Болха хөрн метрт һарчкад, одак чолусарн, залу улсла әдл ардан дайлҗаһад шивхин ормд ээм деерән чолута нудрман өргҗәһәд, күүкд күүнәһәр эв угаһар шивәд бәәнә. һартнь бәәсн бичкн чолун чилв, болв нег чигн тракторла харһулҗ чадсн уга.

— Үзҗәнчи! «Ур кү зовадг, уул мөр зовадг» гисн үлгүр мел чик. Түрүләд ууран тәәлрүлчкәд, дәкәд шив, — гиҗ Арслң күүкнд келв.

Һурвн атх үүрмг чолуд чиләҗ шивәд, дөрвдгч атхасн авн төмр тракторин бөөрт тииз мет хату элсн тусад, үүрҗ оддг болв.

— Ямаран уурин тускар келҗәнәчи? Чи юн гиҗ санҗаначи! — гиҗ Болха сурн, дәкн цуглулҗ авсн үүрмг чолударн, тракторур шивәд бәәнә.

— Би үүрән геесндән зовҗанав, чи нам төр кеҗәх бәәдл угач, — гиҗ келв.

Арслң инәдгән уурв.

— Генн үг келҗәнәч. Бидн кенән чигн геесн угавидн. Хамҗлын һарһсн үүл цаг зуурин йовдл. Альдаран тер одх болһнач, — гиҗ Арслң келв. — Не, болҗанп. Шивдгән зогса. Эс гиҗ эн тракторчн шатхн уга. Деернь дала элс овалчкуч. Элсәр түүмр унтрадгиг соңслчи?

— Тракторин ормд чамла эс харһулснд ханҗанав ги. Киизң һарта күн оңдан үзгүрчн шивчкхмн, — гиҗ Болха келв.

88

— Гем уга, — гиһәд Арслң эвцлдҗ келв, — нанла харһучн ю кех билә. Икәр тәвхлә, элсәр будх. Намаг тиигтлән шатан гиҗәхш.— Болхаг эвлхәр тиигҗ Арслң келв. «Авчатн, эн күүкнәс!» «Залу күүг һазаран йовад мед, күүкд күүг гертнь олад мед», гиҗ келдг үлгүр, кезәнә хальмг у теегтән йовсн цагтан һарһсн үлгүр бәәҗ. Ода болхла, «һазаран һарсн Хамҗл залу — күүкд күүнлә әдл болв. Болха күүкн — залу күүнлә әдл болв». — гиҗ Арслң Болхад байрлҗ, санв.

Нарн сууҗ одв. Деед бийәс көк теңгрин улан ширәр ширдчксн мет, теңгрин деед бийдк иргчнь минчиҗ улав. Дорд үзгәс шармгдад харңһу ирҗ йовна. Өдрәр бор болн шар зүстә өвснә бүчрмүд харлсн бәәдл һарч одв.

Арслң хойр шилд бензи кеһәд, кенчр бөгләһәр бөглчкәд, шилин йоралынь деегшән нег бичкн зуур бәрв. Шилмүдин бөгләнь дарунь норч одв. Һурвдгч шилтә бензиг бөгллго, өөрән тәвчкв.

— Бүрүлин гегән тасрхиг күләх кергтә. Энд түүмр шатсиг соңсхларн немшнр нааран дарунь күрч ирх. Эн тиньгр теегт йовсн маниг доһлң гөрәсн кевтә бәрчкх. Харңһу сөөднь немшнр теегәр йовхдан әәх, — гиҗ Арслң Болхад келв.

Бүрүлин гегән тасрхла көвүн шилтә бензиһән авад, трактормуд деер цацв. Тер бензинь чилхлә, дәкн «ХТЗ»-ен бакас шилән дүүргәд кеҗ авчкад, шилән өкәлһәд бөгләһинь норһчкад: — Сәәнәр соңс, Болха, — гиҗ эн келв. — Би шилинь бөгләд, һал өгчкхлә, чи сәәнәр төвлҗәһәд, тер захин «НАТИ»-һүр шивчк. Зуг әәһәд, татуһар хайхмн биш. Медвчи?

Болха тагчгар толһаһан гекв. Адһхларн тракторд күргҗ хайҗ чадхн угав гиҗ эн әәҗәнә.

— Чи, чи яахар бәәнәчи? — гиҗ сурв.

— Би түрүләд тер төгәтә тракторур шивнәв дәкәд тер хойрдгч «НАТИ»-иг шатанав. Чи бичә әәһәд бә. Чамаг эс тусхавчн би хаҗудк «НАТИ»-ид күргҗ хайхв. Хоюрн зерглдәд зогсҗаналм. Негнь шатсн хөөн хойрдгчнь бас шатх, — гиҗ Арслң келв.

Күүкиг бичә әәтхә гиһәд, Арслң тиигҗ келлә. Дотран, эврәннь ухаһар болхла, һурвулн нег цагла хайсн болхла, сән болх билә гиҗ эн санҗала. Йосар болхла, төгәтә трактор «СТЗ» түрүн болҗ шатх зөвтә. Терүнә шатлһнас бензинә бакднь һал күрәд халхларн хаһрад, өөрк

89

хойр тракторан бас хамхлх зөвтә. Болв ода Хамҗл уга болхла, иигҗ хаһлхас даву арһ уга. Тегәд цуһараһаснь әәмшгтә «ХТЗ» эклҗ шатах зөвтә болв.

Зуг тракторин бакас бензиһинь дорак элснднь асхчкад, бакиг хаһллго амрар тедниг шатаҗ болхиг Арслң медсн уга. Терүнәс амрар шилтә бензи хаяд, әәмшгтә йовдл һарһлго, бензин деернь асхчксн трактормуд деер, бензинд норһсн кенчр эс гиҗ олс шатаһад хайчкхла, хүүрә хулсн мет шатхинь Арслң медҗәхмн уга. Юңгад гихлә, хальмг насарн әрә гиҗ арвн долата. Тер ухаһарн болхла, фронтд танк шатснла әдл, бензитә шиләр шивәд тедниг шатахар седв. Дән эклснәс авн газет җурнал болһнд мана дәәчнр ямаран ик зөргтәһәр хортна танкс шатасиг эн умшҗ бахтсн деерән, тер цергчнриг икәр күндлдг билә.

Ик әәмшг угаһар амрарн эн трактормуд шатах ухан ордг болвчн, ода деерән Арслң экн сансн уханасн хоцршго бәәсмн. Амрар хустган шатаһад, «ухан уга муңхг» күүнә бийнь, түүмр өгч чадхмн. «Халһн, хаһрлһн угаһар юн гидг дәәнв?»—гиҗ көвүн ухалв. Болв ямаран эн әәмшгтә аш болхнь эн медҗәхмн уга. Бөгләднь һал өгчксн шилтә бензин һартнь чигн хаһрхиг эн бас медҗәхш.

Арслң өкәһәд, өмнь белн бәәсн шилмүдтә бензи шүүрч авхар йовхлань, генткн Болха ээмәснь татв:

— Арслң, тер салан амн деер зогсҗасн кемби? — гиһәд әәсн дууһар сурв.

Салан һатц амн деер күн зогсҗана. Чилгр теңгр деер, чилшго олн-олн оддуд чирмлдәд хоорндан наадад бәәнә. Нүкнә амн деер зогсҗасн күүг тер оддуд энд-тендәснь улан шөвгәр хатхад наадсн болҗ медгдв.

— А, энчнь одак мана геедрсн үр кевтә, — гиһәд, Арслң хәәкрв, — Хамҗл!

— Би, көвүд, бив! — гиһәд тернь хәрү өгв.

Хамҗл ууцарн дөшҗ буулго, дорагшан һәрәдв.

— Арслң! Болха! — гиһәд гүн йовҗ чаңһур хәәкрв. Кесгтән гүүчксн чееҗнь экрмдәд:

— Гемим тәвҗ өгтн... Мини хаҗһр, мини гем. Буйн болх, тәвҗ өгтн, — гиҗ сурв.

— Үннәртнь келхлә, эн хувцичнь чамас тәәлҗ авх кергтә, гиҗ Болха догшар өмнәснь келв. — Төрскнәннь төлә дәәнд цогцан өгсн күүнә хувц өмсҗ йовхан мартхмн биш. Чи орһдулч, тегәд тер цевр седклтә дәәчин хувц

90

өмсх зөв угач, — гиҗ Болхан келсн үг, Хамҗлын халхар ташснла әдл болв.

Хамҗл толһаһан өкәлһәд, негчн үг келлго тер хойрин өмн зогсв. «Болха күүкн бийнь ямаран хату зүрктә. Хамҗл әәхләрн невчкн эндү һарһчкҗ. Гемән медәд хәрү ирҗ йовналм. Тиим догшар энүнә зарһинь кеҗ болхий?» — гиҗ Арслң ухалв.

— Мә, эн шилтә бензи. Тер «НАТН»-һүр намаг һал өгхлә, шив, —гиһәд, Арслң Хамҗлд нег шил атхулв.

— Медҗәнәв, — гиһәд көвүн байрлад шилиг шүүрәд авчкв. — Сән гидгәр бидн эн машидиг шатахвидн. Тиим эсий, Болха? — гиҗ Хамҗл келв.

Болха хәрү өгсн уга.

Хамҗлын сурврт Болха хәрү эс өгсиг, терүнә геминь эс тәвҗ өгснд тоолх кергтә. Күүкн өшәһән тәвҗәхш.

Хустг шатв, герлтә көкрсн цаһан һал чичрәд, Арслңгин эрәтә болн оошг зүстә цевр альхиг герлткв. Тер генткн цәәсн герлд Болхан болн хойр көвүнә чирә хумхарсн өңгтәһәр үзгдв, шатҗах һалд теднә нүдднь герлтв.

Шилин бөгләһәс унҗсн ут кенчр шатад, шилин бөгләд күрч йовхинь цәәҗ одсн чирәтә Болха нүдән хөөһүллго көшҗ одсн мет шилтв. Зуг Арслңгин чаңһур хәәкрлһн күүкиг көндәв.

— Огонь! — гиһәд дәәнд йовсн командир мет, Арслң орсаһар хәәкрв. Хамҗлын болн Арслңгин һарт бәәсн хойр шил харңһу аһар керчәд, теңгрәс унҗ йовх оддуд мет, ардан һалта сүүлән чирәд, дорагшан нислдв. Төмр тракторла харһад «шард» гиһәд шилмүд хамхрснь соңсгдв. Тракторин киитн хар бөөрәр, цаһан мөңгн усн мет. улан толһата көк моһа матьхлзҗ гүүв.

«Шилән хайтн» гиҗ Арслң келхиг күләҗәсн Болха, терүнә «огонь» гиҗ өгсн зака медсн уга. Тегәд Болха хойр көвүнә хөөн шилән хайв. Болв тернь чигн туста болв, юңгад гихлә, Хамҗлын шивсн шилтә бензинд трактор экләд шатхла, өөрк тракторнь герлтәд, Болхад эврәннь шилән төвәр тусхднь дөң болв.

Шатҗах машидин өөр, өдрлә әдл герлтә болв. Трактормуд деер үүрсн шилин хамхрхас һалын герлд гилвкҗ үзгднә. Икәр дәрвкәд шатҗах һал, тер шилин үүрмг хамхрхаг долаһад, зальгад йовна.

Хойр көвүн болн күүкн салаһас гүүлдәд һарв. Зөвәр ууҗмд, салан барун амнд һарчкад, дәрвкәд шатҗах түүмр эдн ардан үзв.

91

Эдн һурвулн төмр иигҗ, йосн хүүрә хулсн кевтә, шатҗасиг мел түрүн болҗ үзҗәнә. Кемрҗән өцклдүр оңдан күн трактор иим түргәр падрҗ шатх гиҗ келсн болхла, эднә кень чигн иткшго билә. Төмр шиигәд-пиигәд тачкнҗ, мошкрад дәрвкәд шатҗана. Сала дотрк, утдан зу һар алд, өргндән һуч шах алд, хәәсч мет гүн нүкн цәәһәд герлтҗ одхла, деер теңгрт гилвкҗәсн оддуд күчән гееһәд бултҗ одцхав. Һурвулн тедн һар һаран бәрлдәд терүг һәәхҗәнә.

— Шулуһар йовий, удлго баакд һал күрхлә хаһрх,— гиҗ Арслң келв.

Болха Арслң хойр зөвәр ууҗмд һарчксн цагт Хамҗл тедниг күцҗ ирв. Салаһас гүүҗ һархд, эн бас сүүлднь һарла. Арслңд тернь таасгдсн уга, болв яһад Хамҗл тиигҗәхинь энүнд медгднә.

Гүн нүкн дотр шатҗах түүмр, ик прожектор кевтә, деегшән теңгр тал герлән цацв. Тер деегшән цацгдҗ һарсн герл эргндк теегән герлткв. Хойр көвүн болн Болха зөвәр холд һарчксн цагт, тер деегшән герл цацҗасн түүмр талас бомб хаһрснла әдл ә һарв. Һазр күрҗңнәд, лугшад одв. Сала деер өткн хар утан үзгдв, урднь төгәлңдән герлткҗәсн һалын күчнь хәрәд, тег урдк кевтән хар көнҗләр нурһан хучв.

Эврәннь сансн ухаһан күцәсн көвүд ик байрта, мел йосн немшин танк хамхлснла әдл, зүркнь өрчән цокҗ, седклнь талврсн йовна.

...Хөрдгч җилмүдин дундурар Харнут хотнд хөр шаху шавр гер билә. Элсн солом хойриг нухад бальку кеһәд цутхчксн маштг шавр гермүд һазрин көрсн деер зогсҗах бәәдл уга, һазрин көрсн деер наалдҗ одсн бәәдлтә билә. Герин һазань, эрсиннь өөр зогсхла өндр күүнә толһа ораһаснь давҗ оддг, хойр терзтә зәрмнь һурвн чөөлңһш болсн терзтә билә. Тер терзәрнь махлата толһа багтҗ, чадшго уутьхн бәәсмн. Дотрнь болхла негхн беш, нань юмн уга. Герин эздүд, үртә-садтаһан ширдг-девскүрән делгәд һазр деер унтх. Мөңкинд үвл зун уга, бүкл җилин эргцд малын идгәр нүүһәд, ишкә герт бәәдг хальмгудт тер маштг шавр гермүднь элдв бәәшңлә әдл бәәсмн.

Хөрн доладгч җиләс авн экләд, хурлын кесг гелңгүд, номан хаяд, харин ханьд һархларн модн гермүдән хулдсмн.

92

Тер гермүдәс, нег цөөкн модн геринь цуцад Харнутд авч ирҗ бәрсмн. тер цагас авн Харнут хотн деер һанцхн балькуһар биш, элсн солом хойриг ниилүлҗәһәд дөрвлҗн саманн кирпич кеһәд хагсадг дасхв. Халун нарна нилчәр тер саман агчмин зуур хагсҗ оддмн. Тер цагт тедниг давхрлдулҗ тәвәд, әмтн дурта у болн сарул гермүд бәрдг дасцхав.

Харнутын хотнд тер шин гер бәрлһн, һучдгч җилмүдин эклцәр долан баахн хотн нииләд колхоз бүрдснәс авн, ик гидгәр, түргн болн олар тосхгдв.

Эн хотнд бәәрн улс деер оңдан хотдудас әмтн нүүҗ ирәд, шин гермүд бәрҗ авцхав. Тедн деер, шин бүрдсн «Куйбышевин» нер зүүсн колхоз бас кесг гермүд бәрв. Склад, амбар, мал орулдг хаша-хаац бас бәргдв, тиигә йовҗ дән эклхин өмн Харнутд зу һар гермүд билә. Хөрн җил хооран хоосн альхнла әдл тиньгр тег бәәсн һазрт, зун гер босхна гисн бүкл балһс тосхснла әдл бәәсмн.

Эздүдин гермүдәс оңдан арв һар модн гер, эклц школын гермүд, дәкәд нег ик модн герт колхозин контор, хотна дорд бийд салькн теерм, өдр сө уга гиич дуудҗахмн мет һаран деләд көндрәд бәәдг билә. Хотна ард бийд, зөвәр өндр зо деер хойр конюшнь билә.

«Куйбышевин» нертә колхоз һучдгч җилмүдин дундурар тохмта мөрд өскдг эдл-ахуд хүврлә. Баһ-Дөрвд нутга эргндк колхозмудын зәрмнь шишлң хө өскдг, зәрмнь саадг болн махна бод мал өсклһнд дамшв. Эн колхоз болхла Шорвин ар кецд тохмта мөр өскдг һанц колхоз бәәсмн. Җил болһн эн колхоз Улан Цергт хойр зун — һурвн зун мөр өгдг бәәсмн. Дөчн негдгч җил, дән эклм цацу нәәмн зун мөр Улан Цергт йовулсмн.

Тегәд энд, колхоз бүрдснә дару, олн һазрас ирсн: тергнә аца зөөдг, хатрдг, җора болн урлданд ордг Теңгә, Кабардинск тохмта мөрдин тохминь ясрулхин төлә Элстин государственн конюшняс дөрвн тохмта аҗрһс авч ирәд, үвл зун уга адунд йовдг, һарт бәргддго эмнг гүүдиг нааран авч ирәд искусственн көг тәвлһиг эклсмн. Тиигхд эн дүңгәсн өндр болн ут, у болн сарул хойр коню шнь тосхгдла.

Нег конюшньднь үвлднь, хавртнь болн төгәлң җилдән тохмта аҗрһс бәәдг, терүнә нег захднь цаг зуурин искусственн көг тәвлһнә пункт хавртнь бәәдг. Наадк конюшньднь хаврт көг тәвүлхәр авч ирсн эмнг гүүд, хаша-хаацан хамхлн алдад, инцхәлдәд Харнут хотыг амрадго билә.

93

Мел арвн җил хооран җилин эргцд нүүдг хальмгудт эн селән балһсншң тоолгдҗасмн. Сельсоветин харһаһар хавчад кесн модн герин болн колхозин парвляна модн герин ора деер оньдинд Улан туг дәрвкәд бәәдг бәәсн болхла, ода эн хотнд фашистск нег цөөкн салдсмуд эзләд авчксн хотан әмтиг әәлһәд эврәннь үлмәндән орулчксн саната бәәнә.

* * *

Арслң, Хамҗл, Болха һурвн өр цәәхин өмн эврәннь хотна захд ирв. Урднь иим цагт хоолан тасртл нег-негән дураһад: Ку-ка-ре-ку! гиһәд хәәкрлдәд бәәдг такасин дун чигн, өрлә сердг хотна өвгдин ә чигн эднд соңсгдхш. Немшнр орҗ ирсн селәд болн хотдуд ямаран сагар мандгиг меддг баһчуд, һоодан, ирсн кевтән хотндан орхасн әәцхәв. — Генткн орҗ ирхлә өмннь немш бәәхлә яахмби?—гиҗ эдн саглв. — Түүни ормд өр цәәтл хотна захд күләҗәхмн гиҗ эдн шиидв.

Түрүн болҗ эн һурвн, цөөкн хонг хооран комсомольск хург кехәр седәд, хоорндан ноолдад һарсн конюшньд күрч өр цәәтл күләхәр шиидв.

Стол кевтә тиньгр теегт өр цәәхиг күләхлә, әәмшгтә. Юңгад гихлә, немшнр эдниг ямаранчн холас үзхмн. Немш хотнднь бәәхнь эдн лавта меднә. — Мана хотнас бичкн Шарлҗнд ирсн немшнр Харнутд лавта ирсн, — гиҗ эдн шиидлә.

Зуг конюшньд өөрдҗ йовад, өмн йовсн Хамҗл генткн һаран өргәд наадксан зогсав. Эн эргндк һазриг Арслң бас сәәнәр меддг билә: энд күргн ах Найт көдлҗәлә. Нүд чичм харңһуд, шүдинь деегшән хәләлһәд тәвчксн мааҗурмуд заагур, көлән харһуллго һардг Хамҗл әәһәд зогсв. Эн конюшня өөр Хамҗл зурмна хуучн цоонг, шин малтсн ташу нүкн күртл нүдән аньчкад олҗ чадхмн билә. Болв өр цәәхин өмнк харңһуд әрә үзгдҗәсн теермин ора болн конюшня ора үзчкәд эн, «цааранднь йовҗ болшго» гив.

Эн долахн хонгин туршарт, көвүд болн күүкн эврәннь арвн зурһан насни туршарт үзсн зовлңтан болн әәмшгтән цуцрад, әрә көлән көндәҗ хотнаннь захд ирв. Хоорндан негчнь үг күүндлго, өмнән йовсн Хамҗлыг дахад, наадк хойрнь хотниг көвәләд ар үзг темцәд һарв.

9 4

Хотна барун ар үзгт, әмтн әрк нерхләрн шавдг, улан моңһл шавр авдг бичкн-бичкн хәр нүкд бәәдг билә. Ил һазрт бүгҗәхәр, тер нүкдт күрч бултснь деер болх гиҗ эдн шиидв. Дарунь эдн тиигән күрч ирн, асхн уурт чиигтәрсн нүкнд кевтцхәв. Цуһараннь нүднь аньлдад унтхар седвчн, гериннь өөр ирчкәд, эн сүл долан хонгин туршарт үзсн түрү-зүдүһән ухалад дәкәд гертксән ямаран бәәхинь медхәр, теднәсн әәһәд эднә нөөрнь күрдгән уурв.

Болха экләрн харһхан санчкад, улм икәр сүрдв, нам көвүдин сүрсн үгд хәрү өгдгән уурв. Болхан эк Шарка күүкндән һар күрхәснчн әәшго, бузр-азр үгәр күүнә чирәд гиҗгтә күүкән шоодхасн чигн эмәшго бәәсмн. Көвүд бас яахан медлго, хотн талас хойр нүдән хөөһүллго бәәцхәв.

Адһм угаһар өр цәәв. Буслҗасн хар цә деер үс баахнар кеһәд самрҗахмн мет, бүтү харңһу сө, түрүләд борлад, дәкәд баахнар сегәһәд ирв. Түрүләд арвасн баран, дәкәд зо деерк салькн теерм болн конюшнь үзгдәд ирв. Хойр көвүн болн күүкн нүднәннь цецкә өвдтл шилтҗ хәләлдв. Салькн теерм болн хойр конюшнь бүсләд хатханчгта суңһуг татчкҗ. Терүг эргәд нег күн йовад бәәнә. Харулч. Өндр зо деер бәәсн харулчд эргндән зөвәр ууҗмд бәәсн баран үзгдхмн. Тегәд эдн бийән тер харулч үзх гиҗ әәсн деерән, нам хоорндан күүндсн үгән тер соңсх гиҗ санад, шимлдәд күүнддг болв.

Хоорндан улм шахлдад, уутьхн нүкнд кевтчкәд, тер үзгдҗәсн харулч болн хатханчгта суңһуг ямаран учрта юмн болхв, гиҗ эдн хоорндан алң болҗ үүмцхәв. Немшин бу-селм, товин болн бууһин сумн, мин бәәдг склад болх гиҗ тааҗ шиидв. Кеер эзн уга бәәсн һурвн трактор шатасна хөөн эднд омг, чидл немгдәд, нам йосн партизан болсн чигә бәәдлтә бәәцхәнә. Кемрҗән эднә өөр бүдүн күн бәәһәд, эднә бичкн күүкдлә әдл генн күүндвр, немшиг тарах шиидвр, деегүр сана соңссн болхла, эднд санань зовҗ, эндүһинь зааҗ өгх билә. Йосндан өр цәәһәд, нарн һарч йовна. Нарн һархас урд серүн бәәсн тег, өвсн, һазр күртлән нарн өөдән һарх дутм бүләдәд, өр цәәхин өмн һазр деер, өвснә бүчрт унсн чиг хагсад, терүнлә әдл теңгрт гилвкҗәсн оддуд бас билрәд, өңгән геев. Зооһин өмнк ташуһас, конюшнь тал хойр төгәтә хозлг өөрдәд ирҗ йовна.

95

Хозлг деер хойр күн сууна, конюшня өмн бәәсн харулчин өөр ирәд тер хозлг невчк зогсҗаһад, цааран хатханчгта суңһуг темцәд һарв. Харулч алцаҗ зогсчкад, ардаснь тедниг шилтҗ хәләв. Хатханчгта суңһугт өөрдҗ ирәд, деернь йовсн хойр күүнә негнь һәрәдәд һазрт буув. Суңһуг хаша дотрас нег немш һарч ирәд, тергнәс буусн күүнлә, күүндҗәх үг көвүдт соңсгдхш, болв тер хатханчгта хойр дам суңһуг һатцас харһҗ, нүүрцҗ зогссарнь күүкд хоорндан дүңнҗ түүрм бәәхинь медв.

Хозлг тергнд суңһугиг зааглад орх орм һарһҗ өгхлә, тернь уралан йовсинь көвүд үзв.

Тергн деер йовсн күн хаалһата конюшня үүдн тус ирәд, хозлгасн һәрәдҗ бууһад, мөрән зогсав, терүнә барун һарт йовсн автомат көвүд үзв. Тедүкнд һарад зогсчкад. тер немш конюшня үүдн тал автоматан зөвләд зогсв. Дотрас һарч ирәд, терг тосҗ авсн немш, конюшня хар модар кесн күнд үүдиг ээмәрн цааран түлкҗәһәд, амбарт зүүдг ик хар оньсинь тәәләд, үүдиг секәд оркхла, үүдн заагур дөрвлҗн хар орм үзгдв. Тер бичкн заагар конюшнь дотрас шаһасн кесг улсин толһас энд кевтсн көвүдт үзгдв.

— Түүрм! — гиһәд Болха түрүн хәәкрв.

— Концлагерь, — гиҗ Арслң терүнә келсн үг чиклв.

— А, а, — гиһәд Хамҗл, аман аңһахас биш, оңдан уг келҗ чадсн уга.

* * *

Арслң асхн ора болҗ одсн цагт серв. Сууҗ одсн нарна улан сүр барун терзәр герт орад, цаһалчксн бешиг улан будгар ширдчксн мет сәәхрүлв, һаза, терз һатц, нег-негән көөлдсн хойр харадан сүүдр, бешин эрсәр батхн кевтә нислдв.

Бор цемгн көнҗлиг һарарн авад, көл талан хайчкад, хойр көлән орнасн унҗулад Арслң босад суув, һаһа, күргн ах Найт, һартан бәрсән кедг әвртә урн күн билә. Эн гериг Шорвас нүүҗ ирсн хөөнән бәрсн болдг. Нутгин цутхлң селән Шорв деер, һурвад-дөрвәд өрәтә модн болн шавр гермүд дала билә. Нег экләд кесн хөөн, хойр өрәтәг кесн, һурвн өрәтәг кеснь йилһм уга. Герин орад хавс кех, бахн болн тулур кех моддуд Шорвд бәәхдән Найт хулдҗ авад бел кечкәд, нааран зөөҗ авч ирсмн.

96

Эн гер кеһәд дууссн хөөн, нам дәкәд нег салу герт күрх модн үлдлә. Зуг Найт дегәд һольшг, ик санан уга төләдән наадк хотна улсас йилһрҗ һаршго седкләр, Харнутд бәәсн гермүдлә әдл негхн өрәтә гер келгүлсмн. Зуг эднә гер наадк гермүдәс утдан хойр метр үлү билә.

Оңдан гермүдлә әдл эднә гер бас өмнән хойр терзтә, барун бийдән нег терзтә билә. Герин тал дунд хот кедг беш. Терүнә дарунь Амрхна унтдг модн орн, терүнә көл туст урднь Басң унтдг орн деер ода Хүрмчә болн Арслң унтна. Герин барун хәврһд, дәкәд нег орн билә. Мөңкин дөрвн цагт ясата бәәдг, деернь эн гер дотрк улс чигн, оңдан һазрас ирсн гиич чигн унтдг зөв уга, тохад сөөчксн мөрн мет, эзән күләҗәх орн билә. Тернь эн герин эзн Найтиг, дән эклснәс авн күләҗәнә. Деернь күн унтлго, мөңкин дөрвн цагт орн-дернь белн бәәхлә, Найт бүрн-бүтн хәрү ирх гиҗ Амрхн йорлдг бәәсмн. Дәкәд тер орн деер утх, хәәч, сүк болн оңдан чигн иртә юм сө болһн Амрхн үлдәдг билә. Тернь чөткр-шулм бичә эзлтхә гисн йор бәәсмн.

Арслңгин ухаг ода хойр тоолвр эзлҗәнә: кесг хонгин өлн, түрү, әәмшг һурвна хөөн, гесн цадхлң, амр-тавар седкл, эврә гертән эзн-хозн болвчн, хойр үүрән ухалҗ энүнә седкл эвдрҗәнә. Тер хойр яһҗ гертән күрсн болхви? Теднә экнрнь яһҗ зовсн болхви? Нарн зөвәр өөдән һарад, зелтә туһлмуд күртл көөһәд теегүр һарһчксн цагт эн һурвн салад, неҗәдәр хотнур орх болҗ хоорндан бооцла. Тиигҗ хотнур орҗ ирснь әәмшг уга билә. Кемрҗән немшнр бәрәд зогсахла, мал тууҗ һарһлав, эс гиҗ туһл хәәҗ йовнав гиҗ келхлә тедн иткх.

Арслң бийнь эн-тер угаһар гертән орҗ ирв. Һаһань көвүг теврҗ үмсәд уульв. Дәкәд кесгтән уурлад-керлдҗәһәд, шинәс уульв.

— Һаһа, дола-нәәм хонад ирснд иим икәр зовад бәәнәт? — гиҗ Арслң келв.

— Эн долан хонгчн, кукн, эцкин арвн җиллә әдл. Альднь үкл бәәх, альднь әмдрл бәәхинь медҗ болшго цаг ирв. Нег хаҗһр ишкдл күүнә әмнд күрх цаг болв, — гиһәд һаһа дәкн уульв. Дарунь босад, хөөрмг хольҗ өгв. Арслң хотан ууһа бәәтл һаһа негт терз үүдн хойрур хәләһәд, негт Арслңгур хәләһәд, тиигтлән һазаһас күн ирәд терүг авч ода гиснлә әдләр, әәмшглсн, сүрдсн бәәдлтәһәр бәәнә. Арслң һаһатаһан сәәнәр күүндҗ чадсн уга.

7. Бадмаев.

97

Терүнә нөөрнь күрәд, хот ууһа бәәҗ үрглсинь медәд һаһань оринь ясҗ өгв.

— Хүрмчә яһла? — гиҗ Арслң, сурв.

— Туһлмуд һарһҗ одла, тендәсн үүрмүдтәһән үкрт һархмн. Эндр мана үкр хәрүлх селгән, — гиҗ һаһа келв.

...Өмнк терз халхлад, һарч йовсн гилгр сәәртә хоогч үкр мөөрәд катгур орҗ йовсиг Арслң үзв.

— Ха-ха! — гиһәд барун тохадан суулһан өлгчксн һаһа, хоогч үкриг катгур оруллго, герин өмн татата зел тал тууҗ йовсинь терзәр Арслң үзв. Хүрмчән нәрхн дун соңсгдв. Экнь көвүһән тосҗ үг келҗәнә. Тер үгинь соңссн Хүрмчә адһад гүүһәд герт орҗ йовхинь Арслң медв.

Арзаһад инәсн Хүрмчә герт орҗ ирв.

— А, а! Үкрч көвүнд халун менд! Үсн-тосн элвг болҗану? — гиҗ Арслң орн деерәсн босҗ Хүрмчәг тосв.

Хүрмчә Арслңгиг үзн башрдад, чирәнь улаҗ одв. Яахви тер, көөрк! Әрә арв күрсн насн, уйн насн. Дәкәд бүдүн күн кевтә һаран өгч Арслңла мендлв.

— Чи, бааван үзвч, Арслң!

— Кениг? — гиһәд Хүрмчәд өгч йовсн һаран хәрү татад, аман аңһаһад зогсв.

— Чини баав ирлә. Ода немшт полиц болҗ көдлҗәнә.

Арслң нүдән чирмлго Хүрмчәһүр шилтҗ хәләв. Түрүн авгтан Хүрмчә эврәннь эцкин тускар келҗәнә гиҗ тер ухалв. Юңгад гихлә, Хүрмчә бас эврәннь эцкән баав гидг билә. Арслң кесг җилин туршарт эцкән күләдг болвчн, эн цагла, оңдан үзгәс дәкәд немшнрлә хольгдҗ эцкән ирх гиҗ санҗасн уга. Кенә үрн-садн эк-эцкән әмтнәс му болтха гиҗ санхмби? Арслң бас терүнәс өвәрц биш билә. Болв «чини баав ирлә» гиһәд Хүрмчә хойрдад давтхла, Арслңгин толһа дотрнь бомб хаһрсн болҗ медгдв.

Ик эндү һарһчксан Амрхн оратҗ медв. Өрүнә Арслңгиг орҗ ирхд күүндврин хоорнд орулҗ эцкиннь тускар келхәр Амрхн шиидлә, болв нөөрнь күрәд әрә торчах көвүнд тер үгән келхдән саглв. Ода эврәннь отхн көвүндән байрлтха гиһәд, Арслң хәрү ирсинь келхәс биш, эцкиннь тускар Хүрмчә Арслңд келх гиҗ ухалсн уга. Тегәд үкрән экләд сааҗаһад, тер зәңг Арслңд ямаран седкл орулхви гиҗ саңад, күцц саалго, эврән зеедән тер зәңг соңсхҗ, яһҗ банрлдгинь үзхәр шиидәд герт орҗ ирв.

98

Зуг хойр көвүнә бәәдләр: Хүрмчә сүрдсн бәәдлтә хооран үүдн тал цухрхла, Арслңгин нүдн төгргтәд, чирәнь цәәсн герин тал дунд зогсҗасинь һаһань үзн, эврәннь эндүһән медв.

-— «Амта күүкиг авдрт дүрвчн болдго» гиһәд, чи хәәмнь, тесҗ чадсн угайчи? — гиҗ Амрхн көвүндән ууртаһар келв.

— Хүрмчән келсн үнний, һаһа? — гиҗ чирәнь цәәсн, урлнь чичрсн Арслң сурв. — Мини эцк немшин полиц болҗ көдлснь үнний? — гиҗ деернь немв.

Ямаран хәрү өгх, ю келхән эс медҗәсн Амрхн ууляд, көвүнә орна көлд суув.

— Үнн. Лам зуңквин хәәрн бәәһәд, Боваҗн эрүл-менд гертән ирв. Эн ик дәрвкҗәсн түүмрәс әмән авч һархин төлә күн ю эс кехви? — гиһәд һаһа, белд бәәсн альчурин үзүрәр нүдән арчв.

— Дәәнд йовхлари эн андн немшин һарт орад, билен* гидг ик әәмшгтә юмар орад менд һарна гисн ямаран ик хөв! Тер «билен» гидг юмнь дөчн йисн тамас даву, үкснәс дор зовлңта юмн чигн. Кемрҗән Иштнә Шев тенд эс харһсн болхла, чини чирә үзшго чигн бәәсн болх. О, хәәрхн! — гиһәд һаһа зальврв.

— Иштнә Марҗ төрскән хулдсн, немшин көтч андн, — гиҗ Арслң әрә өргән зааглҗ келв.

Амрхн адһҗ орн деерәс босҗ, урлан зууҗ, зееһүрн һаран заңһв.

— Тиим үг бичә кел. Шев ода ик ахлач. Мана хотна болицин** ахлач. Шевлә эс харһсн болхла чини эцк тер биленд ясан хумхарулх билә. Шев, цаһан мөртә болтха, чамд һарһсн эцкичинь, нанд һарлцсн ор һанцхн ахим авч ирв...

— Та кениг йөрәҗәхмта, һаһа? Намаг нохан кичг кевтә уснд чивәхәр седсн Марҗ эсий? — гиҗ сурв.

— Тәвсн хөвәс давдг арһ уга. Бирдин үүлдврәс, бурхн багшин хәәрн гидмн. Дәрке, зуңква минь! — гиҗ һаһа зальврв.

Теңгр деерәс унсн кишго зәңг кедү Арслңгиг экинь эргүлҗ, зүркинь хавчулдг болвчн, урднь эс медгдҗәсн сүзг һаһан келнә үзүрт хойр үгин хоорнд орҗ, ирсинь эн тодлв.

* б и л е н — плен

** б о л и ц и н — полицин.

99

Хөр һар җил советин йосна үлмәнд бәәһәд, ликбезд сурһуль-эрдм дасад, шин җирһлд орсн бийнь, һаһан наста күүкд улс экиннь үс көкҗ һарснасн авн бурхн-шаҗнд шүтәд, бирд-шулмас әәһәд дасчксн авъясан хайҗ чадсн уга. Болв тер шүтлһн: цаһан, зул болхла зул өргҗ мөргх, үрн-садн һарад, көгшд сәәни орнд төрхлә бас шүтҗ зальврхас биш, мөңкин дөрвн цагт, хойр үгин хоорнд зальврҗ икәр сүзглҗәсинь Арслң тохнятаһар меддго билә. Болв һаһан наснас невчк ах наста мацгин самнрта эмгд-өвгд ховр биш бәәдг билә. Зуг дән эклсн хөөн теднә шүтлһн улм немгдв. Кесгнь асхн болһн зул өргәд, зу күргҗ эрк эргүллго унтдго билә. Хар кел утллһн, һал тәклһн, һавг тәвүллһн цуг эдниг Арслң әмтнә келсн үгәр, зәңгәр меддг билә. Арслң бичкндән, школд орад уга цагтан, һаһаһан дахад Дунд-Хурлд одхдан, ик гидгәр сүрдлә. Хурлын ик сөм дотр бүдүн күүнлә суусн әдл «алтн бурхн» суусиг үзәд эн йир икәр сүрдлә. (Зуг хөөннь тер бурхиг алтар биш, зесәр кесинь эн медлә. 1937 җил Дунд-Хурлын хойр модн сөм хамхлад, Шорвин нутгин цутхлң селәнд зөөҗ авч ирәд, клуб кеһәд, тиигхд Арслңгин икәр сүрдсн «Бурхн багшиг» толһаһинь салһад, райфон герин ард авч ирҗ хайла). Харнут хотнд цуһараһаснь икәр шүтҗ зальврдг Мохлан Цаһан эмгн Увшин самнрта сард һурв дәкҗ: нәәмнд, арвн тавнд болн һучнд мацглдг, амндан әркчнь, тәмк чигн күргдго, үлү нег үг күүнд келдго, күн болһнд цаһа сандг билә. Бедрә бочкас баахн төгрг күрдиг өрүн, асхн үд һурвнд тер эмгн эргүләд суудмн.

Бурхн-шаҗна өмнәс босад, терүнд шүтдг әмтсин седкл хүврүлхин төлә ноолдҗ йовх һучдгч җилә комсомольцнр болн пионермүд ик туста көдлмш кесмн. Терүг үзәд, медәд эврән орлцҗ йовсн Арслң һаһань зул өргәд мөргхлә, керглҗ төрт авдго билә. Хөөннь дән эклхин өмнхн һаһан бурхн-шаҗнд шүтлһн гөңгрв. Һаһад цол уга. Өдрин дуусн колхозин көдлмш, өрүн-асхнднь герин көдлмш — бурхн-шаҗнд шүтх биш, буурха-шуурхаһан хатхдг цаг күртхш. Тегәд ода ирҗ һаһань хойр үгин хоорнд зальврад бәәхлә, Арслң алң болҗ, йир икәр оньһв.

— Бурхн багшин юн керг бәәдви? — гиһәд Арслң модьрунар келчкәд, һаһадан санань зовад, хәрү бийән татад: — Улана Дорҗ тиигхд намаг уснас эс татҗ авсн болхла бурхн багш биш Богдын гегән чигн тусан күргҗ чадшго билә.

100

(Богдын гегән бурхн багш хойрин кень ахнь Арслңд төр уга). Цурх заһсна болн цаяхан хот болх биләв. Иштнә Марҗд ик байр урһх билә.

—Тиим үг бичә кел, килнц.

Хоогч үкр энлҗ мөөрв. Күцц саалго зулҗ одсн Амрхниг дуудв. «Үкрән күцц сааһад угав», — гиҗ келн, Амрхн адһмта һарч одв.

— Чини баав конюшньд бәәсн, түүрмин улс манҗана, — гиҗ Хүрмчә келв.

Экәсн шоодулсна хөөн көвүн зөвәр сагар келв. Зуг кедү әәдг болвчн эн зәңг Арслңд соңсхлго бәәҗ чадшго бәәсмн. Юңгад гихлә, Хүрмчән ухаһар болхла, немшлә хамдан эврәннь улс бәрҗ авад, тедниг манад бәәсн күн сән күн биш. Болв Арслңгин эцкиг, аакин ахиг, му күн гиҗ яһҗ келхв? Юңгад гихлә, аак болн Арслң һазр деерк әмтнәс цуһараһаснь Хүрмчәд дота, эн хойриг йир икәр эн эңкрлнә. Тиим эңкр улсин өөрхн күн, тиим эндү яһад һарһҗахмби? Иим тоолвр Боваҗн хәрҗ ирснәс авн Хүрмчән толһад бәәһә. Тер бийинь амралго бәәсн сурврмудтан хәрү кенәс сурхви? Аак медсн бийнь Хүрмчәг наснь баһ гиһәд келҗ өгшго. һанцхн энүнә ицҗәх күнь — Арслң бәәсмн. Аакин эс медсиг Арслң медсн деерән, дурнь күрхлә Хүрмчәлә әдл бичкн кевтә күүнднә. Эврәннь эс меддг төриг Арслңгас эс сурхла, кенәс тегәд Хүрмчә сурхмби? Тегәд эн бичкн көвүн зөвтә хәрү Арслң өгх гиҗ күләҗәлә.

— Тер күүһән мини баав гиҗ бичә кел, — гиҗ Арслң Хүрмчәд келв. — Нанд баавчнь уга, аакчнь угаһинь чи меднәлмч.

— Наһцх Боваҗныг чини баав гиҗ, аак келлә. Чамаг үзхләрн наһцх байрлх гиҗ бас аак келлә, — гиҗ Хүрмчә келв.

— Нанд эцк уга. Мини өөрхн улс, нанд эңкр улс: һаһа, Найт болн чи. Нань нанд элгн-садн уга, — гиҗ Арслң һашутаһар келв.

— А, Басң! — гиҗ Хүрмчә терүнд уха орулв.

Тер нер соңсчкад, Арслңгин дотркнь киит урсад, әрә бийән бәрәд, түңшәд одв... «Тиим сәәхн, тиим баһ наста улс әмән дәәнд өгә йовтл, андн болсн Иштнә Марҗ, арһсн болсн... (нам эцкиннь нериг эврәннь ухандан чигн орулхдан эн җигшв) тер күн, әмән харсхин төлә немшнрин көтчнр болад, эврәннь һазр-усан бузрдулад йовдг!» — гиҗ дотран эн уурлв.

101

— Э, э. Басң... Басң... бас, — гиҗ немв.

Суулһар дүүрң үс һартан бәрсн Амрхн һазаһас орҗ ирв. Арслң болн Хүрмчә зерглдәд орн деер сууна, Амрхн адһмтаһар хотан кеһә бәәҗ келв:

— Немшнрчн уга, мана цергчн уга. Харнутар негчн салдс дәврсн уга. Зуг Шарлҗнд немш бәәдиҗ гисн зәңг манд соңсгдв. Бидн зальврад суунавидн. Тиигҗәһәд генткн Шарлҗн талас, дорд үзгәс дөрвн-тавн модагчил* унсн улс, ардаснь хойр машитә, хала махлата, ахрхн хар бууһин аминь манур зөрүлчксн, ардан тоос нүргүлсн хотнур орҗ ирцхәв. Әмтн әәхләрн герүрн орҗ бултцхав, зуг саак нохас хавшн хуцҗ тедниг тосв. Байрлҗ инәсн немшнр өмнәснь тосҗ хуцсн нохасиг машин деерәсн хаһад, уңһаһад йовна. Зәрм нохаснь шавтсн, һаңняд һарч зулв.

Терүг үзсн Амрхн Хүрмчән һарин баһлцгас чаңһур атхчксн, герүрн чирҗ ирәд, үүдән хааһад төдглчкв. Генткн герин үүд цааһаснь арһул түлкв. «Кемрҗән немшнр болхла арһул түлкәд наадад бәәшго, кемрҗән мана хотнахн болхла юңгад тагчгар үүд түлкәд бәәнә», — гиҗ Амрхн санад, арһул көлиннь үзүрәр үүднә өөр ирв. Әәлһнд зуугдҗ одсн өргән әрә зааглҗ, кен үүд көндәҗәхинь Амрхн сурв.

— Үүдән тәәл... Би... Боваҗнв... — гиҗ үүднә цааһас залу күүнә дун соңсгдв,

Боваҗн Харнут хотнас һарч йовснас авн арвн һурвн җил давҗ одв. Болв ахиннь дууг зун җил болсн бийнь Амрхн алдлго таньх бәәсмн. Арв һар җилин туршарт ахиннь дун модьрудад, сөөлңтәд бәәсн бийнь, дү күүкнь таняд үүдән тәәлҗ өгв. Үүдн секгдхлә, нарн-салькнд өңгнь хүврәд бәәсн киртә салдс хувцта, зөвәр көгшрәд, өргн хар чирәднь зә уга, гүн болн утулң хурняста Боваҗн зогсҗана. Ахан үзсн Амрхн экрҗ уульн, тәмк болн шора тоосн хойрин үнр шиңгрсн ахиннь киилгд толһаһан шахҗ, теврв.

Боваҗн бас дү күүкнәннь әрә нег цөөкн буурл орсн болн зөвәр нимтрәд бәәсн хар үсинь илн бәәҗ, эврәннь нульмсан бәрҗ чадлго, дү күүкнәннь уутьхн ээм деернь һурвн-дөрвн аршан мет нульмс уңһав.

*модагчил — мотоцикл.

102

«Минь ода шинхн ирвидн, — гиҗ Боваҗн дү күүкнәннь толһа өрчдән шахн бәәҗ, келв. — Тегәд һоодан чамур ирүв. Чамаг немшәс харсхар адһҗ ирүв. Намаг энд бәәхлә, негчн немш чамаг биш, мал-геричнь көндәх зөв уга. Эдниг ямаран улсинь би дегд сәәнәр меднәв», — гив.

Амрхн бура бәәҗ, агчмин зуур цәәһән чанҗ һарһад, ахтаһан хоюрн ааһдан кеһәд, экләд цәәһән уулһнлань, үүд хамхлн алдад, хойр немш салдс орҗ ирв. Теднә өмнәс босҗ мендләд, Боваҗн нег цөөкн үг келхләнь, тер хойр салдс гер дотрас ю чигн көндәлго һарч одв, зуг һаза һарчкад, өмнәснь хуцсн нохаг хаһад алчкад йовҗ одцхав. «Тедн ноха хаҗ алх заквр ахлачнрасн авсмн» гиҗ Боваҗн дү күүкндән цәәлһҗ өгв. «Дөрвн җилд гер-мал хәрүләд, эздүдлә иҗлдҗ одсн ноха алснд икәр һундҗанав, болв нохас алдг болвчн әмт бичә көндәтхә», — гиҗ, Амрхн зальврв. Боваҗн тер үгднь хәрү өгсн уга.

— Тер немшнр юн учрар таниг нег цөөкн үг келхлә, һарч одцхав? — гиҗ Амрхн ахасн сурв.

— Дән экләд дөрв хонхла, намаг цергт авла. Дәкәд дәәнд орлцад, танкм шатхла, танк дотран ухаһан гееһәд, нам яһҗ шатҗасн танкасн һарсан сәәнәр медхшв. Шавта, ухан уга кевтсн намаг немшнр бәрҗ авад, лагерьт авч ирҗ. Пленд бәәсн улсин тускар үг келәд тус уга. Юңгад гихлә, пленд бәрәтә улсиг немшнр малас дорар бәрсн деерән, өләр бәәлһәд, кесгнь хавдрлад үкәд бәәв. Дәкәд немшт көдлҗәсн Иштнә Марҗ, теднә һардачнраснь сурад намаг бас тер бәрәнә улс хәләҗ, теднәр көдлмш келгүлдг маначд орулв. Терүнә хөөн сән хувц өгв, хотым бас ясв. Наадк улснь үвлднь беш түлдго, нимгн харһаһар кесн баракт хонхла, би дулан, беш түлдг йосн герт хондг болв. Тер пленд бәәх улсиг өдртнь көдлмшт авч һархларн, тедниг зогсалго көдлһх зөвтә биләв. Урднь эврән теднлә әдл зовлң эдлҗ йовсн би, наадк маначнрла әдл тедниг цокҗ-гүвдҗ чаддго биләв. Тегәд немш комендант нег дәкҗ дуудҗ авад, әәлһәд келв: кемрҗән бәрәнә улсиг чаңһар эс бәрхләчн чамаг бийичн теднлә хамднь бәәлһсүв, гиҗ келсн бийнь, би тедниг Марҗла әдл цокҗ-гүвдҗ, зоваҗ чаддго биләв. Терүнәс авн Марҗ намаг шоодад, сүл цагт нам үг күүнддгән уурв. Тер бийнь Иштнә Марҗд болн немшин начальникд, хәрү плена улс бәәдг баракд эс орулснднь ханҗанав. Нег дәкҗ Марҗ йир ик байрта ирв.

103

«Мадн хойрт герүрн хәрх цаг ирв. Немшин церг хальмгин һазрт күрч одсн бәәнә. Теднд хаалһ, һазр меддг улс, амдач болх улс кергтә. Тер төләд мадн хойриг немшнр дахулад хальмг һазрур йовҗана. Чи бидн хойр ик ахлачнр болхвидн», — гиҗ Марҗ келв.

— Терүнәс байрта зәңг нанд кергтә бәәсн болхий? Эн арвн һурвн җилин туршарт, терүнәс оңдан ухан нанд орҗасн уга. Ода эврә эңкр теегән үзх, ор һанцхн көвүһән үзхән санчкад йир икәр байрлув, — гиҗ Боваҗн келв.

Тедн хойр немшин машин деер сууҗ Харнутд ирн: Марҗ — экиннь герүр, Боваҗн — дү күүкнәннь герүр адһв. Юңгад гихлә, немшнр орҗ ирсн селән болһндан ямаран ик зовлң, зүркн шаркрх йовдл һарһдгинь эн хойр эврәннь нүдәрн үзәд ирсн улс.

— Мини көвүн альд бәәнә, дү күүкн, — гиҗ Боваҗн үүд алхҗ орн сурла.

Иим олн җилд бүрн-бүтн өскәд, әрә йовдг цагаснь авн, әвртә ик залу болтлнь өскчкәд, эцкинь ирхәснь нег цөөкн хонг урд алдна гидг! Яһҗ терүг өскснә, босхсна тускарн Амрхн ахдан келв. Эн хойрин күүндвр, аман анһан соңсҗасн Хүрмчәһәс Боваҗн Арслң яһҗ йовсна тускар болн мордад йовҗаһад ю келснә тускар сурв.

— Тадн хойр яһҗ үкр хәрүлҗ йовсна тускар болн мордад һарчаһад, — удлго хәрү ирхв, — гиҗ чини келснә тускар Хүрмчә эцкдчнь келв...

— Мадниг Шарлҗнд бәәхинь Иштнә Марҗ терүнд келҗ угай? — гиҗ Арслң төвшүнәр үг келҗәсн һаһаһан зогсав.

Кемрҗән тер хойр немшин лагерәс нааран хамдан һарсн болхла, тедн немшин церг дахад Шарлҗнд бас хамдан ирсн болхмн. Зуг Марҗ Хамҗлд кенлә Харнутд харһхинь келсмн уга, болв нег күүнлә харһхт гиҗ Хамҗлд теҗгәр келҗ. — Тернь... тернь... — гиһәд Арслң эцкиннь нер һарһҗ келҗ чадад тулад зогсв. — Марҗ бийләнь мини эцк йовхиг юңгад эс келсн болхви? Җигтә юмби? Тана келсн үгәр болхла, тер хойр хамдан Шарлҗнас нааран ирсн болҗана. Тиим болхла, намаг тенд бәәсинь эцкд яһад Марҗ эс келсн болхви?

Тер сурврмудт Амрхн хәрү өгч чадшго билә. «Зуг Иштнә Марҗ мөңкинд аратла әдл мектә күн билә, ода болхла терүн деерән ик ахлач болҗ одв — терүнә өмн ода хәрүцхд ик әәмшгтә цаг болв.

104

Урднь болхла, сельсовет харсҗ авх билә. Ода терүнәс даву ахлач хотнд уга. Терүнә деернь мана кел меддго немшнр. Тегәд ода деерән «сохрин һазрт — нүдән аняд, доһлңгин һазрт — көлән өргәд бәәх цаг ирв», — гиҗ һаһа келв.

— Һаһа, эн тана келҗәх үгтн, мини эцк болх күүнә келсн үг эсий? Та, һаһа, намаг бичкнәс авн келҗ, сурһдг эврәннь үгән мартчквта? «Толһадчнь нег ухан орсн болхла, һарчнь оңдан юм кех зөв уга» гиҗ та эс келдг билтә?

— Сохрин болн доһлңгин тускар Боваҗн келсн уга, Иштнә Марҗин үг. Боваҗн цецн ухата күн. Найт бас тиигҗ келдг билә, — гиҗ һаһа келв.

— Терүнә цецнь альд бәәхмби? — гиһәд Арслң келв. — Күргн ах Найт хаҗһр келҗәнә. Юңгад гихлә, мини эцк болх күн терүг хулдчкснла әдл. Найт Басң хойр орн-нутгин, Төрскнәннь төлә цусан асхҗ йовхла, тана ахтн немшин болн Иштнә Марҗин көтч, ичрән гееһәд, үннән барсн күн! — гиҗ Арслң һаһадан ик ууртаһар келв.

Арслңгин аврлт уга үгмүд Амрхниг уулюлв. Эн арвн һурвн җилин эргцд Арслң һаһаннь үгәс һардго, негчн модьрун үг келдго көвүн билә. Ода яһна гидгнь энв? Боваҗниг Иштә Шевлә дүңцүлҗ болхий? Шев урднь ахлач бәәһәд, Боваҗнд байн нер зүүлһәд, Урал тал нүүлһлә. Ода оңдан йос дахҗ ирәд, немшнрт сән нүднд үзгдәд бас ахлач болҗ одв. Сурһуль-эрдм уга харңһу чееҗтә хальмг күүкд күүнд, йисн җил сурһуль сурсн Арслңла деңцҗ, зүтклддг арһ уга. Зуг мана герин эзн Найт Боваҗниг цецн ухата күн гиҗ келхләрн, Боваҗн негчнь күүнд килнцтә болн хар саната йовдл эс һарһсн төләднь болн арһта болхла күн болһнд чидлнь күрсәрн дөң болхар седдг төләднь сән күн гиҗ келдг билә. Дәкәд нанд оңдан байн болн отгтан нертә улсин көвүд әрк авч ирсн бийнь, мини седкл болн дурн суңһад өнчн-өвү Найтд мордулсмн. Ода бийнь килнцтә болн хар саната йовдлла нәәҗлдхш. Ода сөөднь немшнрин бәрәнд бәәх улс манчкад, өдртнь амрхин ормд, бүкл өдртән энд-тендәс йовсн улсас чини туск зәңг авхар, хавшад сурад йовна. Эндр бас, өрүн чамаг хәрҗ ирсинь медлго, өрүн мацаһан чилхлә тендәсн, йовдсн немшин машин деер Шарлҗн тал чамаг хәәһәд йовҗ одсн зәңгтә. Машин деер сууһад йовҗаһад нег күүһәр нанд келүлҗ, — гиһәд Амрхн үгән чиләв.

105

— Хар саната болн килнцтә йовдлла нәәҗлдхш гисн юн үгв? — гиҗ, Арслң дәкн босв. —Иштнә Марҗ — ирвскәс даву зеткр аң! Гем уга улсиг хатханчгта суңһугин һатц бәрәд, нохас кевтә хотын үлдл хайҗ өгәд бәәхлә, сән юмби? Та тер конюшньд бәәсн концлагерь үзәд уга болхт. Би эврәннь нүдәр үзләв. Тана келҗәсн «сән күн» нааран ирг. Би терүг эврәннь бууһарнь хаҗ алнав. Нанд эцк уга! Тиим эцк керго. Немшин полиц эцктә бәәхин ормд, эцк угань деер!..

Эртәр хурнясн орсн Амрхна чирәнь, нүднәснь һооҗсн нульмснас чиигтәрв, хая-хая белиннь үзүрәр нүдән арчна. Экән дураһад Хүрмчә бас уульв. «һарһсн эцк көвүн хойр өшәтн болх зөв уга. Иим удан болад эцк көвүн хойр харһснас даву байр бәәхий? Би эврәннь залу көвүн хойрларн харһхар седсн бийнь, дән болад харһулҗахш. Ода яахув, хөвнь тиим болх! Күн өгсн хөвәсн давдг арһ кенд чигн уга,» — гиҗ һаһа уульв.

Арслң генткн Басң дәәнд, цогцан үлдәһәд, өңгрснә туск цаас хавтхдан хадһлҗ йовсан санв. Тиигәд энүнә нүднә харан улм хурцдад, һаһан толһань чичрҗәсинь эн болһаҗ үзв. Долан-нәәмн хонг хооран һаһан толһа чичрдго билә, дәкәд гилгр хар үснднь зөвәр буурл орад бәәсиг эн бас темдглв. Тегәд эн долан хонгин дунд залушрсн зүркәрн һаһан чирәд немгдсн үүрмг хурнясд болн толһаднь буурлтсн үснә тускар ухалҗ, терүнә зовлң медв. Кемрҗән һаһан бичкн көвүнь Хүрмчә экиннь догдлсн зүркнә уңг-утхинь сән медлго, зуг уульсн нульмсинь үзәд терүг дахҗ уульхла, Арслң бүдүрәд залушрҗ йовх зүркәрн цаадк уңг-утхинь сәәнәр медәд, бас элкнь урсв.

Дәкәд эдн һурвулн сууһад асхн хотан уув. Болв цуһараһаснь икәр өлсснь Хүрмчә болҗ һарв.

Хамҗлур болн Болхаһур одхар Арслң һаһад келв.

«Ю келҗәхмчи? Иим ора күн гертәс һардви? Немш салдсмуд йовсн күүг бәрәд авчкна. Чамаг өр цәәтл һарһҗ тәвхшв!» — гиһәд һаһа дәкнәс уульв. «Намаг йоввчн юм кехн уга. Юңгад гихлә мини эцк полицд көдлнә», — гиҗ Арслң келхәр седчкәд, һаһадан санань зовад бийән бәрҗ зогсав.

Тер хоорнд Хүрмчә мөрән үзхәр һарч одхла, һаһань келв: — Багш Улана Дорҗ шавта ирсн зәңгтә. Кемрҗән багшла харһад, цааранднь яһҗ бәәхин тускар терүнәс селвг авсн болхла йир сән болх билә.

106

Эн үүмәтә цагла, тиим байрта зәңг соңсхв гиҗ, Арслң ухалҗасн уга билә, Болв Арслңгин медхәр седсн кесг сурврт һаһаднь хәрү өгдг арһ уга болв. Юңгад гихлә, негчн күн эс үзсн болҗ һарна. Болв зәңгәр болхла, багш шавтад ирсн бәәдлтә. Багшин эгч Бальҗр Амрхн хойр урднь йир өөрхн иньгүд билә. Эдн хоорнд нуувчин төр уга бәәсмн. «Зуг ода эн нәрн болн догшн цагт үлү нег үг келхәр, үүдән хаачкад бәәснь деер. Дәкәд Боваҗна йосн седкл Амрхн медхәс биш, Бальҗр иткҗ чадшго билә. Адг-ядхдан саглх кергтә. Юңгад гихлә, немшнрин машин деер сууҗ ирсн Боваҗн хавтхдан ямаран селмтә, чееҗдән ямаран ухата ирсинь кен медхви? Багш Иштнә Марҗас чигн саглад, әмтнд үзгдлго бәәдг болх. Тер хойрт ода деерән харһдг керг уга.

Арслң кесгтән унтҗ чадсн уга. Хаҗуднь Хүрмчә сүркрәд, әмтәхн нөөртән диилгдәд унтҗ одв. Бешин ард кевтсн һаһа бас көндрдгән уурв. «Көөрк, өдрин дуусн мал-герән ахулдг һаһа бас цуцрлго бәәшго!» — гиҗ Арслң һаһаннь тускар ухалв.

Терзәр хавсн сарин герл орад, гер дотрк сарулдхв, бор көнҗл деер кевтсн цаһан хәәч гилвкәд, Найтин ориг шулм-бирдәс харсҗана. Арслң гедргән кевтчкәд уха туңһаҗана: энүнә седкл ик эвдркәтә бәәнә. «Цааранднь яһҗ бәәснь сән болх? Һаһан келсәр «хумсан зуусн мис кевтә» номһн бәәхмби аль эн ирсн хортдудла ноолдснь сән болхви? Эн ухаһарн болхла, хойрдгчнь шүүҗ авх саната. Зуг һанцхарн ю кеҗ чадхви?»

Аш сүүлднь әмтәхн нөр энүг бас диилв. Бичкндкән үзсн зүүдн эн сө бас орв. Экнь болн эцкнь зүүднднь орв. Эк эцк хойрнь йир сәәхн. Энүг таалад, наадулад бәәнә. Эн зүүдн орх болһнд бичкн Арслң нөөртән ууляд сердг билә. Серхәсн урд тер зүүдн үнн биш, «нөөрин баасинь» медчкәд эн ууляд сердг бәәсмн. Урднь дасчксн авъясарн Амрхн өр цәәхин өмн серәд, көвүдин хуча ясхларн, иим ут көлтә-һарта болн ухата ач көвүнәннь хойр халхднь, сарин герлд гилвксн чиг үзв.

XI.

Залу болн күүкд күүнә ду, серәд уга бәәҗ, нөр һатцасн Арслң соңсв.

107

-Би арһул орнав, — гиҗ келсн невчк бөркр дуута залу күүнә үг Арслң соңсв. — Зуг орад хәләчкәд, хәрү һарч ирсв, — гиҗ тер залу немв.

— Уга, болшго. Та серүлчкт. Нөөрнь эс хансн күн — уурта болх, — гиҗ күүкд күн хөрв.

Арслңгин зүркн догдлад, өрчән цокв. Тер үүдн һатц күүндҗәсн күүкд күнь — һаһа, залу күнь, тоолхд эцкнь болх бәәдлтә. Эцкинь немшлә хамдан ирәд, полицд көдлҗәхинь Арслң медсн бийнь, минь ода нүүрцәд харһхларн, яһҗ бийән бәрхән олҗ авад уга билә. Терүг күцц ухалтл герин үүдн җиигҗ секгдв.

«Эцкчнь өндр нурһта, нигт хар сахлта, баһ цагтан дөнн цариг өврәснь авчаһад мошкад-мошкад уңһачкдг билә», — гиҗ һаһа кесг дәкҗ Арслңд бичкн цагтнь келдг билә. Тер һаһан келврәс көлтә, Арслң эцкән «Җаңһрин» баатрмудла дүңцүлдг билә. Цаг ирәд: Арслң өсх дутм тер чееҗд үлдсн эцкин зүсн-зүркн невчк сольгдад, өдгә цагин улсин бәәдлд хүврәд ирв. Тер бийнь, зүркнд иҗлдсн, седклд таасгдсн эцкин зүсн-зүркн урдк кевтән үзсклңтә. Өцклдүр эцкиннь тускар һаһаһасн соңссн зәңг, энүнә чееҗлә иҗлдсн эцкин зургла ирлцҗ өгхш. «Мини эцк тиим андн болх зөв уга!» — гиһәд, хәәкрх дурнь күрнә. Эк-эцкин таалур, өкәрл угаһар өссн, күләҗәсн болн иткҗәсн көвүнд, һаһани келдг үгәс, цаһан саната, ор өнч болн идр ик чидлтә болҗ зүркнднь эцкнь тодлгдсмн. Зуг фашистнр дахсн, төрскән хулдсн, аврлт уга зүрктә күүг эцкд биш, нам күүнд тоолх дурн Арслңд уга. Көвүнә седкләр болхла, һаһан келдг күн, эн немшлә хамдан ирсн күн хойр салу ухата, салу цогцта улс.

Ода ууд алхад герт орҗ ирсн күн көвүнә зүркнд суух күүнлә мел ирлцҗ өгчәхш. Тавр-тувр сахлнь, өңг зүсн уга хурнясар дүүрсн бор чирәднь, зуни чилгчәр мал идәд болн ишкәд һарч одсн теегт үлдсн шарлҗна иш кевтә энд-тенд серсәлдәд бәәнә.

Өңгнь хүврсн хуучн пилоткиг дорагшан дарад чикндән күргчксн, цәәһәд хүврҗ одсн, захднь бәәсн петлицинь удрад авчксн улан цергчин киилгин барун ханцнднь киртәд бәәсн цаһан кенчр боолһата, эццн болн көгшн темәнә бөкн кевтә нуһрад унҗ одсн галифе шалврта, хату кев мет хуучн английск ботинк деер шилвән дахулад кенчр боодһа таг кеһәд боочкҗ. Ке сәәхн кев-зүснчн уга, кишго алач-махч хәләцчн уга өвгн ууднә өөр зогсв. Байрлсн болн башрдсн бәәдлтә Боваҗн барун һартан бәрҗ ирсн бууһан бешт түшүләд тәвчкәд, уралан көвүнүрн ишкв.

108

— Не, менд көвүн, Арслң.

Арслң адһмтаһар шалвран өмсҗәнә. Дәкәд стулын нурһн деерәс киилгән шүүрәд авчкв. Эцк көвүн хойрин харһлт эвдрәд, эдгәҗ болшго гемд хүврх гиһәд әәҗәсн Амрхн үүднә өөр ирҗ зогсв.

— Яһсн икәр өссмчн, көвүн! — гиҗ Боваҗн дәкн хойр-һурв өмәрән ишкв. — Нурһарн эцкән күцәд давҗ кевтәмч. Ухаһарн бас күцсн болхч. Кедү дәкҗ аакиннь болн мини зүүднд орсн болхвчи! Ода харһна гидг эн! — гиһәд эцкнь көвүнүрн өөрдв. Гөрәсн кевтә һәрәдәд Арслң стулын цаад бийд тусад, стулыг түлкәд эцкән халхлв. Үг келхәр седсн Амрхна бахлурнь бәргдв. Боваҗна чирәнь минчиҗ улаһад, чикнь цаасн мет цәәһәд, көвүһән теврхәр йовсн хойр һарнь маля мет дорагшан унв.

— Чи, хәәмнь көвүн минь, эңкләрн мендлшгоһар бәәнчи? — гиһәд, эцкнь хойр нүднәннь хәләцән көвүнәсн хөөһүллго, өмнк стулан һарарн шүүрәд, хаҗугшан тәвчкәд, көвүнүрн дәкнәс өөрдхәр седв. Болв Арслң хальтрҗ һарад, бешин ард бийәр эргҗ, үүдн тус бешлә түшүләд тәвсн эцкиннь бу шүүрәд авчкв. Генткн чишкәд уульсн Амрхн хәрү цухрад:

— Зуңква минь! Көвүнь эцкән алхар бәәнә. Харсҗ автн, әмтн! — гиһәд хәәкрв.

— Аака! — гиһәд орн деерәсн боссн Хүрмчә уульв.

Ардаснь татсн һаһанар болл уга, нүднь һал болад шатҗах Арслң, бууһин затворинь һарһҗ чадлго нааран-цааран холькад бәәнә.

Һартан бәрҗәсн стулан цааран тәвчкәд:

— Бичә харш бол, дү күүкн. Намаг хаһад алтха. Немшин эс гиҗ улан цергчин сумнла харһҗ үкхәр, эврәннь көвүнә сумнла харһснь деер болх. Зуг затворан предохранителәснь авхан мартчквчи, көвүн, —гиҗ Боваҗн төвшүнәр келв.

Генткн Боваҗна чирәднь улан толвң һарад, бусрг-бусрг көлсн чиихлтәд, көлиннь өвдг мошкрад хәврһшән унхлань, көлнь стулла харһад, бас унв.

Арслңгиг хәврһшән түлкчкәд, Амрхн һазрт кевтсн ахарн гүүҗ ирв.

— Цааһасн давс болн үүрмг хар бурш авч ир! — гиҗ

109

ачдан закн, — әрлһ тер бууһан. О, дәрке минь, бу-селм угаһар эн күүнтн үннәннь һазран хәләчксн бәәдлтә, — гиһәд Амрхн адһн немв. — Шулуһар бурш...

Тиим әәмшг урднь үзәд уга Арслң сүрдәд, герин эрс түшүләд бууһан тәвхәр седв, зуг тернь һазрт унҗ одв. Арслң өкәһәд шинәс бууһан ормднь тәвчкв.

— Ю кеһәд бәәнәчи? Яһсн өршәңгү уга күн бәәсмчи? — гиһәд Амрхн һаньдглад хәәкрв. — һарһсн эцкиннь сүмсн һартха гиҗ сандг үрн бәәдви! Нам әмтнд келхлә, күн иткхн уга. Көвүнь эцкиннь өмнәс һаран өргнә гидг! Эцкнь арв һар җилд һанцхн көвүнәннь тускар тодлад, зовад йовхла, көвүнь өмнәснь бу зөрүлнә гидг!

Минь ода хаһад алхар бәәсн күүнәннь әм харсхар. Арслң һаһадан дөң болҗана. Боваҗнд ухан орад уга. Боваҗна хамрин нүкнд үүрмг хар бурш дүрчкәд, һаһа терүнә хамрар үләв. Һар-көлнь көндрлго, кииһән авлго кевтсн Боваҗн чирәһән арнилһәд, аман аңһаһад кииһән авхар түңшв. Юңгад гихлә, хамрар дамҗад терүнә оошктнь халун һал мет бурш күрв. Көндрлго бәәсн Боваҗна келинь татҗ авад, хаҗудк ааһта давснасн чимкәд, Амрхн терүнә келн деернь кечкәд, хойр хурһан чаңһур дарад келинь шудрв.

Дәкәд улаҗ одсн ахиннь келинь тәвчкәд, хаҗуднь чөкләд суучкн, ахиннь нүд шаһаҗ хәләв. Боваҗна күзүнд шоваҗасн цар мөөрсн әрә деегшән көндрәд һарчкад, дәкәд хәрү унв. Хойрдад тер шүлсән зальгхла, цар мөөрснь деегшән гүүһәд һарч ирчкәд, хәрү дорагшан орв. Терүнә чирәд буусн үмснә өңгтә үклин зүсн невчк талрад, салькнд шатсн күрң чирән һатцас оошгтсн зүсн хаһлад һарад ирв. Боваҗн гүүнәр түңшәд нүдән секв. Түрүн авгтан нүднь шил нүдн мет көндрлго бәәсн болхла, нег цөөкн минут болад, нүднь эргҗ гер дотрк улс хәләв.

— Бурхн багш минь, ухан орв! — гиһәд Амрхн байрлад, — нә, өргәд орн деер тәвчкий, — гиҗ хойр көвүнд келв.

Һурвулн әрә өргәд орн деер кевтүлв. Боваҗн бийнь теднд дөң болхар седв, болв көл-һарнь санаһар көндрҗ өгсн уга.

Эн күүнүр өөрдәд, әмән геесн цогцинь орн деер өргәд тәвхләрн терүнә дулан махмуд-цогцла һаран харһулад бәәсн бийнь, одак күүнә уха меддг болсн цагасн авн күләһәд-күлцәд бәәсн эврән махн-цусан болсн күн эцк

110

болҗ Арслңд медгдҗәхш. Захин үзүрт бәәсн петлиц удрад хайчксн орм, барун ханцд боолһата бәәсн киртә цаһан кенчрт хар бекәр бичәтә бәәсн «полиция» гидг үг, ода һазрт Арслңгин хойр көл хоорнд кевтсн немшин пилотк — цугтан Арслңгин ууринь күргҗәлә. Зуг Арслңгин һарас бууһинь булалдҗасн Амрхниг зогсаһад, адһад хаҗ чадлго бәәсн терүнд затворин предохранителин тускар зааҗ өглһн. Арслңгин түрүн шиидвр невчк гөңгрүлҗ, терүнә зөргиг тогтнулв. Тер хамгнь дегтрәс болн кинофильмас медсн полицин авцас невчк өвәрц болв.

Болв терүнә тускар ода ухалдг цаг Арслңд уга билә. Нам эн болсн үүлиг, ухаһан туңһаҗ учринь йилһҗ меддг арһ Арслңд ода деерән уга бәәсмн. Болв эн күүнлә өөрдәд, терүнә тәмкин утан шиңгрсн хувцна үнр болн терүнә ишклң көлснә үнр үнрчләд, терүнә чидлән гееһәд сулдҗ одсн, чивхл күнд махмуд-цогцла шөрглдәд энүнә ухан негн деерән тохньҗ өглго бәәв. Терүнә буслсн уур заагур, бульглсн зүркнә цоклһн заагур, өшәтнд бодсн седкл заагур гөңгн өвдкүртә санан-зовлһн әрә сегәҗ, терүнә седклднь бүрдв. Тер хамг тоолврларн онцлдхин төлә, эндәс һарч кенлә болвчн седклән хувалцхар седв.

— Һаһа, би Дорҗ Саранговичинүр одсув, — гиһәд Арслң арһул келв. Орн деер гедргән кевтсн эцкнь туслцҗ көвүнүрн хәләхлә, Арслң терз тал хәләв.

Боваҗна киилг деерк брезент бүс тәәлҗ авчкад, Амрхн башмгиннь бүчинь тәәлн бәәҗ ачдан:

— Цәәһән уучкад, альдаранчн од, — гив.

— Хот уух дурм күрчәхш.

Арслңд эцкләрн зөрлцҗ хәләх седкл уга. Болв терүнүр зөрҗ эс хәләвчн, бийнь тәвлго шилтҗәхинь эн меднә. Харһнад үкҗәх күн — хот үзсн мет, цаңһад үкҗәх күн — ус үзсн мет эцкнь көвүнүрн хәләҗәнә. Арслңгиг урднь негчнь күн иим бәәдлтәһәр ширтҗ хәләсн уга билә.

Эн күүнә хәләцәс болн эврәннь зүркинь хавчҗасн тоолврас сулдхин кергт Арслң үүдн тал адһв. Өрәл час хооран, хаһад уңһачкхар седсн күүнәннь өкәрлтә болн өвдкүртә хәләц терүнә нурһинь бүлткв.

— Невчк күләҗә, — гиҗ һаһан келсн үг, үүдн секгдхлә тер соңсад, ардан хәләлго, барун хәврһәрн теднүр өгәд зогсв. Күрд гиһәд күнд хойр башмг һазр деер унсинь көвүн ардан соңсв.

111

— Не, ода невчк кевтәд амртн, аха! Дәкәд босад цәәһән уухт, — гиҗ Амрхн ээлтәһәр келв.

Һаһа босҗ ирәд, нег ик нуувчин төр күцәхәр бәәх күн мет, нүдән чирмәд Арслңгиг өмнән түлкәд гертәс һарв. Герин үүдн хаагдад, һаһа ач көвүн хойр харңһу чуланд һарч ирв.

— Чи, Арслң, эцкләрн ю болвчн күүндәд хәләлчн. — Күүнлә үг күүндсәр юн болх билә? Седкләсн күүндәд хәләлчн. Эврәннь үзсн зовлң-җирһлән келхлә, чини зүркн җөөлдәд, нег-негнәннь уха медхт. Буйн болх, мини чамас сургчм тер, — гиҗ һаһань ачасн сурв.

Терүнә үгд хәрү өглго, Арслң секәтә үүдәр һазаран хәләҗәнә. Зөвәр ууҗмд нег ик такан аҗрһ зогсҗана. Тер толһаһан хаҗугшан келтәлһчкәд, көләрн һазр тееһәд, наадк такастан һазрт бәәх хот зааҗ өгчәх бәәдлтә. Көләрн һазр теех дутм ик улан залань чичрәд бәәнә. Тарҗңнсн мотоциклин ду соңсчкад, такан аҗрһ һарад зулв. Юңгад гихлә, тер тарҗңнсн дун бийинь олн бүлинь амрашгоһинь тер меднә.

Герин үүднә болн туһл уйдг зелин хоорндаһур һарсн мотоциклтә немш үзҗ, одак орн деер үлдсн күүнәс сулдҗ һарсндан Арслң байрлв.

— Одак энд бәәнү? — гиһәд Арслң өргәрн герин үүдн тал заав.

— Энд бәәнә. Энд бәәлго нань кенәд тер бәәхмби?— гиҗ һаһа келв. — Эцкчнь эврәннь герт бәәсн улсиг көөҗ һарһсн уга. Тедн гемтә биш гиҗ келнә, — гив.

«Чини эцкчнь ямаран килнц уга, цаһан саната күн. Тиим күүг чи һарһсн эцкән гиҗ тоолҗахшч. Талдан хар саната күн бәәсн болхла, немш бәәсн деер эврәннь герән булаһад, авчкх билә», гисн бәәдлтәһәр һаһань ач көвүндән келв. Эцкиннь геминь гөңгрүлхин тускар келҗәхинь медчкәд, Арслң улм икәр уурлв. Кедү сән, әмтнд тааста юм немшин шин бәәдл харсҗах полиц Боваҗн келвчн, әмтнә чирәд, Арслңгиг үзсн күн болһн «полиц Боваҗна көвүн, немшин сөөвңгин көвүн», гиҗ келх тоотыг энүнә чееҗиг эзләд, улм икәр ууринь күргәв.

— Нә, би йовнав, — гиһәд Арслң һархар седв.

— Тегәд чи эцкләрн мел үг күүндхшийчи? — гиһәд, һаһа ханцнаснь татв.

— Уга. Медҗәхшв, — гиһәд көвүн һаһа талан зөрүцҗ хәлән, — би эн герт бәәҗ чадш угав! — гив.

112

— Тегәд альдаран одхмчи? Эн чини гер, чини бәәршң. Төгәлңдән хортдуд, оңдан улс...

— Терүнә тускар Дорҗ Саранговичлә күүнднәв. Дәкәд Хамҗлур болн Болхаһур орхв... — гиһәд һаһан хурһдас ханцан сулдхҗ авна.

Зуг тер кевтән Арслң һарч чадсн уга. Көвүнә өмн, хар цегдгтә, өрәл ханцта цаһан киилгтә, бәәрхәтә ик цогцта күүкд күн үүд тулад зогсв.

—А, менд! — гиһәд келсн һанцхн дууһинь соңсхларн хотна улс цуг әәлһдг күүнә дун таньгдв.

— Мендвт, — гиҗ Арслң күндлсәр хәрү өгчкәд, хәврһәрнь давад һархар седхлә, догшн Шарка көвүнә баһлцгас батар атхад авчкв.

Шарка үүдиг бөгләд зогсчкад:—Ода цагт һаза уульнцар һанцхарн йовхд әәмшгтә. Хол һазрас нааран ирсн, харачнь хамхрсн немшнр һанцхарн йовсн күүг, хаһад алчквчн күн медшго, — гиҗ көвүг әәлһҗ келҗәх эс гиҗ, эн герт бәәх улс әәлһхәр келҗәхинь медгдхш. «Кемрҗән тиим әәмшгтә болхла, эврән яһҗ ирвтә?»—гиҗ сурх ухан Арслңд орчкад, саван алдсн күүкд күүнлә дала үг күүндгд керг уга, гиҗ эн тоолад, тагчг күләһәд зогсҗана. Болхан эк Шарка бийинь немшәс харсхар эс ирсинь, оңдан кергәр бийләнь күүндхәр бәәхинь Арслң дегд сәәхн меднә.

— Не, сән залу, би чамаг эн хотна көвүдәс ухата, көгшән күндлдг, баһан эрклүлдг залу болх гиҗ санҗалав. Чи болхла, нам күүнә күүкиг гертәснь орһулад авчкад, һарһсн экднь чигн нег амн үг келсн угач! Мини ууһн күүкн дүүнрән хәләһәд, экән асрад, нанд һар-көл болҗасинь чи эс медхлә, тегәд кен медхмби? Чи бас наадк хотна көвүдлә әдл аля-әсриг цугтнь даслчи? — гиһәд Шарка хәәкрв.

— Бергн, бидн һанцхн танд биш, би — һаһадан, Хамҗл — экдән, бас келсн уга билә. Юңгад гихлә, бидн йовхан келсн болхла, тадн тәвх билтә? Уга, — гиҗ Арслң келв.

— Терчнь үнн, кен тадниг тәвх билә! Эргндән әмтнә цусн һолын усн кевтә асхрҗана. Терүг үзә бәәҗ, эврәннь гертәсн орһдг улс үзәд угав. Герән эргәд, эк-эцкдән дөң болхин ормд, мана сүмс авч йовнат, — гиҗ Шарка эрчмгдәд, дууһан өөдлүләд ирв.

— Арһул кел, Шарка, — гиҗ Амрхн гиичин дууһинь баһрулхар седв. —Яһҗаначи, хормадчнь һал орсн мет хәәкрәд бәәдмчи! — гив.