БАДМИН АЛЕКСЕЙ

ЦАҺАН ТОЛҺА

ЭЛСТ

Хальмг дегтр һарһач

1977

Цаһан делтә зеерд мөрн деер сундлсн хойр күн, хотна дорд бийд бәәх, ик хар толһад өөрдәд ирв. Өдрин дуусн көдлсн нарн өндр һатц завсртан орв. Дорд үзгин догшн салькн, теңгрин солңһтрсн зүснәс будгдад, бүрнь улаҗ одсн цаһан өвсиг амха самар самлсн мет делскәд бәәнә.

— Арслң, өндр деер һарлһн бәг болвза, — гиҗ арв күрсн наста, мөрнә сәәр деер арднь суусн көвүн сурв.

Насарн арвн зурһа күрсн, терүнә өмн суусн көвүн иигҗ хәрү өгв:

— Тиим йовдл һарһдмн биш, Хүрмчә. «Залу күн — заңһсн талан, зандн модн — нәәхлсн талан» гидг үлгүр соңсад угавчи?

— Би наадлад келләв, Арслң, — гиһәд бичкн көвүн һуңшв.

— Бичә һуңшад бә. Залу күн бийән залушңһар бәрх зөвтә. Нә, ода мөрнәсн бу!.. — гиһәд ах көвүнь мөрән зогсав. Хүрмчә арһул шувтрад, мөрнә сәәрәс һазрт буув.

Маляһарн зеерд мөрнә сәәрәр чаңһур шавдн цокчкад, Арслң хар толһан ора тал довтлад һарв. Салькнд делсксн мөрнә сүл дел хойрнь солңһтрсн теңгрин зүснд дәрвкҗәх һал мет улав. Хүрмчән әәҗәсн юмнь эн билә.

— Арслң, наар, би әәҗәнәв! — гиһәд Хүрмчә хәәкрв. Зуг терүнә хәәкрсн дууг Арслң соңсх биш, толһан ора деер, улаһад шатҗах зеердән биилүләд бәәнә.

5

— Араха! Араха! Араха! Хоюрн хәм бәрлдәд, хәләй! — гиһәд деегшән хавсн сар хәләчкәд, Арслңгин һурв дәкҗ хәәкрсн үг, дор зогсҗасн Хүрмчәд соңсгдв.

Тер дууһинь соңсчкад, Хүрмчән нүднь харңһурад, көлиннь чидлнь хәрәд, доран көк ноһан деер суув.

Арслң невчк бәәҗәһәд, дорагшан довтлад, хар толһаг һурв дәкҗ зөв эргәд, Хүрмчән суусн ормур ирҗ зогсв. Цәәсн чирәднь цусн хәрү орсн Хүрмчә, әәмшгтәһәр болн бахмҗтаһар Арслңгур хәләв.

...Эндр Хүрмчә өдрин дуусн хотна үкрмүд теегт хәрүллә. Асхн нарн суухин өмн, терүнд дөң болхар, нааһаснь Арслң ирлә. Хотна малын ик зунь саадг үкрмүд, күүһәр туулһн угаһар хәрцхәв, теднән дахад наадк малмуднь бас цүврлдәд хәрҗ одв. Хойр көвүн зууран нуурин уснд өөмчкәд, махмуд-цогцнь сергсн, нег мөрнд сундлсн байрта хәрҗ йовла. Хотна дорд бийд бәәсн өндрүр өөрдҗ ирв. Терүг «Чөткрин хар толһа» гиҗ әмтн келдг билә. Цегән теңгрт шинхн һарсн хавсн сар, эңдән хәләхлә, ишкә герин дееврт хатхчксн алтн үлд болҗ медгднә.

— Арслң, хавсн сар шинкн һарсн кемд, нарн суум цацу эн «Чөткрин хар толһа» деер һарад һурв дәкҗ: Араха! — гиһәд хәәкрсн күн мөңкрҗ, ямаранчн догшн дәәсн г дархмҗ гисн, үнн болхий? — гиһәд Хүрмчә Арслңгас сурчкад: — Урднь кесг күн эн «Чөткрин хар толһа» деер һархла, эн «толһа» көндрәд, деерәсн тер улсиг мөртәһинь авад шивхлә, теднь үклин мууһар үкдг чигн гиҗ соңслав. Тер үнн болхий? — гиҗ сурв.

Арслң хар толһа тал эргҗ хәләв. Арднь суусн Хүрмчә, терүнә гейүрсн хурц нүднә булңгинь хаҗуһаснь темдглв.

— Чи эврән юн гиҗ санҗанач? — гиҗ Арслң көвүнәс сурв.

— Мана багш Кару терүг тууль гинә, — гиҗ көвүн эс итксн дууһар келчкәд, — тиим болхла бүдүн улс сарин эклцәр «Чөткрин толһа» деер яһад эс һарна?

— Чи эврән терүг тууль болтха гиҗ санҗанч, аль үнн болтха гиҗәнч? — гиҗ Арслң көвүнә сурврт сурврар хәрү өгв.

— Үнн болснь — деер. Тер цагт би эн «Чөткрин толһа» деер һарад мөңкрх биләв. Тиигчкәд Германь орад Гитлериг алчкад, хәрү ирх биләв. Тер цагт мана баав Басң хойр дәәнәс хәрү ирх билә. Мана хотнас дәәнд одсн улс цуг хәрү ирх билә.

Эрднин Боован эцк Гитлерин сумнла харһсинь соңслчи? — гиҗ. Хүрмчә, Арслңгин урднь соңссн зәңг келв.

Болв Басңгин нер келхлә яһҗ Арслңгин чирә хүврәд, терүнә махмуднь хатурсиг бичкн көвүн оньһсн уга.

— Революцин өмн оңдан әәмгин күн нааран ирәд, хавсн сар шин бүрдсн цагт, нарн суусн дару эн «Чөткрин хар толһа» деер һархлань, тер залуг мөртәһинь хамднь авад шивчксн юмн гиҗ күргн ах Найт келдг билә, — гиһәд Арслң, уха туңһасн бәәдлтәһәр, көвүнд хәрү өгв.

— Шивчкҗий? — гиһәд көвүн Арслңгин зүн чикнд урлан күргҗ, арһул сурв: — Кен шивҗәхмби? — гиҗ немв.

— Араха шивсн болх, — гиҗ тернь бодв.

— Араха гиснь кемби? Чөткрий? — гиһәд көвүн сурв.

— Кемрҗән эн «Чөткрин хар толһа» деер би ода һархла, яах болһначи? Хәләлчн, хавсн сар һарсн бәәнә, нарн сууҗ йовна. Мел дигтә цаг болҗ, — гиҗ Арслң ардан көвүнүр эргҗ хәлән, дөгҗ сурв.

— Чи Мазн-баатр болхар бәәнчи? Түүни ормд Арахан тускар кел, — гиҗ көвүн сурв.

— Дәкәд, — Арслң мөрнәннь җолаһинь «Чөткрин хар толһаһур» эргүлн йовҗ, деернь немв: — Түруләд мөңкрәд авчксв!

Тиигәд ода Арслң «Хар чөткрин» тускар тууль келҗ өгв,

..лер ик кезәнә, һазр деер бәәсн әмтс болн аһурсн көгшрҗ үкдго цаг бәәсмн. Дигтә тер кемд, һазрин көрсн деер бәәх әмд тоотыг дархар хар чөткр Араха һарна.

Арахан хорлсн әмтиг әмдрүлхин төлә, Арья Була баатр аршал кенә. Ик хәәснд аршаһан кечкәд, оңдан сав хәәһәд йовҗ одсна арднь, Араха ирәд аршаһинь уучкад, тер сав дотркинь хорар дүүргнә. Аршаһинь уучксн хар чөткриг некәд, Арья Була гүүһәд һарна. Түрүн болҗ Нарн терүнд харһна.

— Делкәд җирһл өгчәх, дүүвр Нарн минь! — гиҗ баатр нарнур өөрдв. — Хар чөткр Арахаг хама болвчн үзсн болвзач? — гиҗ сурв. Делкә теткҗәх Нарнд, ду һарч зогсдг цол уга болад, өндр уул тал, өвкр үүлн өргәрн заңһчкад, давад йовҗ одв.

Үзгинь авсн Арья Була улм шулудад одв. Өмнәснь баһ наста сәәхн Сар инәмскләд һарад ирв.

7

— Сәәхн иньг минь, хар чөткр Араха хаалһдчн үзгдсн болвза? — гиҗ Арья Була сурв.

— Күүкнләрн харһхар ирсндчнь, ик гидгәр ханҗанав. Зуг хар чөткр Арахаһар ю кехәр седләч? Нааран өөрд. Әмтәхн җомбаһар чамаһан тоонав, алтн тер! тән чамаһан суулһнав, — гиҗ Сар келв.

— Сәәхн иньг минь, мини кесн аршан терүнә геснднь шиңтл. Арахаг күцҗ алх зөвтәв. Эс гиҗ тер чөткр мөңкрхләрн һазр деер әмтә юм үлдәшго, — гиҗ Арья Була келв.

— Тер, тер йовна! Зуг бийән сагл, би чигн чамд дөң болсв, — гиҗ келсн үгин чинр медсн Сар, Һариннь хурһарн өндр уулур заав.

Богд цаһан уул деер баатр һарч ирәд, цаад далан һатц, чиндрән ардан әсргәд, һал цәклһнлә бууҗ йовх хар чөткр Арахаг үзв. «Кемрҗән һазр деер хойр көләрн Араха зогссн хөөн бийнь мөңкрәд, һазр деер әмтә юм үлдәхн уга», -гиҗ Арья Була санад, нег беерә һазрт һәрәдәд, Арахан төмр үснәснь шүүрч авад, алд очрарн чавчад оркв.

Хар чөткр белкүсәрн хойр әңгрәд, чееҗ бийдкнь теңгр деер үлдәд, ууцнь дорагшан һазрд унв, белкүснәс дееркнь халун һаларн Арья Булаг хәәрәд, хәәсн мет амндан хавлад, орулхар седв.

Дигтә гер цаглань цаһан мөңгн хоңхан җиннүлсн алтн төгәтә тергн деерән суусн Сар гүүлгҗ ирәд, алтн цев хаяд өгв. Арья Була тер цевинь шүүрч авад, Арахан арвн һаринь бооһад. алтн тергнд күлчкв.

А, тадн намаг диилсн болҗант? Дөрвн дола хонад шин хавсн сар урһхла, мини дорагшан тасрад унсн өрәл цогц теңгрт күрч өсәд, эн өрәлләм негдхмн! Чини аршана ормд үлдәсн мини хорн һазр деер бәәсн әмд тоотыг цуг шатах! Тер цагт чи, Арья Була, эҗго цаһан көдәд ор һанцхар үлдхч. Тер цагт чамаг ямаран болдгинь би үзхв! Ха-ха-ха! — гиһәд Араха амнасн һал цацад инәв. Өл маңхн цаһан уулын ора деерәс, Арья Була тер очран амндан зуучкад, саадгин сумн мет дорагшан һазрур буув.

Арахан үлдәсн хорн савасн деврәд, һазрт асхрҗ йовна. Хорн һазрт күрсн хөөн тер ормдан әмд юм үлдәшго. Тегәд Арья Була тер хориг һазрт дусалго бүклднь чиләҗ уухар седв. Зуг хаҗуднь унсн Арахан ууц көндрәд, әмдрәд ирв. Дигтә тер цаглань һазр герлтәд одв: әмдрәд

көндрҗәсн чөткрин цогц деер Сар хормаһасн шавр асхҗ йовна.

— Цааранднь эврәннь төрән күцә. Энүнднь мини чидл күрх! — гиҗ Сар баатрт келв.

Седклнь санамрдсн баатр чөткрин үлдәсн хор шинәс уув. Өдр ууһад, сө дүләд уусн бийнь сав сулдхш. Болв нег сар болад хорн чилхлә, Арья Була һалд шатсн модн мет харлҗ одв.

Сар бас көдлмшән чиләв. Хар чөткрин унсн ормд өндр хар толһа бүрдв. Болв тер ормнь зогслго көндрәд бәәв. Келсн күүкн Сарларн үмслдчкәд, Арья Була өндр хар толһа деер һарч кевтв. Тиигәд кесг миңһн җилин туршарт хар толһа көндрдгән ууртл баатр деернь кевтв. Арья Була бийнь ик хар чолунд хүврәд, чөткриг босдгинь таслв. Терүнәс нааран эн өндр — «Чөткрин хар толһад» хүврсмн.

Эврәннь ууцла негдҗ чадшгоһан медсн Араха, уурнь буслҗ келв:

— Өргәрн заңһад Арья Булад хаалһ заасн Нариг дөрвн җил болад нег зальгхв! Хурһарн хаалһ хааһад, хормаһарн шавр зөөсн Сариг дөрвн сар болад зальгхв! Хавсн сар һарсн цагт, мини хар толһа деер һарсн күүг үкүлхв!

— Зуг һазр деер Арья Булала әдл күн һарх! — гиҗ Сар келв. — Хар седклтә, ховдг ухата хамгнь терүнә мөрнә турунд даргдх!

* * *

Амрхн үкрән сааһа бәәҗ, чикән өгч, төгәлңдән чиңнв. Түрүн болҗ һооҗсн үснә ә соңсгдв. Хала суулһин йоралд чаңһар чирдәд туссн үснә ә чикнд «чирд-чирд» гиһәд соңсгдв. Цааранднь үкрән сааһа бәәтлнь: суулһнь дүүрәд, үкрин көкнәс һооҗсн үснә деернь шиигсн цаһан көөсн суулһ дотр һарад, үснә чирдсн ә баһар соңсгдад сәргсн дун ирнә.

Дәкәд Амрхна чикнд үкрин кевәсән кевсн ә соңсгдна. Зуг үкр сааҗасн һариннь хурһ амрахар невчк саадган уурхла, эс гиҗ дорак стулан бийүрн татхар седсн цагт, соңсгдна. Арһул кевәсән кевҗәх үкрин өргнә дун, дәкәд хоолурн кевәсән зальгсн ә күртлән соңсгдна. Хаҗуднь, секәтә катгин үүдн деер, оратҗ одсн асхна харңһуг теңгрәс зөвәр ууҗмд гилвксн оддуд, цә шүүдг кевкүрин нүкәр орсн герл мет чирдҗ үзгднә. Катгин ардк булңд кевтсн

9

цоохр үкрин түңшсн ә Амрхна чикнд соңсгдна, болв тер әәг сааҗасн улагч үкрнь бас соңсад, хаҗугшан күзүһән суңһхлань, Амрхн үкрин гилвксн хар нүд үзнә. Зөвәр холд хотна дорд бийәс унһан дуудҗ, инцхәсн гүүнә дун бас соңсгдна. Терүнә дару нег дууһар хотна нохас хавшҗ, хуцлдад — хоорндан хотна хов нег негндән келх цол эднд өгсн уга.

Хойр сар хооран, уульнцар кесг миңһәд хөд, үкрмүд, теңгин мөрнә заводмудын тохмта сәәхн адуд, хотна дундаһур һардг һанцхн уульнцар шахлдн, нег-негн деерән дарцлдад, уульнц чилхлә теегәр тарваҗ һарв. Тедниг көөлдҗ хуцсн хотна нохасин хоолнь сөөлңкдҗ, хамр-амнь шора-тоосар дүүрҗ зовхларн эврәннь хашасур, герүрн орҗ, балдһр оошг келән һарһҗ, сүүдр темццхәв,

Давҗ һарсн малын дару: трактормуд, автомобильмүд, хойр мөр зүүсн гиигн күмстә тергд, күнд ацата ик маҗар тергд, тедн деер бичкн күүкдән өгрәсн хурц нарнас халхлсн, паарс чачрта тергд бас хотн дундаһур һарв.

Кесгәс нааран шалдгдад уга Харнутын хар шавр гермүд, теднә тооснд даргдад, бор гермүдт хүврв.

Хойр сарин туршарт Харнут хотна әмтсин чикиг тедн дууһарн таңхрулв. Ик кезәнә деед бийәс дордк үзг күртл, дорд үзгәс деед бийин үзг күртл болсн олн-әмтнә ик нүүвр мет ниргәд, шуугад бәәв. Тер ик нүүвр тееин үрдүдин чееҗднь болн цуснднь, тууҗас дамҗҗ ирсн кевтән, эндр күртл мартгдад уга. Догшн аюлас көөгдсн малмуд болн әмтн теегин бичкн хотниг тиирәд, догдлулад бәәв. «Дән», «фашист» — гисн үгмүдиг урднь газетд барлгдсн зургас болн киноһас мана теегин улс меддг билә. Болв дән эклснәс нааран кино биш газет цаглань ирдгән уурв. Тегәд дәәнә көллә харһсн улсин ик зовлңгиг бодврар, әмтнә зәңгәр меддг билә.

Болв нег дәкҗ эдн эврән үзв. Элст талас, тоосн-шуурһнд зүсән геесн киртә бор үүлн һатцас экрмгдҗ утар татгдсн, эңсҗ чик доңһдулсн дун һарч ирв.

Тер дун, түрүн авгтан хурлын зес дүң болн цаң, бүрә бүшкүрин дун мет болҗ көгшдин чикнд соңсгдв. Эн омгта болн аврлт уга төмр шовуна дун тер нүүдлин шуугаг дарҗ чадсн уга. Зуг терүг дорнь дарад, нурһинь хоталһв. Кеер хө хәрүлҗ йовсн хөөч толһаһан гедәлһҗ деегшән шилтв: ард хоцрсн хурһдыг шүүрхәр йовх теегин һәрд шовун болһв. Теегт аду хәрүлҗ йовсн адуч, үргҗ-усхсн мөрнәннь җолаһинь хасҗ,

10

татн деегшән хәләв, зуг зулад гүүҗ одсн адуна ә соңсн, хазарин җолаһан сул тәвҗ оркв: мөрн хасн сумн мет нисәд одв.

Кеер арһс цуглулҗ йовсн күүкд күн җиврән делдго төмр шову үзн, арһсна уутарн чирәһән халхлҗ, хөн толһа деер унн: «Матн-матн холаһур, мана герәс ууҗмар!» — гиҗ зальврв.

Хотн дундас тег темцәд мал күн уга тарвалдад одцхав. Эн хар кирстә үкләс хольҗхар седсн хөөн баглрҗ нег һазрт хорлго, атхҗаһад цацсн зарм мет, һазрла ширгдәд тарад одхан, тер улс меднә.

Болв самолетмуд дорагшан бууҗ тедниг хаснчн уга, деерәснь бомбан хайснчн уга. Намртнь дулан һазрур нисҗ йовх шовуд кевтә, тедн күрх һазран меднә, күүчх орман хәәнә. Тернь — Иҗлин һатлһн бәәсмн. Тедн кесг миңһн көгшд, бичкн күүкд болн күүкд улсиг зуг һолын амнднь зөөҗ һарһҗасн паром деер, үкл дотран хадһлсн үрглҗн ик төмр бомбан хайхар, адһҗ йовсмн. Терүгинь хамх цокчкад дәкәд нег эргҗ ирәд, эдниг күүчхд амр бәәсмн Тер төләд ода деерән эдниг эс керглсн болад, элә шовун мет давад йовҗ одсинь нүүдлин, улс медлго, әмд үлдсндән байрта-бахта, дәкн ниилҗ цувлдад, тоосн бүргсн, көвң мет җөөлкн хаалһарн ицҗ йовҗ Иҗлән темцәд, шуугн-ниргәд одцхав. Күсдундур сарин туршарт хальмг тег эн ниргсн нүүлһнә көвәнь билә. Болв хойр долан хонг хооран тер ниргсн нүүлһн көвәһәсн деврәд ниргсн хальмг тег хутхлдҗ одв. Деед бийдк үзгд бәәдг улусмуд ниргәд һарад ирцхәв. Сүл һурвн хонг хооран Харнут деер бәәсн «Куйбышевин» нертә колхоз бас эклҗ көндрв. Малан кевтнь тууһад, хәәртә өлг-эдән ачад, һардачнр, малчнр бас дорд үзг темцәд йовҗ одцхав. Колхозин тохмта аҗрһс хадһлҗасн, эн һазринь кирцәһәр болхла, элдү сәәхнд тоолгддг у болн өндр конюшнь өнчрәд үлдв.

Өндр довңгин ар ташуд конюшнь, өмн ташуднь Даван Найтин шавр гер, хотн конюшнь хойрин хоорнд билә. Өрүн болһн Найт болн Амрхн хамдан гертәсн һарад, хойр талагшан көдлмштән оддг билә: Найт хооран довң давшад конюшнян орхла, Амрхн дорагшан хотн тал һардг билә. Довңгин ташуһас дорагшан бууһад, хотнур оддг җим хаалһд күрәд, хуучн авъясарн Амрхн ардан эргҗ хәләхләрн, залуһан довңгин ора деер йовсн цагтнь, эс гиҗ улм дорагшан орад, әрә толһань үзгдҗ, йовсн цагтнь тогтнҗ зогсна.

11

Наснь баһ цагт чигн, кесгтән хоорндан харһдг цол уга бийнь, Найт тиигҗ ардан эргҗ хәләдго билә. Юңгад гихлә, Найтин толһад кех, күцәх төрәс талдан тоолвр ордго билә. Доһла Баврга Овш Элстин государственн конюшняс тохмта хойр аҗрһ авч ирснәс нааран Найт өдр сө уга одак хойрин тускар ухалад, бичкн күүкд мет теднән асрҗ ахулдг билә.

Хаврин эклцәр искусственн көг тәвүлхәр эмнг гүд авч ирсн цагт Найт өдрт хойр дәкҗ гертән ирҗ хотан уухас биш, наадк кемднь аҗрһснннь өөрәс һардго билә. Эн кемд тег кевтән хагзлҗ, улаңтрсн күрң хувцан хайҗ, ноһан торһнд хүврәд, баһрҗ сәәхрдмш Көк ноһана бүчр теврҗ цаһан, улан болн хар бамб цецгүд тег кеерүлнә. Улан цецг дотр бәәсн ноһан улм көкрнә, көк ноһанла үмслдсн цецгән чирәнь улм миньчиҗ улана.

Невчк һашун үнр оньдинд тег деер таанрҗ, теегәс мөңкинд хөөһдго серҗңнсн салькн тер үнрмүдиг ниилүлҗ, малын болн күүнә толһа дииирүлнә. Амрхн, баһ цагларн әдл, нәрхн мөринь дерләд кевтсн җөөлкн ноһан деегүр гүүһәд йовҗ оддмн. Кедү бачм көдлмш өмннь күләҗәсн бийнь, Амрхна седкләс ода довң давшҗ йовсн Найтан дүрсн хөөһдго билә. Хавртнь болхла, нам нег биш, кесг дәкҗ ардан эргҗ залуһан хәләх дурн энүнд урһдг билә.

Зуг эн хавр, көөрк Амрхн, ардан кенән хәләхв! Өрәл җил хооран Найт, институтд сурчасн ик көвүн Басңтаһан дәәнд одла. Арвн хойр тохмта аҗрһстаһан сөдһлзҗ ишкдг, сөөлңкә дуута Баврга Овш үлдлә. Урҗ өдр Овш бас аҗрһсан тууһад Иҗл темцҗ одла. Ода довң һатцас тошурхҗ инцхәсн тарһн мөрдин болн теднә хоорндан нег-негән хазад, тахта туруһарн харһа пол чавчсн дун чигн уга.

Хойр сарин туршарт өдр сө уга нүүсн улсин ә, теднә туусн малын туруна ә, тедн деер дүүҗләтә бәәсн өткн шора, көлснә үнр, әмтнә чееҗ дүүрң зовлң болн түрү-зүдү ода талрв. Җиңнсн таңх-тагчг төгәлңдән бәәнә. Тер учрас көлтә, Амрхнд томан орснас нааран меддг — суулһин йоралд чирдсн үснә дун, үкрин кевәһән кевлһн, мөрнә ноктын төөлгин җиңнсн ә, нохан хуцлһн — эдн урднь сананд эс ордг бәәсн болхла, эндр эврән чикнд доңһдад бәәв.

Тер мет, Амрхн үнрт бас оньган өгв. Хүүрә болн ивтлсн

12

шора-тоосн хаалһар нүүсн улсиг дахҗ ирсн кевтән хойр сарин туршарт, хама болвчн ширләд, хол зорҗ ханялһад, тәвҗ өглго бәәсн, давсн нүүдл дахад зәңг-зә уга одв.

Болв тер шора-тоосна үнрәс хамр невчк сулдад ирхлә, өөрнь мел ууҗм биш һазрт хамр таанрулсн һашун утана болн өгрсн цаасна үнр һарад ирв. Колхозин конторт тиим ик цаасн бәәнә гиҗ кен меддг бәәсн? Кило һуйр-буудя хувадг, шиңгәсн күч-көлснә өдр бичдг дөрвлҗн цаасд колхозникүд үзхәс биш, хойр хонгин туршарт шатасн бийнь чилдго тиим ик цаасн бәәх гиҗ меддго билә. Диг-даран угаһар бәргдсн шавр гермүд заагур, диинрүлҗ толһа эргүлсн цаасна утаг дурнднь тәвчксн, теегин альвн салькн деегшән татад авчкад, түлкәд хәрү шивәд наадад бәәв.

Бүрүлин гегән тасрад, Харнут хотн деер сө ирв.

I.

Герин эзн Амрхн үкрән сааҗ ирн, эврәннь көвүн Хүрмчә болн ач көвүн Арслң хойрт бүлән үсәр хөөрмг хольҗ өгәд, неҗәд керчм һуйр бәрүлв.

— Эрт хотан ууҗ, орндан ортн. Өдр сө уга немшин ярнлан нисдг болҗана, шумрт һал орулҗ болшго, — гиҗ хойр көвүнд келв,

— Аак, шумр шатахла яаха? — гиҗ нәәмтә Хүрмчә экәсн сурв.

— Яах билә, мана гер деер самолет бомбан хайчкх, — гиҗ Арслң көвүнә экин ормд хәрү өгв.

— Арслң, мана герәс тер бомб ик болхий? — гиҗ Хүрмчә сурв.

— Һәрг, тиим ик бомбиг самолет яһҗ даахмби? Бомб олн зүсн болх. Әмтин ик гиснь чигәнә суулһас ик биш гиҗ келцхәнә.

— А бичкн гиснь?

— Йосн суулһла әдл болх.

— А, тиим бичкн бомб мана герт ю кеҗ чадхмби? Икәр тәвхлә, герин турва хамхлх, — гиҗ Хүрмчә санамрдв.

— Нүл! Тиим үг бичә кел! «Матн-матн цаараһур, мана герәс холаһур», — гиһәд Амрхн һурв нульмчкад, һаран намчлҗ зальврв.

— Церг дән уга хотн деер кен бомб хайх билә, — гиҗ көвүдиг хөрв.

13

— Чи эврән шумр шатаҗ болшго гившч, — гиҗ көвүнь экән бәрв.

— Би күүнә келсн үг дураҗанав. Колхозин парвлянас өдр болһн ирҗ: «һал бичә һарһтн», — гиҗ хөрцхәвә. Миниһәр болхла, немшнр гиһәд келдг болвчн, манла әдл улс болх. Хара бәәсн кү алад-булад йовх зерлг аң, күн-мус биш тедн. Тиигҗ би санҗанав, — гиҗ Амрхн келв.

— Һаһа, та хаҗһр үг келҗәнәт. Терүнә тускар өдр болһн радиоһар келәд, газетд бичәд бәәсинь иткҗәхшийта? Баахн селән биш, бүкл кесг зун миңһн күн бәәсн ик балһсдыг үмсн-тооснд хүврүлсинь бас иткҗәхшийта? — гиҗ Арслң сурв.

— Я, яһлав, Арслң... — гиһәд Амрхн экләд үг келхәр седчкәд, үзлго гүүҗ йовад, көл худгин амн деер хадад зогссн мет, тагчг болҗ одв. —...Радио, кино, газетин тускар ю хәәҗ келхв? Хаврин шаргҗ гүүҗәсн уснд чолу хайхла өсрсн усн мет, ярнлан дорас тарҗ гүүҗәх мал, күн болн көлгд үзхлә, ямаран ик аюл болҗахинь медҗ болхмн. Зуг ода бийнь немшнр бомб-момбан асхад уга. Кемрҗән бомбан эн дорань йовх мал, күн деер хайхла, юн болхмби? О, хәәрхн, бурхн багш минь, тер ик аюлас гетлһлтн! Зуг тер ик аюлын тускар күүкдт медүләд керг уга. Зуңквин хәәрлһәр, эн ик аюл мана хотнас холарчн һарх, — гиҗ Амрхн дотран санчкад, дәкн зальврад: — Хотан эрт ууҗ, орндан ортн. Дән болв эс болв, өрүндән эрт босҗ үкрән кеегшән һарһх кергтә, — гив.

Көвүд хөөрмгән уучкад, унтхар герүрн орцхав. Хүрмчә Арслң хойр хамдан унтв. Арслң школд йовсн цагт Хүрмчә йир икәр терүг санҗ онцрхна. Ода, бийәснь ик деерән, ю болвчн меддг Арслңгин өврт кевтхлә Хүрмчәд әәмшг уга. Күнд бомбан дүүҗлсн, кирстә өргән бардмнсн немшин ик самолетмуд, өргн тег дундан, өнчн күүкд кевтә шахлдсн бичкн шавр гер керглҗ йовхмн.

Герин ахуһан дуусчкад, Амрхн бас эврәннь модн орндгтан орв. Өдрин дуусн көдлмш кесн махмуд-цогц цуцрсн бийнь, эн аюлын һал дунднь йовх залу көвүн хойран болн эн орн деер өврлдәд кевтх көвүн ач хойриннь тускар ухалад оркхнь, Амрхна нөөрнь ширгҗ одна. Арслң унтхлари мел дун угаһар, нам кииһән авснь медгдхш. Герл тал хәләхлә, терзин кирслсн модн немшин ярнлана өрчд йовх әәмшгтә хар кирс теңгрин оддуд керчсн болҗ медгднә.

14

Нүдән аняд, унтхар зөвәрт кевтҗәһәд, дәкн хәрү нүдән секхлә, терзд үзгдҗәсн оддуд геедрәд, цегән герл һазаһас харңһу герүр чирдәд бәәнә. Нөр ширгәд, хорһлҗ цутхсн мет толһа күндрәд, өңгрсн зовлң-җирһл, өрүндән ирх төрмүд Амрхна өрчинь хавчад бәәв. Сүүҗән соляд, көвүд тал хәләхлә, көнҗлнь һазрт унҗ одсн бәәҗ, хойр көвүн бийснь тоһшрлҗ оч. Амрхн босад тедниг хучв. Теднь серлго, көл-һаран җииһәд, тинив.

Амрхн дотр хувцтаһан сүвәһән түшҗ, хойр көвүнә өөр зогсв. Арслң мел ик, бүдүн күүнлә әдл болҗ, йисдгч класс төгскв. Арвн зурһата, ки настаһан болхла, арвн долата. Урл деернь хар сахл әрә һарчана. Өсҗ одв. Эк-эцк угаһар залу болад ирв. Яһсн тату хөвтә көвүн бәәсн болхв эн. Деерк олн бурхд яһҗ эс энүг хәәрлдг болхви? Һарһсн эцк-экнь бәәһә бәәтлнь өнчрсн бийнь, тернь баһдад, әминь эрлг-номин хаанд өгн алдв. Зуг кишгнь тасрад уга төләднь буйнта күн харһад, бийинь әмд авла...

II.

Хаврин чилгр өрүн. Амрхн үкрән сааһад, хойр көвүг серхәс урд, цәәһән чанад бел кечкв. «Эзн күүкд күүнә гер ахулһна көдлмш кезә чилхмби? Ташр деернь, көгшрҗ йовх наснд, сурһуль сурна гиһәд, нег ик төр бәәнә. Тер болсн деерән, ик зовлң. Баһ насна цаг биш, багшин заасн хамгнь чикнә өөгүр һарч одна. Болв сурһульд одлго бәәдг арһ уга, закан догшн», — гиҗ санад, Амрхн адһмтаһар бийән белдв.

— Һаһа, Улана умсн деер маяк һарһчкҗ. Бийән шулуһар белд, дәкн уурла харһнач, — гиһәд, дөнтә ач көвүнь, Арслң һазаһас ирв.

— Яһсн эрт босвчи? Басң унта кевтнү? — гиҗ һаһань сурв.

— Э, Басң кезә эрт босдг билә? Би чамд зәңг өгхәр эрт бослав. Улана Дорҗиг уурлулхмн биш. Дорҗ сән. Би Дорҗла әдл, бас багш болхв, — гиҗ көвүн келв.

— Нә, болҗана. Нег эклсн хөөн эн көвүн зогсхмн биш. Терүнә ормд, нанд эн үзгүд зааҗ өгдг арһта юмн болхнчнь, — гиһәд Амрхн дорҗ җодвин ард бийәс, киртә бор тетрадь нег карандашин хуһрха хойр авч ирв.

— Зааһад өгдг арһ чамд бәәхлә, нанд юн үүл билә. Цәәһән у, Басңгиг бичә серүл, Арслң, — гиһәд һаһань

15

келчкн, адһҗ гертәсн һарв. Басң — Амрхна көвүн, ода арвта. Арслң — ач көвүнь. Терүнә эк-эцкинь ниднәһә баячудын үлмәнлә харһад, оңдан һазрур нүүлһүлчклә. тегәд ач көвүнь һаһадан үлдсмнБасң Арслң хойр һаза тергн деер сөөднь унтна.

Улана гер, эднә герлә зерглдәд, өөрхн билә. Амрхниг орҗ ирхлә, хотна күүкд улс цуһар ирчксн бәәҗ.

— Амрхн, дәкн әмтнәс хөөн ирвт. Аль гиич тана герт ирви? — гиҗ багш сурв.

— Юн гиичви? Манад күн ирсн уга.

-Уга. Би өрүнә Иштнә Марҗиг үзләв. Танаһур оч йовна болһлав. Нә, көдлмшән эклхмн. Өцклдүр герт өгсн даалһвран цугтан күцәвтә? -гиҗ Улана Дорҗ, шавр герин пол деер чөклҗ сууһад, өвдг деерән неҗәд тетрадь тәвчксн хөр шаху күүкд улс эргүлҗ хәләв. Улана Дорҗ арвн йистә, чи мет герлтсн төгрг нүдтә, утулң чирәтә, мергр хар көвүн. Багшин сурһуль Әәдрхн балһснд дасна. Зуг энҗл хаврин эклцәр, бичг-тамһ меддго, наснь дөчн тав күрсн улс цуглулад, үзг-то дасхдг болв.

Харңһу теегт бәәсн Харнут хотнд, герлтә одн мет, Дорҗ ирҗ буула. Хальмг теегин хотн болһнд, хар уга нүднднь герл орулхар, харңһу чееҗинь сегәрүлхәр, оддуд ирҗ бууһад, бүкл Галактик болв. Терүгинь һардҗ, сурһуль эс меддгиг уга кех таңһчин штаб бүрдәв. Дорҗ тер Галактикин нег однь бәәсмн. Энүнә һарт хөр һар медәтә күүкд улс сурһуль дасҗана. Теднәс баһ настань болн залу улснь кеер, шин бүрдсн колхозин бригадт, хаврин тәрәнә көдлмшт йовла.

Дорҗ баһ цагтан эк-эцкәсн өнчәр үлдәд, эгч, күргн ахин һарт өслә. Күргн ахнь — Нимгрә Улан. Тегәд, ик баһаснь авн хотна улс Улана Дорҗ гидг билә. Тер нернь шиңгрәд үлдв.

Баһ наста багш эврәннь номһн заңгарн, ээлтә цаһан санаһарн экләрн әдл медәтә күүкд улсин седкл авлв.

Эндрәк урок, урдк кевтән, түрүн нег әңгнь — өцклдүр герт өгсн даалһвр хәләх, дәкәд эндрәк бичмрин даалһвр дасх. Хойрдгч әңгнь — урдкла әдл бас дегтр умшх. Зәрмдән шин газет умшулдг билә. Эндр дигтә эдн экләд номан дасҗахла, шин газетмүд авч ирв.

— Хәрнь Марҗ шин газет авч ирсн болх гиҗ санҗалав, — гиҗ Дорҗ шин газет үзн байрлв.

— Уга, Марҗ биш. Колхозин парвлянас ирсн мана

16

баавар өгүлҗ, — гиһәд газет авч ирсн бичкн күүкн цәәлһҗ өгв.

— Нә, сән, чини баавд ханҗанавидн. Газет ирснь сән болв, — гиҗ багш күүкнд келв: — Кен шин газет цуһараднь соңсхад, умшҗ чадх? — гиҗ сурһульчнрасн сурв.

Нег иҗл үгтә букварь умшулҗахар, шин зәңг, олн зүсн соңсхвр умшхдан медәтә сурһульчнр дурта болх гиҗ санад, Дорҗ газет умшулдг дасхҗала. Түрүн авгтан йир күчр болдмн, умшх улс һардго билә. Ода болхла һурвн бер газет умшҗ чаддг болв.

— Би умшнав, — гиһәд хөр әрә һарсн наста далһа хар-улан чирәтә бер босв.

— Таниг умшҗ чадхинь меднәв, болв оңдан күн умшх гиҗ санлав. Кен умшна! — гиһәд багш, тедниг эргүлҗ хәләв.

— Не, нань күн уга болхла, та умштн, — гиҗ одак берд газет өгв.

Түрүләд Шорвин нутгт кедү колхоз бүрдсн, ямаран көдлмш кегдҗәх, тер халхарн кедү дуту дунд бәәхин,тускар бер умшҗ өгв.

«Колхозин өслт-бослтд, зәрм хотдудар классин хортд — кулакуд харш болна. Эндр өдр хотна болн сельсоветин ахлачнрин өгсн тооһар болхла, негчнь байн күн мана нутгт үлдсмн уга. Сәәнәр авад хәләхлә, аль биш мекәр хотн болһнд гишң бултулад, нүүлһнд орулгдлго үлдсн улс бәәнә. Үлгүрнь, Замгт хотна ахлач Дорван Үлмҗ, әмтнә цус шимҗ ууҗасн байн Дудран Нандгин өрк-бүлинь нүүлһәд, арвн тавта көвүһинь наһцнриннь герт үлдәҗ. Тернь ода шин бүрдсн колхозин членд орсн бәәнә. Классин хортна үрн колхозин өслтд дөң болхий? Одахн тер көвүн колхозин туһлмуд хәрүлҗ һарчкад, овалсн буудяд зөрц орулҗ: тегәд нег туһлнь бүүрһәд үкҗ. Кемр колхозин харул эс үзсн болхла, колхоз арвн тавн бод маларн һарутх билә. Тер гемиг кен даахмби? Классин хортыг бултулад үлдәсн Замгт хотна ахлач Дорван Үлмҗ догшн заканла харһх зәвтә. Мана зарһчнр Дорван Үлмҗиг догшн цааҗла харһулх гиҗ ицҗәнәвидн»,—гиһәд бериг умшхла, күүкд улс шууглдад, заагтнь үг орулад, төрт авсн уга. Зуг һанцхн Амрхна бахлуринь бәрсн мет, кинь давхцад одв. «Болв эврәннь бәәдлән әмтнд медүләд керг уга. Ухатань үг келхн уга, ухан угань тавлхар седх», — гиҗ эн санв.

III.

«Киртә күн — кившнә», — гиҗ келдг. Арһ уга, яахув? һанцхн ачиннь төлә, һазр деерк зовлңгиг цуһараһинь чигн дааҗ болх, — гиҗ Амрхн, Улана гертәс һарч йовад ухалв.

Хаврин түрүн сар. Тер җил цаһан сарла цасн хәәләд, эртәр дулан өдрмүд ирлә. Тиим нег асхн Амрхна ах Боваҗн, зөвәр ора орҗ ирв. Дү күүкнь адһҗ босн, шам шатахар седхлә, ахнь арһул келв:

«Шумр бичә шата. Дегәд ора болҗ одв, герл һарһхла әмтн күр кех, цаг нәрн», — гив.

Тер хоорнд герин эзн Далван Найт орнасн босҗ хувцан өмсв.

— Ямаран цаг болҗахмби эн, һарлцсн ахнь дү күүкнәннь герт иләр ирдг арһ уга. Хулхач кевтә харңһу дахҗ ирнә гидг! Яһсндан, ю һарһсндан бидн гемтә болҗахмби? Чи йос эвдх ю һарһлач? — гиһәд Амрхн уульв.

— Бичә мегшәд ууляд бә, дү күүкн, — гиһәд Боваҗн догшар келв. — Тадн гем угат, тегәд таниг күн көндәҗәхш. Би гемтәв. «Кецин усн — һууһан темцдг, кесн гем — эзән темцдг». Мел чик, хаҗһр уга.

— Чамаг яһснд нуулһҗәхмби? Хәләлчн, чини альхндчн хар көдлмшәс көлтә, хату өвр урһсн бәәнә. Чи ямаран байн болҗахмчи? Кениг даҗрҗ, өөмслҗ йовлачи? — гиһәд Амрхн чишкв.

— Йосар болхла — байн. Закан йосн хойр эндүрх зөв уга. Кемрҗән намаг дорацулҗана, зоваҗана гиһәд санад бәәхлә, седклән эвдәд, сүҗглә бәәҗ үкҗ одхмн. Цуһар чик гиҗ санх кергтә. Эс гиҗ зөв альдас хәәхмби? Йоснас... Йосн эндүрх зөв уга. Зуг эн цаг зуурин зовлң, урднь һарһсн килнц бәәсн төләд ирҗәнә гиҗ санх кергтә. Тәвсн хөвәс давдг арһ кенд чигн уга. Мал-герән үлдәһәд нүүснәсн әәҗәхшв, зуг эн буурл шарлҗта теегән, бураһар туух элгн-саднасн салсндан һунднав. Хальмг күүнд терүнәс үлү тачал уга. Дәкәд танларн ирҗ харһх угаһан яһҗ медхви?

— Чи, дү күргн Найт болн Амрхн хойр, мини келсн үг сәәнәр соңстн. Мини танас сургчм, нанд болн мини гер-бүлд бичә сана зовтн. Өрүндән маниг авад йовҗана. Болв күн болһнд өңгрснәс иргчнь дөтү болн килмҗтә болдмн. Хойр күүкән, гергән авад йовҗанав. Маңһдур манла юн болхинь кен медхүв. Хәр һазрт хату-мөтү бәәдл үзгдәд, хәрү ирх угаһинь күн медҗ болшго.

18

Тохм-үндснә нер дуудулх негхн көвүтәв. Мини ирсн кергм—Арслңгиг та хойрин һарт үлдәхәр седләв, — гиҗ, Боваҗн арһул келв.

— Ю, дәрк! Тиим бичкн көвү яһҗ үлдәнәт? — гиҗ дү күүкнь сүрдҗ ахурн хәләв.

— Боваҗн чик келҗәнә. Арслң манад үлдг. Шин бәәрн таасгдхла, кезә болвчн көвүг ирҗ авч болҗана. Зуг маңһдур Арслңгиг энд бәәлһҗ болшго. Энүг һаһатаһинъ сөөни бийднь мини дү күүкнә тал, Бархс орулад йовулчкхмн. Нег цөөк хонад, әмтн төвкнхлә, хәрү күрч ирцхәх, — гиҗ герин эзн Боваҗнд селвг өгв.

— Зөв. Зуг мини танас сургч сүл үгм: тадн эврән көвүтәт, деернь дәкәдчн теңгр хәәрлх. Кедү байр-җирһл, кедү түрү-зүдү үзгддг болвчн, көвүнәнм хамринь күңшү дүрүллго, һудң-кедң угаһар өсктн, залу нерән бичә һундатха, — гиҗ Боваҗн келв.

— Боваҗн, ю келҗәхмта? Эврәннь үрнәс һазалхн угавидн. Эврән бийстн тиньгр йовтн, бийән саглтн. Арслң манад бәәхләрн, зелд уята унһнла әдл бәәх. «Өөкн дотрк бөөр, өндг дотрк уург мет бәәлһхвидн», — гиҗ дү күргнь Найт Боваҗна седкл байрлулв.

Тер сөөни бийднь Амрхн, ач көвүн Арслңган болн эврәннь көвүн хойран суулһҗ авад, тәвн дуунад бәәсн элгнүрн одв. Маңһдур өрүнднь баячудыг нүүлһв. Әмтнә үүмән-шууганд әрә һун күрсн көвүг күн керглҗ хәәсн уга. Арв хонад, Амрхн ачан болн эврәннь көвүн хойран дахулсн, холын гиичәс хәрҗ ирв. Боваҗна көвүн һаһадан үлдсинь хотна әмтн цуг медв, хотна ах Иштнә Марҗ бас медв. «Байна көвү бултулад нүүлһнәс үлдәсн таниг бәрүлнәв, деерк йоснд күргнәв», — гиһәд Марҗ Амрхнд амр өглго бәәв.

Иштнә Марҗ — хотна ах. Урднь революцин өмн нег хотна улс цуг нег арвна төрл-төрсн, күүкән хоорндан авлцдго, нег яста, нег цуста улс билә. Хотна ахлач болҗ тер цагт, цуһараһаснь тоомсрта күн болдг билә. Революц болн граҗданск дән хальмгин хуучн хотдудыг хөөрмг кевтә хольчкв. Ода бийнь, Советин цагт, хотна чигн, оңдан һазрас ирсн улс чигн ахлач болҗ чадхмн билә. Юңгад гихлә, бичкн хотдуд негдәд, бәәрн үвлзң деер бәәцхәдг болв.

Иштнә Марҗ болхла эн хотна, Харнута күн билә. Урднь эцкнь бийдән зөв малта-гертә йовла. Марҗ бийнь

19

хурлд гецл йовла. Эцкнь — Данзн нойниг дахад, Деникинлә хамдан зулҗ одла. Ода терүг альд йовхинь кен медхви? Күүнә теегт керә нүдинь чоңкчадг чигн болх, хар теңгсин йоралд хаҗ, заһснд хот чигн болсн. Кен медхви. Марҗ хөрдгч җилмүдт хурласн харин ханьд һарад, Харнут деер бәәсн экдән ирлә. Түрүн авгтан эврәннь мал-гер эргдг билә. Зуг хотнд сурһульта күн тер цагт уга билә. Дунд-Хурлас зулад, Ханатын школ эргә бәәҗ умшдг-бичдг дассн Марҗ тер цагт кергтә болв. Харнут энүг хотна ахлачд шиидв. Зуг Марҗ деерәс сәәчүд ирхлә, ик көдлмш кесн күүнә бәәдл һарһҗ, сахняд гүүһәд бәәдмн. Урднь хурла багшин өмн өкәһәд дасчкад, деерәс ирсн сәәчүдин өөр дердәһәд зогсад бәәдмн. Хотна улс Марҗас әәһәд чон үзсн мет баглрад оддмн. Марҗ баячуд нүүлһнд бас орлцв.

Харнутд тедү байн бәәнә гиҗ кен чигн урднь меддго билә. Болв Марҗин заасн улс цуһар нүүлһнлә харһв. Шулун-шудрмг Марҗиг темдгләд, сельсовет деер избач орулв. Түрүн авгтан Амрхн гемән сурад, деегшән бичә соңсх, гиҗ терүнәс сурдг билә. Болв арһнь тасрад, хотна ах дегд саван уга әәлһәд, сүрдәһәд бәәхлә: — Нә, намаг суулһ! Ах йоснд биш, альдаран болвчн күр! — гиһәд Амрхн эврән терүнүр дәврдг болв. Терүнә хөөн эндр өдр күртл зәңг-зә уга. Нам Марҗ мартчксн күүнә бәәдл һарһна.

Марҗин экин гер Найтин герәс нег гер һатц билә. Иштнә герин һаза эмәлинь авчксн мөрн уята бәәнә.

— Һаһа, Истән Сев нанд хойр моһлцг шикр өгв, негинь Басң бидн хойр хуваҗ идүвидн, энүгинь чамд үлдәвүв. Басң нанас энүг булаҗ авхар седв. Дәкәд Истән Сев намаг мөр ундг дасххар бәәнә, — гиһәд Арслң ик байрта һаһаһан тосҗ ирв.

— Сәәхн иньгм, һаһадан үлдәлго хот идхмн биш. Басң му, ач көвүм сән, — гиҗ тернь теврәд үмсв. «О, хәәрхн! Марҗ урдкларн әдл эн көвүнә тускар үг келдгән уурснь йир сән болв. Нам эн көвүнд шикр өгснь сән йор. Өкәрләд мөр унулҗ наадулхар бәәдгчн. Тиим болтхал!» — гиһәд дотран Амрхн зальврв.

Гер дотрк, һазак хамгиг ахула йовтл, хаврин ут өдрин бийнь кезә чилснь медгдхш. Асхн Амрхн цугтаһаснь сүүлд орндан орла. Басң Арслң хойр саак тергн деер кевтлә. Хойр көвүн сершго нөөрт диилгдҗ. Амрхн толһаһан дер деер тәвн нөөрт диилгдв, болв кедү цогцан зоваһад кевтсн бийнь, әрвҗго шууганд серҗ оддг билә.

20

Генткн ноха хуцсн дун һарв, дарунь ноха гиинәд эзән үзсн мет номһрв, болв Амрхн серҗ одв. «Акад юмн, Найт ирҗ йовдг болхий? Өцклдүр Аһш орсн күн, эндр ирх зөв уга». Тиигҗ санад, Амрхн орнасн босад, терзәр һазагшан шаһав. Сарин герл ик үүлн халхлҗ, тер бийнь, көвүд кевтсн тергнә өөр нег эмәлтә мөрн үзгдв. «Кен ирҗ йовдг болхви?» — гиҗ санад, Амрхн адһҗ хувцан өмсәд, шумртан герл орулв. Генткн чишксн күүкдин ду соңсн, Амрхн адһҗ һазаран һарв. Тергнә өөр зогсҗасн мөрн уга. Хотна барун бий хәләһәд, зөвәр шулун хатрлар нег мөртә күн һарв. Хотна нохас нирглдәд одв. Тергн деер һанцхн Басң кевтнә, хаҗуднь кевтсн Арслң уга.

— Я, яһлав, яһлав! Одак көвүм уга! О, хәәрхн! Дәрке, дәрке! — гиһәд Амрхн төвшүн унтсн сөөг эвдҗ хәәкрв.

Амрхна хәәкрсн дуунас серлдәд, энд-тендәс хотна әмтн цуглрҗ ирҗ йовна, тедн заагт Улана Дорҗ түрүн болҗ ирв.

— Яһлав, яһлав! Одак көвүг авч одв! Дәрке, дәрке! — гиһәд Амрхн чишкәд бәәнә.

— Кен! Альдаран авч одв? — гиҗ кесг улс сурв.

— Кен медхв? Үзҗәнт, барун бийүр довтлҗ одв, — гиҗ Амрхн уульн бәәҗ цәәлһв.

Генткн, санан орсн мет, Улана Дорҗ әмтнәс зааград, эврәннь герән темцҗ гүүв. Агчмин зуур, гериннь ардк хотхрт архлата бәәсн, урлданд ордг Улана Кеегч гүүг, зәәдңгәр унчксн, һартан төмр чөдринь бәрсн Дорҗ барун бийгшән һарсн хаалһар довтлад һарв.

Харнут хотнас нәәмн дууна һазрт хойр нүр негдүлсн нәрхн һолын бахлур деер тәвсн модн тагт билә. Харнутас хурлур эс гиҗ сельсовегүр одсн күн тер тагтар дәврҗ һарх зөвтә. Хурл күртл тагтас цааран тавн дууна болдмн.

Дорҗ түрүн авгтан дегд шүрүһәр довтлҗ йовна. Һурвн дууна һазрт күрчкәд, өмнән зөвәр сән хатрлар йовх мөртә кү үзв. «Иим хурдар йовхла, көөлдҗ йовхинь медәд, бәргдлго одх. Невчк мөрнәннь җолаһинь татҗ йовх кергтә», — гиҗ йовсн күн мөрнәннь җолаһинь хасҗ бийүрн татв. «Мел уснд мөрән үзм һәрг эс болхла, бүкл хотн ниргәд, ардаснь көөлдҗ йовхинь медлго бәәшго.

21

Зуг тер бичкн көвүг хулхалҗ авад ю кехәр бәәдг болхмби? Нам иим киизң йовдл бас үзгддг бәәҗлм. Аальта юмн, яһад хулхалҗ йовхмби? Хальмг хуучн йоснд гиҗгтә күүк хулхалхас биш, бичкн көвү хулхалсн юмн соңсгдад уга.

Җигтә юмн! Нә, өврмҗән дәкәд ке, ода деерән өмнк мөртә күүг яһад болвчн күцх кергтәч!» — гиҗ Дорҗ дотран тоолн, доран дәвҗ, хойр көлин өскәһәр мөрнә бөөрәр цокв.

Хәәмнь, Кеегч минь, яһад болвчн өмнк мөрән күцх зөвтәч! — гиҗ тер келв.

Цаһан делтә Кеегч гүн цасн деегүр довтлсн гөрәсч мет дорагшан толһаһан өкәлһәд, дөрвн көлән суңһҗ, хасн сумн мет халад одв. Өмнк мөртә күн чигн адһҗ йовх бәәдлтә, болв көлнь хая-хая ээдрәд, гүүдлнь хашңдад ирв. Зәрмдән нам мел үрвәд, мөрнь киизңдсн болад одна.

— Дәкн невчк көлән шулудад, өөрдҗ йовна! — гиһәд Дорҗ мөрнләрн күүнднә. Ода әмсхл болһнд хойр мөрнә хоорндк кемҗән улм хасгдад ирв. Өмннь тагт үзгдв. «Терүн деер эс гиҗ әрә терүнәс давулад күцх зөвтәв», гиҗ Дорҗ ухалҗ йовна. Генткн чишксн күүкдин дун аңхун кевтсн теегиг сүрдәһәд, аһариг җиңнүләд оркв. Көөҗ йовсн күн улм дәвәд, мөрән түргдүлв, түрүн йовсн мөрнә көлин турун модн тагт деер тавшҗ биилв, ардк мөрнь сүүлинь зууһад ирв. Дорҗин һарт йовсн долан төөлгтә төмр чөдр җиңнәд йовна.

Түрүн йовсн мөртә күн тагтын тал дунд күрчкн эмәлин өмн, мөрнә дел деер көндлң авч йовсн ацаһан хүрүлҗәһәд, барун хәврһшән шивәд оркхла, дәкн бичкн күүкдин:

— А-а-а! — гиһәд чишксн ә мөрнәс салад, доргшан усн тал унв.

Мөрнәннь җолаг бәәсн чидлән һарһад, күчәрн татсн бийнь, халҗ одсн мөрн зогсҗ эс өгхлә, Дорҗ җолаһан хайн, һәрәдәд тагт деер унв, болв барун көлнь өвдәд, нүднәснь һал һарсн мет болад одв. Өвдкүр кедү ик болвчн, өмннь унсн ацан, күүкдин чишксн дун терүнәс даву әәлһ энүнә зүркнд бүрдәв. Дорҗ доһлн йовҗ тагтын ирмәгт күрн, дорагшан һәрәдәд, уснур булхв. Хойр булхв, һурвдад булхн, бичкн көвүнә киилгәснь бәрҗ авв. Удлго һолын көвәд һарч ирәд, көвүнә геснәснь дарад, дорнь көлврүләд, көл-һарнь өргәд бәәҗ, терүнд уха орулв.

— Арслң, Арслң, сер! Намаг таньҗанчи! — гиҗ көвүнд Дорҗ санань зовад, бийнь уульн алдад бәәнә.

— Һаһа! Һаһадан однав. Намаг тәвтн! А-а-а! — гиһәд көвүн тег дүүргәд уульв.

— Ях, ях! Сән йир! Улм икәр ууль, хәәкрәд ууль! — гиһәд Дорҗ байрлхларн босхар седчкәд, хадсн хулсн мет доран унв. Шаһань шуурсн барун көл ода ирҗ өвдкүрән медүлв.

Дорҗ тиим бәәдлтәһәр дөнтә Арслңгиг үкләс булаҗ авла. «Кен терүг хулхалсн болхмби? Килнц һарһад уга дөнтә көвүн бурхнла әдл күн болх. Эцкләнь өшәтә күн терүг уга кехәр седсн, эс гиҗ эн йоснд дурго күн, байна көвүн гиһәд уга кехәр седсн». Нань чигн бодврмуд хотна улсин седкл эзлҗ, ховин ик зөөр болв. Теегт үзгдәд, соңсгдад уга хар седклин хаалһас бүрдсн, аврлт уга йовдлын ашиг нег цөөкн күн лавта медв. Тедн заагт, көвүнә һаһань — Амрхн, көвүнә әм аврсн — Дорҗ.

— Советск йоснд дурта төләдән һарһсн хар седклин йовдл биш, эврәннь, эрәнь билрсн арвн долан мөңгнә унтә арсан хальчлхар Иштнә Марҗин һарһсн үүл. Түдлго зарһд өгх кергтә. Мана советск йосн бичкн нүл уга күүкдин биш, күзүцәһән үүл һарһсн күүнә бийинь харсх зөвтә, — гиҗ Дорҗ халурхҗ, селвгән Амрхнд өгв.

—«Мод зорхла — зорхсн һардг, үг келхлә — үг һардг», — гидг үлгүр бәлдг биший. Өшәнәс өшән һарх. Иштнә Марҗиг өшәркәд зарһд өгхлә, ач көвүһим авад йовҗ одх Байна көвүг нүүлһлго яһад үлдәсмб? — гиһәд үг һарх. Терүнә ормд тагчг бәәснь деер, — гиҗ Амрхн, ач көвүһән әмд-менд олҗ авсндан байрлн, арднь цүүгә татҗ зарһцшго седкл зүүв.

Терүнә хөөн арв хонад, Амрхна шиидврин күчн дииләд, Найтинхн Шорвин нутгин ставк бәәсн селәнд нүүҗ ирв. Модна урч Найтд көдлмш дала. Эврә көвүн ач хойр сурһуль-эрдм сурхднь амр, болв мел тиигән һарч ирдг учрин унгнь — Иштнә Марҗин нүднәс далд йовхар седсмн.

— Мел тер арвн хойр җил хооран, мини күчлсн седвәр, авсн шиидвр чик бәәҗ. Эврә ик көвүн Басң арвн класс чиләһәд, институтд орҗаһад дәәнд одв. Кемр дән эс эклсн болхла, көвүм институтан чиләҗ йовх билә. Ач көвүн бас йисн класс чиләв, ахдан өгсн амн үгән күцәҗ йовнав. Көөрк, ахм альд, яһҗ йовдг болхви? Бас дәәнд одсн болхла, яһҗ йовх? Эврәмм залуһас зәнг-зә уга,

23

хойр сарас нааран бичг уга. Ик көвүн болхла, дәәнә командирин курс чиләһәд, бас дәәнд, зуг хойр сар хооран захдан хойр дөрвлҗн темдгтә зургта бичг ирлә. Ода эн хортдуднь мана һазрт өөрдәд ирв. Цааранднь яһҗ бәәсн сән болх? — гиҗ, Амрхн орн деерән кевтчкәд, дотран уха туңһаһад кевтнә.

Орн деер сүркләд кевтсн хойр көвүг, эн ик дәәнә көләс яһҗ әмд-менд авч һардг болхмби?

Унтҗ кевтсн көвүдин толһа тус зогсҗаһад, Амрхн толһаһан гекв. Арслң мел күргн-көвүн болад ирҗ, зуг цаг нәрн. Ода көвүдин келсн күүкднь, залусин гергчүднь — эн муульта дән. Кедү күүнә цус эн дән ууҗана, тер бийнь седклнь ханхш, ховдг.

Төрз һатц сегән орад, алтн өрүн өөрдәд ирхлә, шарһ үкр гиинәд, мөөрәд ирв, һарч үкрән саах кергтә. Үүднә өөрк стол деер, түргүр кевтсн суулһиг җиңнүлшгон төлә, арһул гинҗинь суулһин амнд шахад, Амрхн һарв. Һазаһас серүн салькн буурлда шарлҗна һашун үнр герт авч ирв, һарч йовх Амрхна ардас Арслңгин хар нүдн шилтҗ хәләв. Зуг, тер хойр хар болн хурц нүднд, нөр уга билә. Нүцкн һарарн нимгн көнҗлән гедргән хайв.

IV.

Тедн зо һатц бәәсн, ода деерән сул колхозин конюшньд ирҗ харһв. Һурвулн әмтнд хамдан йовсан медүлшго санаһар, неҗәдәр нааран ирцхәв. Өдр дегәд халун болсн учрар хотна захас авн җирлһн дольглад бәәнә. Деед үзгәс товин дун соңсгдна.

Теднә комсомольск хургиг Хамҗл секв. Уһаһад илүрдчксн хуучн улан цергчин киилгтә, бас ноһан галифе шалврта, дөгд түркәд харлулчксн кирз һоста Хамҗл йосн салдсин бәәдлтә, зуг нәрхн шалвр деер бүслдг бүсәр гесән мегдәлһәд татчксн төләдән невчк залушк бәәдлинь дорадулҗана.

Конюшня тал дунд, тохмта аҗрһстан хот авч ирҗ яршгтнь асхдг, дәкәд теднә баас зөөдг тергн, хойр төмр төгәһән деегшән кеһәд, гедргән кевтнә. Тер тергнә цаад бийднь, президиумин столын һатц бәәх күн мет, Хамҗл зогсад авчксн бәәнә.

— Не, үүрмүд! Мана комсомольск хургт негхн төр тәвгдҗәнә, — гиҗ Хамҗл келчкәд, хоолан ясад цааранднь: — Тегәд немшин фашистнр мана һазрур өөрдәд ирсн уршгар...

21

Терүг күтц үгинь чиләлго, хаҗуһаснь Болха:

Нег-хойр часа доклад келхәр белдчксн күүнә бәәдлтә болдмчи? — гив.

Конюшня тал дундк бүдүн бахн барун ээмәрн түшчкәд, хойр һаран теврчксн, зүн көләрн тулад, барун көлән невчк сулдхчксн Болха зогсҗана. Цаһан сүүртә, хар бурчг эрәтә сатин бүшмүдтә, хар терм эрәтә цаһан сиитцн альчурта күүкнә зүн ээм деернь, конюшня хаһрхаһар орҗах нарна толь гилвкәд бәәнә.

— Газет бидн чигн умшнавидн, — гиҗ Арслң келв.

Болхан келсн үгәс ээдрәд алмацҗасн Хамҗл, Арслңгин келсн үг соңсн: — Тегәд ю умшвчи? — гиҗ шүрүһәр сурв.

— Уга, чи эврән кел, Хамҗл, ю кехмн гиҗәнәч? — эдн хоорнд Болха дәкнәс орлцв.

Даң хоорндан өвр-шөвг кевтә бәәдг хойр көвүн керлдх гиһәд, Арслң модьрун хәрү өгхинь медсн күүкн орлцв:

— Экләд келсн хөөн, чиләх кергтә. Зуг бүкл доклад келхмн биш. Соңсҗанчи?

Зо һатцас соңсгдсн товин дуундый, аль эврән үүмсн төләдән гихүв, зуг күүкнә сүл келсн үг чичрсн дуута болв.

Хамҗл тер ду соңсад, әрә күзүһән эргүлв. Терүнә, чирәнь уурта болн нег мөслсн дурстә билә.

— Комсомольцнр энд үлдхмн биш гиҗ санҗанав, — гиһәд Хамҗл чаңһур һаран деерән өргчкәд, хәрү буулһчкв. — Көлгн бәәнә. Эндрин бийднь һарч йовх кергтә. Эс гиҗ немшнр маниг бүләкн орнас бәрәд авчкх, — гиҗ Хамҗл арһул келв.

— Альдаран одхмби? Ю хәәхмби? — гиҗ Арслң сурв.

— Ямаран көлгнә тускар келҗәнчи? — гиһәд модьрун хәрү өгхәр седсн Хамҗлыг сөрәд, хоорнднь оңдан сүрвр өгәд, әәтрүлхәр Болха седв.

-Мана эцк йовҗаһад манд нег мөр үлдәлә. Тергән цуцад, канавнүкдәр тараһад бултулчкла. Би үзләв,— гиһәд Хамҗл келхләрн, адһад, үгән давхцулад ирсән эврән медәд, бийән невчк татад, җөөлнәр цааранднь келв: — Терүнәс даву ямаран көлгн кергтә. Тергән цуглулҗ авад, кеегч гүүһән зүүҗ авад: Нах остен! Ауфвидерзейн! гиһәд немшт келчкәд йовҗ одхвидн. — гиҗ Хамҗл байртаһар келв. Хамҗлын эцк Баврга Овш эн

25

конюшньд бәәдг тохмта аҗрһс асрдг билә. Терүнә көдлдг терг Болха меднә. Сән тергн, альдаранчн йовҗ болхмн, гиҗ эн санв. — Чи мел бидн зөв өгчксн мет келҗәнәч. Бидн ода бийнь бооцад угалм, — гиҗ Арслң келв.

— Юуһинь бооцхмби? — гиһәд Хамҗл Болхаһур хәләв. Терүнә нүднә хәләцәр болхла, Хамҗлын шиидвр таасгдҗах бәәдлтә. Тегәд невчк Арслңгиг дөөглсн бәәдлтәһәр: — Деерк ахлачнрас ирсн заавр уга гиҗ санҗанчи? Бидн эврән яахан медшго бичкн күүкдий тиигтлән?

Партийн болн советск көдләчнр, маниг ода бийнь нилх күүкд гиҗ һолад, бийснь әмән харсад йовҗ одцхаҗ. Бидн, комсомольцнр, немшин һарт үлдх зөвтәв? Аль чи деерәс заавр угаһар йовхасн әәҗәнчи? — гиһәд дөөглв.

Арслң мусг инәмсклв.

— Заавр уга гиснчнь, хаҗһр. Сталин ю келсинь меднчи? Цаг зууринәр немшин һарт үлдсн һазрмудт партизанск отряд бүрдәһәд, немшлә ноолдхмн. Теднә көл дор һал шатдгар кехмн, — гиҗ Сталин келсиг мартвчи? Терүнәс даву ямаран заавр кергтә? Миниһәр болхла, мел манд зааҗ воҗдин келсн үг. Зуг бидн терүг күцәх зөвтәвидн, — гиҗ Арслң келв.

— Сталин мел манд зааһад келсн үг гиҗ медҗәнчи? Ха-ха, хәләлтн эн партизаниг!.. Нүцкн һарар, бу-селм уга бичкн көвүд ю кеҗ чадхмби? — гиһәд Хамҗл Арслңгур хойр һариннь альхан делгәд үзүлв.

Эрт йовҗ Иҗл һол һатлад, тенд Улан Цергт орад, бу-селм хадг дасчкад, тегәд немшлә ноолдхан хәәх кергтә! Рогаткар немшлә дәәлдхәр бәәнчи, аль мана өвкнрин дәәлдҗ йовсн саадгар немшиг токархар седнчи?

— Немшлә энд чигн ноолдҗ болхмн, мел ода, — гиһәд Арслң көләрн һазр тавшад: — Немш ода хальмгин һазрин захар орад күрч ирсн бәәнә! Мана һазриг киртә көләрн ишкҗәнә! Чи болхла Иҗл һатлчкад, бу хадг дасчкад цааранднь невчк уха гүүлгхәр седҗәнчи? Тиигә бәәтл дән төгсх гиҗ санҗанчи? Ода, минь ода немшлә бәрлдх кергтә. Бичкн көвүд! Зоя Космодемьянск яахмби? Чи терүг тоолҗахшийчи? Тер кедүтә бәәсмби? — гиҗ Арслң Хамҗлыг шахҗ сурв.

Зоян тускар келснь йир ик түшг болв. Болха эднә зүтклдәнд орлго, башмгин үзүрәр конюшня тооста шавр пол деер, дөрвлҗн эрә татҗала. Болв Зоян нер соңсчкад, зогсҗ одв.

Москван эргндк һазриг мана хальмг һазрла юңгад дүңцүлнәчи? — гиһәд Хамҗл Арслңгур дәврв. — Тенд ө-шуһу модн. Немшиг хачкад, өөрнь хойр модн һатц бултҗ болхмн. Мана теегт альднь бултначи? Хөрн дууна һазрт күүнә баран үзгдхм!

— Яһад граҗданск дәәнлә партизанмуд бәәсмби?

— Граҗданск дәәг эн дәәнлә дүңцүлҗ болхий? Тиигхд мөртә церг дәәнә бурхн бәәсн болхла, ода —самолет болн танк. Ода самолет эн халцха теегт чамаг үзчкәд, дотр кечкх! Манд юн партизан бәәх билә! Зоя йосн командиртә, штабта болн комиссарта отрядт бәәсн болхла, бидн командир комиссар хойр, Болха штабин начальник, — тегәд церг уга һанцхн ахлачнр болхмби?!

— Уга, тиим биш. Ода бийнь энд, мана өөр партизанск отряд бүрдәх әмт үлдәсн чигн болх. Зуг бидн медҗәдго болхвидн. Немш өөрдәд ирҗ йовх һазрт тиим улс лавта үлдәх зөвтә. Зуг бидн тедниг олҗ авдг арһ хәәх зөвтәвидн, — гиҗ Арслң зөрҗ келв.

— Кен чамла күүндхәр бәәхмби? Бичкн көвүнд нуувчан келәд, немшт бәргдхәр бәәх күн бәәхий? Зоя арвн нәәмтә билә, чи кедүтәвчи?

— Би арвн долатав. Хальмг насарн...

— Аха, нәмәг итктн, би бички нурһта болвчн, арвн долатав — хальмг насарн гинчи? Кемр тер ахчнь орс болхла яһначи? Чини ки нас тер альдас медхмби? — гиҗ Хамҗл инәв.

— Би тер ахд хальмг насна тускар келхшив, — гиһәд Арслң зүтклдәд, — зуг Гайдар арвн зурһатадан полкин командир бәәснь келнәв!

— Әрлһич цааран! Кезәнәк юм ода ирҗ сергәнәчи? тер цагчнь ода уга! — гиҗ Хамҗл келв.

«Көвүд эвцдг бәәдл уга», — гиҗ Болха дотран ухалв. Хойр харада нег-негән көөлдәд, секәтә ардк үүдәр нисәд орҗ ирв. Зо һатцас лугшсн, күрҗңнсн, уул нурҗ йовх ду соңсчкад, хойр харада конюшня өмнк үүдәр нисәд һарч одв. Хамҗл урдкларн әдл, чикән өгәд товин лугшсн ду соңсчкад келв:

— Эс соңсвчи? Чи болхла, зүтклдәд суунач! — гиһәд, барун һарарн, мел йосн өргн бүс кевтә, нәрхн сур бүсән атхчкад: — Амрар келхд, иигәд ахрар төгсәхмн гиҗ санҗанав. Дәкәд ямаран селвг бәәнә?.. Уга. Тииклә

27

мана шиидвр хойр әңгрҗәнә. Негдгчнь: Иҗл һатц һарх. Кен тер шиидврлә зөвшәрснь һаран өргтн.

Түрүн болҗ Хамҗл эврәннь һаран, мел олн күн бәәсн хургт бийән үзүлхәр бәәх күн мет, деегшән суңһад өргчкәд, хойр нүдән хөөһүллго Болхаһур шилтҗ хәләв. Болха арһул бас һаран өргв.

— Сән... — гиһәд Хамҗл байрлад одв. — Хойрдгч келгдсн седвәрин тускар һаран өргәд керг уга. Юңгад гихлә, һурвн күүнәс хойрнь негдгч селвгт зөвшәрв.

Болхан нәрхн һар яһад деегшән өрггдҗ йовхинь Арслң темдглҗ үзв. Альхан делгчксн нәрхн һаран арһул деегшән өргхлә, конюшня дееврин заагур орсн киизң нарна толь тер һарин баһлцг альх хойриг герлткв. Күүкнә нәрхн һарнь — бамб цецгән шиир, деерк альхнь — өрүн һарчах нарнла урлдад делгрҗәх бамб цецгин делв болҗ Арслңд медгдв. Болв эн сәәхн һарнь Арслңгиг бурушаҗ өрггдҗәнә. Эврәннь шиидврән Арслң мел чик болн ода деерән мел һанцхн зөвтә шиидвр гиҗ санхларн, Болха бас бийән дахх болһҗала. Болв күүкн Хамҗлыг татв.

Арслңгин сансн сананла, келсн үглә кезәдчн зөвшәлх болҗ Болха амн үгән өгч, андһар тәвсн уга билә. Болв Арслң эврәннь ухан-седкллә Болхан санан ирлцх гиҗ ицдг билә. Дәкәд амн үгәрн эс үгцсн болвчн, Болха бий хойриннь седкл, Болха Хамҗл хойрин седкләс өөрхн гиҗ эн тоолдг билә. Ода Болхан седкл эврәннь седкллә эс ирлцхлә, Арслңгин зүркнь хавчгдад, уульх дурнь күрв.

— Тегәд, эн асхн күн болһн гертәсн хот-хувцан авад Мохлан хотхрт неҗәдәр, әмтнә нүднәс далд харһхмн. Тенд мана бултулсн тергн бәәнә. Би гертәсн дөгд авнав, тегәһинь дөгдлчкәд, һарад йовад бәәхмн. Өр цәәхәс урд Бор-Нуурт күрх кергтә.

«Эндр асхн»,—гиһәд Хамҗлыг келхлә, Болхаш чирәнь хүврәд: — Эндрин бийднь, — гиһәд күүкн зовньв. — Аак яахмби?

Күүкн тагчг зогсв. йовхар амарн күүндснь нег халх, һарад йовх деер хойрдгч халхнь зовлңта. Урднь гертәсн школд одхас биш, оңдан һазр орҗ үзәд уга күүкнд, үр-дүң болвчн көвүд заагт, харан уга хол һазрт йовна гидг эрк җаңһрта төр. Дәкәд экән һанцараһинь хаяд яһҗ йовхув?

Түрүн болҗ эврәннь ухаһарн нег мөслсн шиидврәснь

28

өөрдх дутм киитн мөснә үнр һарад, күүкнә махмуд-цогцнь ирвәтрүләд оркв. Хамҗл генткн һочкнад инәв.

— Кемрҗән йовҗахан келхлә мана экнр хаалһимдн йөрәх болһҗанта? Чини эк тәвхий, Болха?

Күүкн толһаһан зәәлв.

— А, чини һаһа тәвхий, Арслң!

Хамҗл Арслңгин уха медхәр седлә. Эврән бийнь дотран Арслңгиг кедү бурушадг болвчн, ик зунь шиидчксн хөөн, хәрү буцх зөв уга, гиҗ эн санв.

Тедн тал хәврһән өгәд, секәтә конюшня үүдн тал хәләһәд Арслң үүднә һатц бәәсн эврәннь өргн теегән, зо һатцас мөлкҗ йовх моһала әдл, матьхлзсн нәрхн хойр төгән хаалһ, тараһад хайчксн нарн цецгән ясн мет, эк зах уга бичкн хотна гермүд, көвкр цаһан үүли, салькнд әрә нәәхлсн буурлда шарлҗн болн цаһан өвс үзәд, эврәннь махмуд-цогцарн, хурц болн әмтәхнәр эврәннь седклдән төрскән ухалв. Уңгарн һазрт шигдсн модн мет болҗ медгдв.

Хар цемгн шалврта, көк сатин киилг деер өргн, эврән кесн сур бүстә, толһадан тахъята Арслң, арвхн зурһан наста болвчн, дәәнә цагин залу билә. Иим наста көвүдиг дәәнә хату-мөтү цагт залуст тоолдг болла. Зальнь падрҗах гиҗгтә күүкд, залусларн җил күтц бәәлго, дәәнд йовулчкад, заяни хәәрлсн залу гергн хойрин хоорндк, гүн болһнд келхәсн эмәдг хөв-кишгин кецү әмтәхинь амсҗ үзсн, баахн берәчүдин зәрмнь шудрмг, гейүрсн нүдәрн бурһудад көвүдиг эргүлҗ, эврә седклдән орулхар седдмн. Терүнә тускар Арслң меддг билә. Тер төләд бийән залушрснд тоолҗ, келсн үгәнчн, күцәсн төрәнчн залу кевәр эн кехәр зүткҗ йовла.

Би һаһаһасн сурхар бәәхшв. Альдаран чигн йовхшв, — гиҗ Арслң келв.

— Яһад эс йовҗахмчи? — гиһәд Хамҗл алң болв. — Хургин шиидвр яахмби? Чи комсомольцвч аль угайч?

Болха бас төрт орлцад, Арслңгиг эвлв.

— Арслң, чини үг хаҗһр. Бидн энд үлдх зөв угавидн. Энд бидн һанцхарн ю чигн кеҗ чадхн угавидн. Хоосн гертән суухвидн. Эн олн-әмт дахад йовх кергтә. Тенд бидн әмтнд туста болхвидн. Бичә һацад бә. Цаг нәрн.

Арслң урдк кевтән хаҗугшан хәләһәд бәәнә, урдк кевтән тагчг.

29

— Би чамас сурҗанав, чи комсомольцвч аль угайч? — гиһәд Хамҗл Арслңгур өөрдәд: — Комсомольск хургин шиидвр эс күцәхлә яахан медҗәнчи? — Болв Арслң Тегәд Хамҗл арһан бархларн: —Болха, юңгад бидн энүг эвләд бәәнәвидн? Дала цаг хоосар рәһәд. Яһад эс йовхар бәәхинь чи медҗәхшийчи? Би түрүн авгтан медләв. Энчн, немшнр күләҗәнә... байна көвүн! Чи бидн хойрла әдл хоосн биш! — гив. Арслң доран эргн Хамҗлын салдс киилгин захас шүүрәд авла, терүнәннь товчнь өсрәд йовҗ одв.

— Уга, би иткҗәхшүв! — гиһәд Болха хойр көвүнә хоорнд орад хаһцулв.

Болхала һар-көлән күргшгон кергт энд-тендәс хойр көвүн һариннь үзүрәр, көлиннь үзүрәр савлдад бәәв. Зуг көл дораснь хагссн өтг болн тоосн хурлһад бәәв. Теднә хоорнд уульсн Болха дуһрул кевтә эргәд бәәв.

— Болҗана! Зогсцхатн! — гиһәд Болха уульн бәәҗ хоорнднь хәәкрәд бәәнә. — Би таниг комсомольцнр кевтә йосн хург кех гиһәд ирәд йовнав! Ю һарһҗаснтн энв! Хамҗл, Арслң! Зогстн! — гиһәд чидлнь чилсн Болха, чаңһур уульхла, тер хойр сергҗ, ноолддган уурв, һазрт унҗ одсн Болхаг хойр таласнь өргҗ босхв.

— Красноармейцнр! Партизанмуд! — гиһәд Болха һариннь альхарн нүдән арчн бәәҗ келв — Кен танас әәхәр бәәхмби? Немшнрий? Немш иртл хоорндан нег-негән алн алдвт. Би нам тана төлә ичҗәнәв, — гиҗ келн, Болха уульдган уурв.

— Чи... Чи бас тиигҗ санҗанчи, энүнлә әдл? — гиҗ Арслң Болхаһас сурв.

Тиигҗ сурн, ноолданд һазрт унҗ одсн тахъяһан шүүрч авн, Арслң конюшняс гүүһәд һарч одв. Ноолданд норч одсн гилгр хар үснь, конюшня үүднәс һарлһнла нарна тольд гилвкәд одв.

— Арслң, Арслң! — ардаснь Болха дахад гүүв. — Арслң, күләҗә! Би асхндан танаһур дәврҗ ирнәв, соңсҗанчи?

Зуг Арслң ардан эргҗ хәләсн уга.

Өндр зо давад гүүҗ йовна, хагсу шарлҗн көлләнь харһад хуһрад йовна. Тиигә гүүһә йовҗ, эндәс хәләсн улст, зооһас цааран буухларн улм баһрад йовна. Өрминь авчксн үснлә әдл цәәҗ көкрсн теңгр дор һанц баран улм баһрад, түрүләд, өвдг күртлән дәкәд белкүсцәһән, дәкәд ээм күртлән дорагшан орҗ одв...

Манас зулҗ йовна, — гиһәд Болха ардас күцҗ ирсн Хамҗлд келв. — Эврәхсән тосхар адһҗ йовна.

Болха, нүднь шатсн, көвүнүр эргв.

30

— Үкрә шигтә баасар эврәннь үүрән лашхмн биш! Өңгәр кү харлад керг уга. Ода эс йоввчн, күцҗ ирх. Арслң цевр, чик көвүн. Би иткҗәнәв, — гиҗ күүкн келв.

V.

Харнут хотна үкрмүд, хәрүлдг улснь — бичкн арв һарсн наста көвүд-күүкд. Дәәнә цагт эднә бийнь эрт өснә. Герин эзн күүкд улс болн көлән дааҗ чадх көгшдин бийнь колхозин көдлмшт өдрин дуусн йовна.

Ода колхозин болн сельсоветин һардачнр мал дахад, Иҗл һатлад йовҗ одла. Зуг Харнутас хойр дууна бәәсн ток деер хураһад овалчксн, зуг цеврләд уга, хар һуйрин буудя дала бәәнә.

Харнутын колхоз һучн негдгч җиләс авн хар һуйрин, цаһан һуйрин буудя, арва тәрдг билә. Болв һацата юмн кевтә энҗләс деер урһц һарад уга билә. «Зу һар пуд хар һуйрин буудя болн арва гектар болһнас өгчәнә», — гиҗ бригадир Эрнҗәнә Окаҗ келлә. Дәкәд тиим дала буудя немшнрт яһҗ үлдәхв? Тегәд колхозин һардачнр нүүһәд һарчаһад, колхозникүдтән заквр өгв: «Негчн умш үлдәлго герүрн зөөһәд авчктн», — гиҗ келсмн. Тегәд өдр сө уга, көгшн баһ уга, ток деер бәәсн буудяг дорнь цеврләд, герүрн зөөцхәв. Терүнәс көлтә, гер деерк малмуд, школасн каникулд ирсн, бүдүрҗ йовх көвүд-күүкд, бичкдүдтә хамдан хәрүлдг билә.

Конюшньд болсн нуувчин комсомольск хургин хөөтк өрүнднь хотна үкрт Болха һарх зөвтә билә. Амрхн тер өрүн үкрән һарһҗ йовад Болхаг ирх гиһәд тоосан нүргүләд хотна дундаһур йовҗ йовсн малын ардас шилтҗ хәләв. Болв малын ард күүкнә ормд, олн үгтә, бурҗңнад бәәдг экинь — Шаркаг үзв. Уульсн, үснь арвасн Шарка Амрхниг үзчкәд, һаньдглад уульв. Терүнә уульн бәәҗ келсн үгәснь, Болха гертән цаас үлдәчкәд, нуувчинәр йовҗ одсн болҗ һарв. Зулҗ одсн колхозин мал күцҗ, теднлә хамдан Иҗл һатлчкад, тенд цергт орад, немшлә дәәлдх болҗ һарв. Зуг Шаркаг тер меклҗ чадшго.

— Одак, һалд одсн, доһлң Овшин көвүн Хамҗл күүкнәм толһаһинь эргүләд авч одҗ! Иигҗ бийим менрүлсн Хамҗл, өрчәрн һазр дөшх бол! — гиһәд Шарка хотна улс серүлҗ хәәкрв. — Дәкәд немшнрлә дәәлднәв гиҗ бичҗ! Өлкән татҗ чадшго тер биш, кедү чидлтә-чинртә залусин чидлнь немшт күрлго, нааран ирҗ йовна тедн. Хорт дархин ормд, хормадан күүкд авч ирх тер өлгчн!

31

Мини келсн үгд тер цагтчн герч болхмч! Тер буру бухиг хәләһит! Әмтн зовлң эдләд, үкә йовтл баавһа хәәдг! Эцкән дураҗ. Овшиг, ямаран җиивң күүһинь чи эс мед нчи? Күүнә күүк күчәр авч одна гидг... Ода яһдмби? Өдр сө уга әмтн колхозин хайчксн ток деерәс буудя авад бәәхлә, би нег атх чигн буудя авхгов. Үвлдән юуһар күүкдән теҗәхв? Эндр үкр хәрүлх эс бәәсн болхла, бас нег мишг чигн буудя авхар седләв, — гиһәд Шарка энләд-эңсәд бәәнә. «Көвүдән эндр йовулад, мана ормд хәрүлх болузач", — гиҗ сурхар седсинь Амрхн медчкәд: — Бичә һаньдглад хәәкрәд бә. Би эврәннь көвүдән серүләд йовулҗ үзсв, — гиҗ Амрхн келәд, герт орв.

— О, хәәрхн, отч-манла минь! Күүнә зовлң хувацдг гилән седклтә күн бәәҗлм. Ут наслх бол! Басң Найт хойрчнь эн дәәнәс менд ирх болг! — гиһәд Шарка йөрәв. «Отч-манла» — гиҗ йөрәдгнь Шарка Бухса күкн билә, авсн залуннь әәмг, Дунд-Хурлахн болхла «Зуңквин гегән минь» гиҗ зальврдг бәәсмн. Шарка буусн һазрин келдгәр зуңквд зальврдг болвчн, зуг ним үүмәтә цагт, уурнь күрхләрн эврәһәрн зальврчкдг билә.

Ода Шарка байрта бәәнә —Амрхна келсн үгәс Хүрмчә Арслң хойр һаршгоһинь тер меднә.

Тегәд Хүрмчә болн Арслң хойр өдр дараһар мал хәрүлһнд һарчана, Хүрмчә морчиһәд, ик уурта йовна. Өцклдүр үд күртл Арслң ирсн уга, альд йовсинь кен медхв. Тегәд Хүрмчә һанцхарн үд күртл хәрүллә.

— Эндр болхла, альдаран мал хәрүлшгоһар зулҗ одсн күүкнә төлә дәкн өдрин дуусн малын ард иим халунд йовна гидг! — гиһәд, Хүрмчә гертәсн һарснас авн заңган һарһад йовна.

— Не, болҗана! Тиигтлән көгшн өвгн кевтә бурмтха болҗанч! — гиһәд Арслң Хүрмчәг хөрчкәд: — Эн Арнзлар невчк, хатрулҗ йовад ирх болвзач. Зуг бичә икәр зова, — гиҗ закв.

Хүрмчә байрлад теңкән уга болв. Эдн генткн ундг мөртә болв. Һазр хучад нүүҗ йовх малас тасрад үлдсн, эс гиҗ хәрхәр алдрсн малмуд дала: олҗ авч болхмн.

Долан хонг хооран нуурин кәвәдк хулсн заагт, ноктдан ахрхн деес унҗулчксн, баһ наста кер мөр Арслң олҗ авла, зуг хол хаалһд йовсндан барун өмнк көлин турунь невчк шуурсндан, сөгдһлзәд доһлдг билә. Амрхнас хулхалад, хойр көвүн мөрндән арва, хотна захас авн,

32

күүнә ораца көкрәд урһҗах эрдни-шишән хамтхас мөрндән өгдг билә. Арнзл гидг нер өгв.

Үвлин болн зунин каникулд ирхләрн Арслң Найтиг дахад, конюшньд көдлдг билә. Тер мөрдин турунь әрә шуурч одхла, Арслңгар мөриг бәрүлҗәһәд, Найт иртә төмрәр цокад тегшлчкхлә, тернь доһлдган уурдмн. Терүг үзәд дасчксн Арслң, ода Хүрмчәһәр мөрнә хазараснь бәрүлҗәһәд, Найтла әдл мөрнә барун өмнк көлинь эврәннь өвдг деер тәвчкәд, бичкн-бичкнәр цокад, мөрнә туруг тегшлчксн хөөн, хойр хонад мөрн доһлдган уурв.

Найтан хуучн эмәлиг Арслң нуувчинәр авч һарад хотна үкрмүд хәрүлдг хотхрт, шарлҗн дор бултулчкла. Тер хотхрт Арнзл төмр чөдрән җиңнүлн, һәрәдәд, һазр идҗ йовла. Хүрмчәд мөр унулхасн Арслң невчк саглдг билә. Юңгад гихлә, Хүрмчән зүркнд, кезәнәк арнзл ундг баатрмудла әдл болҗ сангдад, мөрн деер һарсн хөөн, теегәр ниссн хамхулас, хуучн өвсн заагас хурдлад һарсн аратла көөлдәд йовҗ оддг билә.

Эндр невчк заңнсн Хүрмчәг мөрн деер йовад, заңгнь тәәлртхә гиҗ эн санла.

Тогтхн идгтән йовсн үкрмүд үргәһәд, Хүрмчә довтла бәәтл, Арслң зо деер кевтчкәд, амндан өвс авад, хурц шүдәрн керчәд хаяд бәәсн бийнь, өцклдүрк ноолдаһан ухалад кевтнә. Зуг һанцхн өцклдүр келгдсн үг биш билә.

...Болха болн Хамҗл Харнут деерән дөрвдгч класс чиләһәд, Шорвин ШКМ-д сурхар ирхлә, Арслң эн школд дөрвн җил сурад тавдгч класст орхмн билә. Тер намр эн һурвн хамдан тавдгч класст орв.

Хол бәәсн теегин хотдудар орс улс уга билә. Дәкәд эклцин школд мел хальмг келәр предметмүд заадг билә. Тер учрар һанцхн эдн биш, хотн болһнас тавдгч класст ирҗ орсн көвүд-күүкд мел орс кел меддго бәәсмн. Дәкәд тер һучдгч җилин эклцәр шишлң медрлтә багшнр уга болад, әрә бичг-тамһ меддг улс сурһдг билә. Эн хойрин сурчасн Харнутын школд, Улан Цергт мордтлан мел хоосн бәәсн, дәкәд цергт одад һурвн җилин туршарт умшдг-бичдг дасад ирсн Мөңкин Дҗалка багш бәәв. Орс кел эс гиҗ тууҗ дасх селгәнд Дҗалка багш классан һаза һарһад дәәнә сурһуль дасхдмн. Энүнә заасиг эс кеҗ чадхла, багш эдниг мөлкүләд, эс гиҗ кесг зун метрт гүүлгәд засдг билә. Тегәд сурһульчнр терүнд «Ать-два» гидг нер өглә. Цаатн «ать-два»

3. Бадмаев

33

аашна гихлә, үүмлдәд оддг билә. Дәкәд ШКМ-ин багшнр цуһар шишлң багшин медрлтә билә. Тер учрар түрүн орсн өдрәс авн Арслң тер хотдудын көвүд-күүкдәс йилһрәд бәәдг билә. Болхан болн Хамҗлын эк-эцкнь Арслңгиг эднд дөң болҗа гиҗ сурсмн. Тегәд Арслң сурһулин хөөн, наадна хоорнд тер хойрт дөң болдг билә.

Арслң теднә сурһульднь дөң болдг болвчн, Хамҗлын болх болшго тоотыг сурһҗ зәрмдән алң болдг билә. Юңгад гихлә, Арслң бас теднлә әдл наста, ода бийнь бичкн күүкд бәәсмн. Арслңгин санаһар болхла тиим амр юм Хамҗл медлго кесг дәкҗ давтад сурна. Үлгүрнь: «Эн школыг юңгад ШКМ гиҗәхмбл? «Школа крестьянской молодежи», —гиһәд хәрү өгхлә, невчк йовҗ йовад, дәкәд сурдмн. Эс гиҗ иим амр юм Хамҗл медлго бас кесг дәкҗ сурна«Яһад Сталинградск пролетариат гиҗәхмби эн школыг?» «Юңгад гихлә, Сталинградск пролетариатын нер мана школ авсмн. Тегәд «Сталинградск пролетариатын нертә Шорвин ШКМ»—гиҗ мана школд өгсн нерн гиһәд хәрү өгчкхлә, дәкнәс «пролетариат» гиснь юмб?»— гиһәд дәкн сурдмн.

Нег дәкҗ эн һурвн базр талас школур хәрҗ йовла. Базрин өөр малтад кесн маштг герәс әмтн суулһарчн, ик банкарчн шамин тос авад һарч йовна.

—Эн әмтн ю авч йовна? —гиҗ Хамҗл өврҗ сурҗана.

— Шамин тос. — гиҗ Арслң хәрү өгв.

— Тер һазр дорас эврән һооҗад һарад бәәнү? — гиҗ Хамҗл сурҗана.

-Ю келҗәхмчи? Эврән һооҗдг амр юмн альд бәәх билә! — гиһәд Арслң уурлад одв.

— Тегәд тер һазр герәс яһад авдв?

Арслң бийнь шамин тосн, нефть һазр дорас һардгинь меднә. Зуг яһҗ, ямаран машиһәр татҗ авдгинь, яһад нефтәс шамин тос кедгинь сән медхш. Болв эн Хамҗлла әдл иим муңхг сурвр эн өгшго билә.

Генткн Хамҗлыг эн наадлхар седв.

— Яһад тер һазр герәс шамин тос һардгинь меднчи? — гиһәд көвүн сурв.

— Уга. — гиҗ тернь хәрү өгв.

—Одак Чертков гидг тарһн орсиг эс үзлчи? — гиҗ Арслң сурҗана.

— Үзлә. Тиим тарһн, тиим ик кү үзҗәсм тер, — гиҗ Хамҗл дуг гиһәд одв.

34

— Тер һазр гер дотр диван бәәнә. Чертков гүүҗ одад пилд гиһәд “диван деер сууһад оркхла, дораснь шамин тосн деегшән һолһалад һарад бәәнә. Тегәд әмтн одад суулһад, банкар тосад авчаснь тер, — гиҗ Арслң келв.

Тер зәңг соңссн Хамҗл ухан-сегәһән гееҗ, эмәлднь сөөчксн мөрн мет зогсв.

— Ю хәәҗ зогсвчи? Йовий, — гиҗ Арслң келв.

— Уга. Тер һазр дорас һарчах шамин тос хәләхмн.

— Би наадлҗанав, йовий, — гиһәд Арслң эвлв.

— Уга. Чи хәрү йовшгоһар, намаг меклҗәнәч.

• Һә болсув. Худл. Чи эврән санхнчи! Тиим амр юмн альд бәәх билә.

— Уга. Одад хәләй. Һазр дорас шамин тосн һардгинь би эврән соңслав, — гиҗ Хамҗл зүткв.

• Һәрг! Тиим амрар авдг шамин тосн альд бәәх билә! — гиһәд Арслң уурлад, герән темцәд һарв. Хамҗл тер ормдан үлдв. Хәрү йовҗ Хамҗл хәләсн угаһинь Арслң медсн уга. Зуг хойр хонгт эдн хоорндан күүндсн уга. Цааранднь урдк кевтән бәәсн болвчн, Хамҗл сү доран чолу хадһлад йовла. Бийән дөөгләд, наад бәрҗәнә гиҗ тер санла. Тер бийнь, орс кел даслһарн болн сурһуль сурлһарн Арслңгин дөң уга бәәҗ чадшго болв. Оңдан халхарнь Арслңла эн деңцхәр седхш. Нег тиим деңцлһнлә Арслңгиг йир өвдкүртәһәр түрүн болҗ, эн шүүв.

Урокин хөөн школын өөрк төгрг халцхад эдн шаһа наачала. Шаһаһан шүүгдчксн хойр көвүн, хаҗуднь зогсад, Арслң Хамҗл хойрин наад хәләҗәлә. Түрүн болҗ Хамҗл хахмн билә. Зөвәр ууҗмд һарчкад, зүн көлән татчксн меҗә деер тәвчкәд, барун һартк сахан нүдндән бәрәд төвлҗәһәд, шүрүһәр хаһад оркв. Хорһлҗ цутхчксн күнд сах, зурчксн төгрг дотр зерглдәд зогсачксн шаһас деегүр шиигәд одв, Хамҗл сүл шаһаһан тәвәд наадла.

Ода Арслңгин хах селгән билә. «Кемрҗән Арслң Хамҗлла әдл шаһад туслго деегүрнь һарһчкхла, терүнә хөв, дәкәд нег хах зөвтә. Зуг төв хадг Арслңд деегүрнь һарһна гихд маһд болх»,—гиһәд Хамҗл дотран зальврад бәәнә. Арслң улан ширәр будсн хорһлҗта сахан эркн хумха хурһн хоорнд чимкҗәһәд, нүдндән невчк төвлн, хаһад оркв. Цаһан цердәр төгргләд зурчксн

меҗәһәс хойр шаһа өсрәд һарч одв. Сахнь невчк тарсн өрцгин өөр үлдв. Сах бәәсн ормаснь ода үлдсн арвн шаһаг адһм угаһар хаһад, төгргәс һарһна гидгнь амр. Кен болвчн кеҗ чадхмн. Хаҗуднь зальврад зогсҗасн Хамҗлын чирәнь цәәҗ одв. Байрлсн Арслң өрчксн шаһа тал ирв.

— Тер шаһасан хәрү тәвчкәд экнәс ха! — гиҗ Хамҗл Арслңгин ханцнас татв. — Чи зураһас давад зогслач! — болв.

Арслң хәрү эргҗ хәләв. Кемр наачасн күн, көлән меҗәһәс невчк өмәрән тәвчкхлә, шинәс наадх кергтә. Тегәд эн, нам цердәр татчксн меҗә деер зогслго, саглад көлән зөвәр ууҗмд тәвҗ хадг билә. Арслңгин көлин орм тооста һазр деер ил үзгдәд бәәнә. — Хәлә энүг, мини көлин орм нам меҗәһәс зөвәр хооран бәәнә, — гиҗ Арслң Хамҗлд орман заав.

— Көвүд, тадн герч болтн! — гиһәд Хамҗл шаһаһан шүүгдчкәд, һурниһәд зогсҗасн хойр көвүһәр герч кехәр седв.

— Тадн эс үзвтә: эн меҗән дотр көлән тәвҗәһәд хасинь? Тер учрар шүүлһн тоолгдшго. Шаһа өрчкәд шинәс хатха! — гиҗ Хамҗл сахньв.

Шаһаһан шүүгдсн хойр көвүн һундлта билә, болв худлар эдн герч болхар седсн уга.

— Арслң чикәр хала, — гиҗ хойр көвүн, дегәд ик байртаһар эс болвчн, зуг нег дууһар итклтәһәр келв.

— А-а, та хойр энүнлә негн бәәҗит! — гиһәд ода чирәнь минчиһәд улаҗ одсн Хамҗл, хавтхдан үлдсн хойр сахан һал тал хайчкад: — Цуһараһинь бүрүц ав! Эцкән дураһад байҗхар седҗәнчи? Ардаснь Сиврүр туугдхч! — гиһәд Хамҗл хәәкрв,

Халцхан хаҗуд овалһата шүүчксн шаһас талан хойр сахан шивчкәд, Арслң негчн үг келҗ чадлго, бийинь шилтҗәсн һурвн көвүдәс чирәһән бултулҗ, герән темцәд һарв. Түрүн авгтан арһул, дәкәд школын герин цаад ташуд һархларн, адһҗ гүүв.

Терүнә эк-эцкинь байн бәәсн төләднь Сивр орулҗ нүүлһсинь эн меддг билә. Нег дәкҗ, негдгч класст сурчаһад, эдн үүрмүдтәһән бүрүлин гегән тасртл наадцхав. Тиигҗәтл энүнә өөрк хойр көвүнәннь экмүднь ирәд, эдниг дахулад хәрв.

Эдн хәрх хаалһд өнчн бичкн күүкд бәәдг, хала деев-

36

ртә ик бор гер билә. Тер герин өөр бичкн күүкд нирглдәд бәәҗ). Тедн наадвчн хамдан, хотан уувчн хамдан, урокан кевчн хамдан. «Маниг хамдан наадхар седхлә, аак болн баав дуудад авчкна», — гиҗ Арслңгин нег үүрнь теднд үлү үзв.

— Тернь үнн. Болв теднд баав болн аак угалм, — гиҗ, хойрдгч үүрнь келв. Тер көвүн бүдүн улсин келдг үг келхләрн, теднд үлү үзх биш сана зовсн дууһар келв.

— Чик келҗәнәч, — гиҗ түрүн көвүн зөвшәлв. — Кен теднә көнҗлинь чиклхв, кен бүлән нүдәр хәләхв гиҗ мана аак келнә, — гив.

Арслңгиг дулан орнднь кевтүләд, унсн көнҗлинь авч, дуланар хучдгнь һаһань билә. Нам эврәннь һарһсн хойр үрн Басң Хүрмчә хойрас һазалсн йовдл Арслң келҗ чадшго. Зуг тер хойр көвүн Арслңгас нег үлү зөвтә, нег үлү хөвтә билә. Найт Амрхн хойриг тедн аак болн аав гиҗ келҗ чадх хөвтә билә.

Тер өдрәс авн түрүн болҗ һарһсн эк-эцк өөрнь угань энүнд медгдв. «Аак» болн «баав» гиҗ келдг күн бәәхнь яһна гиҗ эн дотран санла.

Тер өдрин бийднь һаһаһасн эк-эцкин тускар эн шахҗ сурла. Тегәд Амрхн түрүләд уульчкад, Арслңд келҗ өглә. Арслң кезәдчн, кенәс чигн эк-эцкиннь тускар му үг соңсад уга билә. Түрүн болҗ Хамҗлын амнас тиим һашун үг соңсла. Болв тедн нег-негнәсн альдаран одхмби? Хамдан нег класст сурад, нег школд сурад хөөннь Арслңгин һаһа хәрү Харнут талан нүүхләнь, Арслң бас эднлә хамдан нег интернатд сурад, нег столовас хот уудг болв. Терүнә хөөн Хамҗл эврән урдк кевтән Арслңгур өөрддг болв. Тернь ууран хаяд, урдк кевтән бәәцхәв.

Хогдудас ирсн көвүд-күүкд школдан иҗлдәд, нег-негән медәд ирцхәв. Болха Хамҗл хойр бас тиигв. Җил ирвәс тер хойр Арслңгин дөң угаһар урокан кедг болад, орс кел дасад ирцхәв. Болв эн һурвн урдк кевтән нег-негнләрн залһлда бәәв. Номһн болн цөн үгтә Арслң, күүнд үлү үздг, һацач болн бийрхдг Хамҗл, тиньгр болн цаһан саната Болха һурвн сүл күртл уурлв. Болв Арслң Хамҗл хойр хоорндан негт эвцлдәд, негт хәрү цуцрад бәәв.

Тер тустан Арслңгин гем биш билә. Арслң урдкларн

37

әдл тустан, энд-тенд әмтнд хордлго болн ходрлго бәәдг билә. Хамҗл болхла, адгтан класст Арслң бийәснь үлү темдг авчкхла, дотран хордад, бийән бәрҗ чадлго медүлчкдг билә. Бийинь ухаһар болхла Хамҗл теднәс нег ууд өмн йовх зөвтә, әмтн терүнд үлү үзәд, бийднь зуһудхла амрх седклтә билә. Нег дәкҗ Хамҗл эврәннь ахрхн ухаһарн, Арслңгиг күцәд давҗ одсн күүнә бәәдлтә, ик гидг байрта бәәв.

Хамҗлыг школын ОСОАВИАХИМ-д һардач орулснас авн, өдр сө уга көвүд бедрәд, дәәнә туск кергтәр дасххар, хург болһнд босҗ үг келдг болв. Шудрмг болн мөңкинд әмсхәд, ик көдлмш кечксәр йовдг Хамҗл, багшнрин болн баһчудын нүднд үзгднә.

Хургт босҗ үг келҗ чаддго, цөн үгтә Арслң үүрәсн зөвәр ууҗмд хоцрад үлдв. Арслң терүг күцхәр седснчн уга.

Болв доладгч класст сурчаһад Арслңгин чигн, Хамҗлын чигн нүднь хамдан гишң секгдв. Хойр көвүн хамдан гишң Болха күүкн, нам сәәхн күүкн болсинь медв. Урднь һурвулн, әдл һурвн көвүн кевтә хамдан, нег наадта, нег седклтә, нег ицлтә бәәдг бәәсн болхла, ода тер хойрин өөр өсҗ, махмуд-цогцнь тегшрҗ йовх гиҗгтә күүкн — хойраннь седкл-уха авлҗ, өдр сө уга терүнә зург көвүдин өрчәснь һарлго зоваһад бәәв. Тиигәд урднь унтрҗ одсн дөрлдән, улм икәр падрҗ, хойр көвүнә зүрк догдлулв. Болв Арслң эврән дәврдго билә, зуг Болхаг Хамҗлд амрар өгх седкл энүнд бас уга. Бийиннь шулуншудрмг бәәдл, шамдһа бәрц Болха эс оньһсн бәәдл һарад бәәхлә, Хамҗлын чееҗднь будан болад, уурнь күрәд ирв. Саак, бийәснь нег ууд өмн йовсн Арслңгиг, Хамҗл дәкн нег өвдкәҗ чимкв.

Доладгч «А» классин көвүд, күүкд нег сарин эргцд бүклдән гишң комсомолд орв. Зуг һанцхн Арслң теднлә хамдан эрлһ орулҗ өгсн уга. Түрүн бичсн эрлһән хавтхлчкад, негчн күүнд үзүлсн уга. Юңгад гихлә, наадк көвүдлә әдл комсомолд орулҗ авх биш, нам өгсн эрлһим авхмн уга гиҗ, тер тоолв. Тер цагт нам эрлһ эс орулҗ өгснәс дор ичкевт болх. «Байна көвүг комсомолын зергләнд орулҗ болшго», — гиҗ келх. «Юңгад тиигҗ келҗәхмби?»—гиһәд Арслң дотран, бийднь тиим сурвр өгсн күүнд хәрү өгчәснлә әдл, хәрү өгв: «Кемрҗән мини эцкин толһад байҗх ухан бәәсн болхла, мини толһад

38

тиим ухан уга», — гиҗ хәрү өгхв. «Би байҗх биш, эн хүүвин йоснаннь төлә цогцан хармнхн угав. Мини тиигҗ келсиг кен иткхмб? Би таднас тату бишәр төрскндән дуртав, эврәннь орн-нутгин төлә ухан-седклән, күчн-чидлән нөөхн угав. Кемр одахн мана дорд бийдк меҗә деер, Хасан нуур деер, японцнр манур дәврсн дәәнд орлцад, махмуд-цогцан әрвллго, хаҗасн пулеметын аминь цогцарн халхлсн болхла, эдн иткх билә. Тер цагт эрлһ орулҗ өгхәсн эмәхн уга биләв, комсомолд эднлә хамдан орҗ чадх биләв!».

Эн хамтан дотран ухалад, Арслң кесгтән чееҗләрн гүвдлдәд йовла. Дәкәд комсомольск хург деер босҗ, хойр зу һар күүнә чирә хәләҗ үг келхән санад оркхлань, Арслңгин хойр һуйнь унтрад бәәв. «А, кемр Хамҗлла әдл түргн келтә болхла, ямаранчн сурврас әәхн уга биләв», — гиҗ бас санв.

Аш сүүлднь Арслң зөргшв. «Залу күн — заңһсн талан, зандн модн — нәәхлсн талан», — гиҗ һаһа келдг билә. Ичр әәмшг хойриг һатлҗ, илдкҗ зүркән һарһҗ, үүр-дүүнрин хормад багтҗ, теднә зергләнд йовхас оңдан хаалһ уга гиҗ, эн аш сүүлднь шиидв. «һанц модн һалд өр болдго», — гиҗ бас һаһа келдг билә. Үдин хотан ууҗ һарчкад, эн нег мөслҗ, халун чикнь деернь, хот уудг гер школ хойрин хоорнд йовсн комсомольск организацин сегләтр Баатуһа Әәтиг зогсаҗ, эрлһән һартнь бәрүлҗ өгв. Кесгтән хавтхд йовсн цаасн киртәд, эвкәрәрн эләд бәәҗ.

— О, дәрке минь! — гиҗ мана ээҗ келдг билә, — гиһәд Әәт инәв!

— Бүкл сардан бичсн эрлһән хавтхлчкад күн йовдви? — гиҗ киртәд бәәсн бор цаас хәлән, эрлһнә дорак бичсн өдр-саринь үзҗ байрлв. —Бидн чамаг комсомолд орх седкл уга гиҗ ухалҗалавидн. Эврәннь классин көвүдлә хамдан эрлһән өгх бәәсн. Ода һанцхн чини төлә хург кех кергтә. Гем уга, ода тав хонад дарани хург болхмн. Тер хург деер, чини төр бас хаһлхвидн, — гиҗ келв.

— Болв чи бичә иигәд эмәһәд бә. Наадк улсас йилһрәд бәәхмн биш. Невчк шудрмг болх кергтә.

Арслңгиг комсомолд авх хург шин җилин өмн өдр болв. Тер хург школын иионерск клубд болла. Клубин тал дунднь кеерүлчксн сәәхн елк зогсҗана, клубин эрсинь

39

дахулад, дәкәд ора деерәснь унҗсн ке сәәхн олн зүсн цаасд шавшад бәәнә. Түрүн ирсн көвүд-күүкд инәлдәд-шууглдад банрта бәәцхәнә. Наадн, шог, дөгән эдн дунд буслад бәәнә. Тернь мел чик. Теднә наснь тиим, цагнь тиим, теднд әәх-ичх учр уга. Школын комсомольск хург йир ик сүртәһәр болдг билә. Юңгад гихлә, комсомольск сегләтр Баатуһа Әәт комсомольцнр, сурһульчнр, багшнр дунд күчр ик күндтә билә. Нам зәрм сурһу- льчнр багшнран эс соңссн бийнь, Әәтиг соңслго бәәҗ чаддго билә. Гер асхн әмтнә тиньгр бәәдл үзсн Арслң бас невчк санамрдад, әәдгән уурв, төвкнв.

Хург экләд, түрүн болҗ Баатуһа Әәт Арслңгин эрлһ умшад, рекомендац өгсн улсин нер дуудв. Терүнә дару, Арслңд автобиографан келх зөв өгв. Эврәннь туск келврнь хойр минутас даву болсн уга. «Намаг һунтадм, эк-эцким байн төләднь, эдл-уушинь булаҗ авад, бийсинь Урал тал нүүлһчклә», — гиҗ Арслң келв. Тер келсн үгиг кен чигн оньһҗ йилһсн уга. Юңгад гихлә, комсомольцнр цуһар гишң терүгинь меддг билә.

Рекомендац өгсн көвүд босҗ сән үг келцхәв. Дәкәд нег комсомолец көвүн Арслңгиг магтҗ, терүнә заң-бәәрин тускар, терүнә җөөлн зүркнә, орчлң мини гисн тевчңгү седклин тускар келв. Эврән сәәнәр сурсн деерән эргндк үүрмүдтән дөң болх цаган әрвлхш гиҗ келв. Хаҗуднь суусн Хамҗл һаран өргхлә, Арслң дотран санв: «Энүнд үг келәд керг уга билә. Мел цуһар магтад бәәхлә, сән биш. Дәкәд Хамҗл Арслң хойр нег хотнас болн хамдан үүрлдгинь әмтн цуһар меднә», — гиҗ тер санв.

— Арслң бидн хойр нег хотнасвидн, тегәд энүг би, бичкнәснь авн сән меднәв, — гиҗ Хамҗл эклв. — Энд келсн үгмүд мел цуһар чик. Арслң сән сурна, үүрмүдтән дөң болна. Олна даалһсн даалһврас чигн цухрхш, цагтнь күцәнә, седкл-ухаһан өгч кенә. Гертәснь ирсн хот-хол күртлән манла цуһаралань хувацҗ эдлнә. Мел цуг чик.

Зуг мини келхәр бәәхм: эн цөн үгтә, эсвго үлү-дуту үг келхш, күүнлә эсвго таарта биш. Ухань дотрнь исәд, үүрмүдәсн нууҗах бәәдлтә.

Юуһан нуувчинәр дотран хадһлдг болхв эн? Кемрҗән би, нуувчин му седкл уга болхла, кенәс келх үгән нуух биләв?

40

Арслңгин эк-эцкинь нүүлһчклә. Тедн мана классин хортуд билә. Тегәд, классин хортдудын үрн комсомолын зергләнд бәәҗ чадхмби — угай? Бидн ода һанцхн социалистическ орн-нутг, каниталистнрин бүслврт бәәнәвидн. Деед бийд — немш фашизм, дорд бийд — Япона самурай. Мана большевистск парть, үр Сталин, маниг нәрн цагт саг-сергг бәәҗ, кениг комсомолд орулҗ авчахан бидн медх кергтәвидн. Тегәд Арслң комсомолын зергләнд бәәҗ чадхмби — угай? гиҗ би маһдлҗанав, — гиһәд Хамҗл невчкн зуур тогтнчкад шинәс эклв. — Би невчк шүрүһәр келхләрн, Арслңгиг өөрхн үүрән гиһәд келҗәнәв. Арслң бидн хойр иньгдиг тадн эврән меднәт. Дотрк седклән иләр келхләрн, Арслң сү хоорндан чолу хадһлхн уга гиҗ саннав. Мини келхәр бәәх үгм тер.

Басл Хамҗл келҗ чадна!

Келсн үг болһнь, күнд чолун мет һанцхн Арслңгин биш, хургт суух хойр зун күн болһна зүркнд ирҗ тусв! Төгәлңдән таңх тагчг, Арслңд терз һатц шухтнсн цасн болн эврәннь зүркнә цоклһн соңсгдна.

— Не, тиигәд юн болва? — гиһәд Баатуһа Әәт ормасн босв, — Хамҗлын келвр политическ халхарн мет чик. Деед бийд — немш фашист, дорд бийд — Япона самурай, орн-нутг дотр күцц эс керчсн — классин хортдуд. Зуг би эврәннь седкләрн һазак болн дотрк хортдудыг Дондга Арслңла дүнцүлх санан угав.

Дегәд ирлцш уга дүңцүллһн: Арслңгин социальн бәәдл хәләй? Һунта көвүн альк чигн социальн багт орҗ чадшго гисиг тадн иткх, гиҗ саннав. Юңгад гихлә, экин геснәс һарсн күүкд—күн болх зөвтә. Зуг ямаран күн болх: байн эс гиҗ угатя, ухата эс гиҗ һәргтә, билгтә эс гиҗ зүүлг болхинь кен медхви? Өсәд-босад, өндәһәд ирсн цагтнь, зуг терүг ямаран күүһинь йилһҗ болхмн. Тииклә һунтаһасн авн Арслң көдлмшч, угатя күүнә өрк-бүлд теднә бәрц авч залу болҗ йовна. Сталинә келсн оңдан нег үг бас бәәнә: үрн-саднь эцкиннь һарһсн үүл даашго... — гиҗ Әәт келв.

— Тиим эк-эцк керго гиҗ үрдүднь тедниг һәәлҗ харлх зөвтә! — гиҗ Хамҗл босҗ хәәкрв. — Дондга Арслң мана классин хортн эцкиннь өмнәс буцҗану — угай? — гиһәд, тер сурвриг Арслңд күн өгхн уга гиҗ әәһәд, чирәнь пунцглад улаҗ одсн Хамҗл, шүрүһәр дәкн босҗ хаҗудан суусн Арслңгин ээмәс сегсрҗ татад:

-41

— Чи, Арслң, байн эцкәсн өшрдәд, керго гиҗ һәәдҗәнчи, угай? — гив.

Хойр зун комсомольцнр шууглдад, ниргәд одв. Әәт уста графиниг карандашар цокад, шууга тогтнулхар седв. Зуг Арслң үрвәд ормасн босхла, әмтнә шууган тогтнв. Чирәнь цәәҗ, одсн Арслң арһул, зуг әмтнд соңсгдмар келв:

— Байн керго гиҗ амрар келҗ чадхв, зуг эцк керго гиһәд, һәәлҗ чадшгов, — Арслң хәрү ормдан суув.

— Энчнь хәрү биш, генн-меклһч үг! — гиһәд Хамҗл дәкн босв. Әәт ормасн босн, ээмән холькв,

— Яһад мек болҗахмби? Җирһлин дналектик чигн биз, — әмтн шинәс ниргхлә, Әәт карандашар графинан цокад. — Ормдан су, Хамҗл, чи үгән келчкләч. Дәкәд үг келх күн бәәнү? Дондга Арслңгас көлтә, политичсск бәәдл-җирһл сольҗ одхмн, гиҗ Хамҗл келҗәнә. Тер учрас Арслңгин төр негн деернь һарһх кергтә. Дәкнәс күүндвр кецхәй. Болха, чи үг келхәр седҗәнчи? Үг келх зөв өгчәнәвидн, — гиҗ Әәт келв. Минчиһәд чирәнь улаҗ одсн Болха босв.

— Би бас Арслңла нег хотнасв, — гиһәд, школын нәәрт шүлг келҗәхмн мет, Болха өөдән дууһар эклҗ келв. — Би бас Арслңгиг бичкнәснь авн меднәв. Тегәд, тегәд мини келхәр седсм: Арслң йир сән көвүн, номһн, җөөлн седклтә, күүнд үлү үздго, арһта болхла кенд болвчн дөңгән күргхәр седдг күн. Арслң, хар санҗ, күүнд му кесн юм соңсад угав. Хамҗл болхла, ик саната, көр деерән, арһнь бәәхлә, бийәснь чидл тату күн болхла, көлдән ишкчх саната. Дәкәд йир харч, му ухата. Бийләнь әдл ке-җилһн, худл үг эс келсн күн, терүнд оңдан му ухата болҗ медгднә. Тернь мел чик биш! — гиҗ Болха дууһан улм өргҗ келв, юңгад гихлә, Хамҗлын тускар энүг үг келхлә, комсомольцнр инәлдв.

Мел номһрҗ одсн хург шинәс урдкларн әдл тиньгр, инәдтә-наадта болв. Инәмсклсн Әәт карандашан деегшән өргвчн, терүгәрн графин цоксн уга, зуг толһаһан гекәд: — Цааранднь кел! — гив.

— Дәкәд мини тоолвр иим, — гиҗ күүкн шинәс эклв. — Эцкин тускар Арслң йир сәәнәр келв. Һанцхн тер үгәрнь Арслңгиг ямаран күүһинь медҗ болхмн. Арслң советск күн, байн эцкин ухан терүнд керг уга.

42

Зуг һарһсн эцкән яһҗ керго гиҗ келхв? Эн җилмүдин туршарт Арслң ик зовлңта бәәнә.

Би медә бәәнәв. Арслң кезәдчн худл келхш. Кемрҗән эн комсомолд зөрц орхар седсн болхла, худлахар эцк керго гиһәд һәәлҗ чадх билә. Тиим улс бас бәәнә. Зуг Арслң үнн үг келв, — бийднь му болхинь медә бәәҗ!

Болха үгән чиләһәд, ормдан суув. Күүкнә келсн үгин утх заалд суусн күн болһна зүркнд күрв. Түрүн авгтан нег-хойр әмсхлд зал тагчг болв, дәкәд сана авсн кевтә чаңһур, шуугатаһар, халуһар альх ташлдв.

Күүкнә келсн үг йир икәр таасгдв. Әәт саак шил графинән карандашар цока бәәҗ, теднә шууга тогтнулхла, ардк зергләнәс: — Үг келх зөв өгтн! — гиҗ нег дун соңсгдв.

Ардк зергләнәс үүднә өөрк стулас школын директор, Андрей Федорович Волжский, дөч күрсн наста, өргн ээмтә-далта, утулң хо цаһан чирәтә, соломин өңгтә нимгтр үстә, чилгр хаврин теңгр мет көк нүдтә күн босв.

Терүг энд ик баһ уга меддг билә. Энд, мана теегт, төрәд, өсҗ-босҗ баячудт заргдад, граҗданск дәәнә цагт Негдгч хальмг революционн полкд йовсмн. Хөөннь сурһуль сурад, багш болсмн. Хальмг келиг «хар уснд өрм деер бәәлһм» чиңгәр меддг күн билә.

— Комсомол — потребкооперацин ниицән биш, — гиҗ Андрей Федорович эклв. — Потребкооперацин ниицәнд, тәвц мөңгән өгсн күн болһн, орҗ чадх зөвтә. Комсомолд болхла, большевистск хәләцтә, марксистск-ленинск сурһмҗд итксн, баһ наста улс орх зөвтә. Комсомол — баһ наста большевикин гвардь, — Андрей Федорович адһм угаһар, төвшүнәр эклҗ келв.

Эн кевтән митингд босҗ, Андрей Федорович үг келдг билә, эн кевтән, школд тууҗин болн географин урок кехләрн — Сталинградск пролетариатын нертә Шорвин дундын школын сән гисн, соньн гисн урокмуд кесн цагтан, Андрей Федорович бас иигҗ келдг билә. Тернь йосн күүнә зүрк авлдг, седкл сергәдг пропагандистин болн агитаторин үг билә.

— Тер учрас эн төр, иим тодрха болн неквртә кевәр, хаһлҗахт мел чик, — гиҗ Андрей Федорович цааранднь келв. — Зуг би Хамҗлын келсн үгиг чик гиҗ чадшгов. Негдврәр болхла, Дондга Арслңгиг Хамҗлас татуһар меднәв гиҗ келдг арһ нанд уга, Үннәртнь келхд, би

13

Арслңла нег хотнд өссн угав, зуг долан җилин туршарт нег школд хамдан бәәнәвидн, би — школын директор, тер — сурһульч болҗ. Би терүнә багшньв. Арслңгин күргн ах, һаһань Шорв деер бәәсн цагт, би теднә герт кесг дәкҗ, одлав. Найт Амрхн хойриг йир сән меднәв. Сү доран чолу хадһлх кү асрх өрк-бүл биш, йоста советск, көдлмшт дурта өрк-бүл. Эврәннь ик көвүн Басңгас татуһар Найт болн Амрхн, энүг сурһсн уга болх зөвтә. Терүг би иткҗәнәв. Басңгас, Болхаһас, Әәтәс, нанас болн эн суусн улсас давуһар Арслңгиг, Хамҗл медх гиҗ санҗахшв. Мана Арслңгин тускар Хамҗл меддг болхий? Хә биз! Иткҗәхшв. Арслң сән сурһульч, җөөлн зүрктә, делгү седклтә, олн көдлмшәс хооран цухрдго, өр өвч, коммунизмин идейд итклтә күн гиҗ, Хамҗлас бишңкнь цуг келв. Би бас тиигҗ санҗанав. Цөн үгтәнь — чик! Зуг цөн үг терүнә бәрц-бәәдл, болв му бәрц гиҗ келҗ болшго, — гиҗ багш келв. — Хойрдвар болхла, Арслңгин эк-эцкин тускар, — гиһәд Андрей Федорович кииһән авч, агчмин зуур тагчг болв. — Декабристнрин тускар тадн цуһар тууҗас меднәт. Тедн цуһар цаһан яста улс бәәсинь бидн меднәвидн. Эңдән келхд, тедн хальмг зәәсңлә, нойнла әдл улс бәәсмн. Зуг тедн — революционермүд бәәсмн. Терүнә хөөннь чигн, кесг орс революционермүд цаһан яста улс заагас һарсмн. Большевикүд дунд тиим улс бас бәәсинь эврән меднәт. Хаана генералын күүкн Александра Коллонтай, Леонид Красин болн нань чигн улс бәәсмн. Теднә эк-эцкнь революцин классов хортдуд бәәсмн. Тер бийнь, теднә үрдүд большевикүд-ленинцнр болсмн. Тер учрас, кемрҗән эцкнь байн болхла, көвүнь-бас-байҗх ухата гиһәд келҗ болшго. Дәкәд терүн деер, бичкнәсн авн көдлмшч өрк-бүлд асрулад өсҗ-боссн болхла, байна психолог өлгәһәсн авч һарсн болх гиҗ келхд, хату болн хаҗһр. Эк-эцкән бурушаҗ керго гиҗ герчллһнә тускар болхла... — Андрей Федорович невчк уха туңһав. — Болхан үг нанд йир икәр таасгдв. Кемрҗән Советск йосна хортл гиһәд һарһсн эцкән керго гиҗ герчллһиг кевтнь иткхд күчр. Юңгад гихлә, күүнә цевр-бузринь терүнә күцәсн төр, кесн көдлмшәр йилһҗ болхмн. Мини эврәм седкләр болхла: «Эцк керго, терүг һәәлһҗәнәв гиҗ герчллһн» үнн седкләсн келҗәх үг гиҗ тоолҗахшв. Мекәр кииһәс һарсн үг... нааднла әдл болҗ нанд тоолгдна.

41

Керго гивчн, кергтә гивчн — һарһсн эцк, тер чамаг һарһла. Терүнәс зулдг арһ уга. Болв һоллгч шиидврнь: аш сүүлднь чи баррикадын альднь бәәнәч, эцкчнь терүнә альк хәврһднь бәәнә, зуг амлад келсн үгәрн биш, седкләрн күцәсн күцәмҗәрн!

Эк-эцкән һәәлнә гисн сән йовдл биш, тер тустан Болха бас мел чик келв. Үрн-садыг эк-эцкәснь классов ноолдан салһсн үлгүр мана тууҗд бәәсн биший. Эцк көвүн хойр хоорндан өшәтн бәәсинь бичәч Шолоховин «Родная кровь» гидг келврәс меднәвидн. Болв өдгә цагин үрдүд теднә өмнәс ноолдсн деерән теднә бийсиннь төлә ноолдх зөвтә. Тедниг әмтнә күч-көлс эдлдг психологаснь сулдхҗ, өшәтн болҗ йовсн улсиг, өөрхн эңкр улст хүврүлхин төлә ноолдх зөвтәвидн.

Ямаран җаңһрта төринь эврән эс үзҗәнта? Әмтнә чирәд эк-эцкән һәәлнә гисн, тер төриг күцәҗәх йовдл биш. Болв маниг хаһлх төрәс мөлтрүләд, илв һарһснла әдл, һурвдвар болхла, — гиһәд Андрей Федорович цааранднь келв. — Бидн комсомолд шинәс кү орулҗ авхларн дала ик ач-тус күргснднь орулҗ авчахшвидн, болвчн тер күн цевр болн манд итклтә болх зөвтә. Эврәннь классин көвүдәс Арслң ик ач-тус күрглә гиҗ келҗ чадшгов. Болв тер наадксасн тату биш. Тииклә, Арслң эврәннь көвүдлә әдл, комсомолд орҗ чадх зөвтә. Зуг ямаран сәәнәр номан дасдг, олна көдлмшт шунмһаһар орлцдг болвчн, комсомолын зергләнд чамаг орулҗ авхларн, чамд бидн ицҗәнәвидн. Хәрнь, тадн терүг тодлҗ автн, таднд иткл делдҗәнә. Өгйәһәр өгчәх иткл. Таанрин зәрмстнь невчк икәр иткҗәнә, зәрмстнь — баһар. Болв тадниг комсомолын зергләнд орулҗ авхларн, тана күцәх керг-зөвиг мел әдләр күртәҗәнә. Тадн цуһар нег иҗл зөвтә, нег иҗл даалһврта болҗанат. Тииклә, комсомолын зергләнд орх зөв Арслңд юңгад тату болҗахмби? — Андрей Федорович бийүрнь шилтҗ хәләҗәх комсомольцнрин чирә эргҗ хәләчкәд: — Зуг би тана хургт һанцхн селвг өгч чадх зөвтәв. Эс гиҗ Дондга Арслңгиг комсомолын зергләнд орулҗ авхмн гиһәд һаран өргх биләв. Цааранднь тадн эврән медтн.

Директор ормдан суув. Хург һардҗасн Баатуһа Әәт ормасн босад, карандашарн графин цокв. Тагчг бәәсн комсомольцнр терүг күләҗәсн мет нирглдҗ одв. Андрей Федорович үгән келәд чиләтлнь Арслң ардан эргҗ хәләсн уга.

45

Болв көвүнә чееҗднь ил: хар толһата көвүд-күүкд дунд, соломла әдл шарлтсн үстә Андрей Федоровичин толһа йилһрәд бәәнә.

Андрей Федоровичин хөөн негчн күн босҗ үг келсн уга. Баатуһа Әәт Арслңгиг комсомолын зергләнд орулҗ авх төр хаһлв. Хург нег дууһар терүг комсомолд орулҗ авла.

Пионерск клубас Арслң һарч ирхлә, зөвәр ора болҗ одсн цаг билә.

Ик умшта чиигтә цасн чирәг лашад, деерәс унад бәәнә. Эртәр һарч одсн комсомольцнр цас мондалад, хоорндан шивлдҗәнә. Арлсңгин гиҗгәрнь нег ик моһлцг цасн ирҗ цокад, махлаһинь һазрт уңһачкв. Унсн махлаһан шүүрч авн бас цас шүүрч авад мондалв. Хәврһәрнь гүүһәд давҗ йовсн көвүг тер монда цасарн шивчкәд, Арслң шулун гүүдләрн герән темцәд һарв.

«Иткл гисн — ямаран сән үг! Андрей Федоровичлә әдл күн мөңкинд өөрнь бәәхлә, җирһл ямаран гөңгн болх. Хамҗл... Ода яахув, һарин тавн хурһна бийнь әдл бишлм. Зуг Болха! Эн күүкиг тиим зөргтә гиҗ кен медлә?! Тер күүкнәсн авчатн!» — гиһәд Арслң, ик байрта, общежитьдән ирв.

...Амндан бәәсн өвсиг нульмад хайчкад, Арслң өсрҗ босад, хөн толһа деер суув. «Муңхг толһа! — гиһәд көвүн, генткн нудрмарн маңңаһан цокв. — Сөрлдән угаһар Хамҗлын һарт Болхаг үлдәчкүв, Конюшньд болсн ноолдан тоод оршго: тер ноолдан Болхан төлә биш, эврәннь төлә болла. Кедү дәкҗ энүнә нүдәр Хамҗл хатхсн болхв, зүркинь өвдкәсн болхв? Залу кевәр хәрү өгх цагнь ирв.

Бийән даҗрулсн болн дорацулсн күн болад Хамҗлла ноолдад бәәхәр, Болхаг дахулҗ йовулшго арһ хәәхмн бәәҗ. Кишго зүүлмр, асхн күүкнлә харһшго седкләр, зулад әрлх керг билү! Конюшняс хәрү йовхднь, Болха ардаснь эс хәәкрлү? «Асхндан дәврҗ ирнәв». «Болха асхн чамаг хәәҗ ирлә, чи альд биләчи?» гиҗ сөөннь өрәл давсн цагт гертән ирхләнь һаһань сурла. «Хамҗлынд...» гиҗ көвүн худлар хәрү өглә. Бийнь болхла хотна ард зооһин һатц, ууляд кевтлә».

Арслң арвн хонгтан ик әәмшгтә, цаас хавтхлад йовла. Сельсоветин ахлач Ямана Цаһан Арслңгиг дуудҗ авад, тер цаас атхулла. «Чн залу күнч, тегәд эн цаас

46

чамд өгчәнәв. Чини һаһад дәкәд хоюрн келхмн. Басңгиг фашистнр алчкиҗ!» Эн арвн хонгин туршарт тиим һашута зәңг Арслң дотрк хавтхдан хадһлла. Ода нүдән аньчкад, дотран ухалхлань: «Немш-фашистск дәврәчнрлә болҗах дәәнд, тана көвүн, ах лейтенант Даван Найтын Басң, ик гидг зөрг болн залу-зөрмг йовдл һарһад хәәртә әмнәсн шордв». Арвн хонгин туршарт, тер дөрвлҗн цаасн ухан-сегәһинь мукарулад, зүркинь хавчад бәәв. Тер ик ууран болн һундлан Хамҗлд һарһв.

Тер кевтән Болха хоорнднь эс орсн болхла, нам яахан чигн Арслң медшго билә. Фашистнр Басңгиг алчкад, ода нааран ирҗ, экинь дорацулхар, эн улсин бәәрн һазринь булаҗ, эзн болхар нааран аашна. Тегәд Арслң тер фашистнрәс зулх зөвтәв? Уга, немшлә чирәцҗ харһлго, йовҗ болшго! Тиим тоолвр көвүнә седклд кесгәс нааран дүүҗләтә. Хамҗл болхла, намаг байна көвүн болад, немшнр күләҗәнә, гиҗ бийим харлад өткн хар бальчг чирәдм цацв! Му бишәр кишго хар ухата Хамҗлас өшәһән авув! Зуг Болха харшлад бәәв. Болв Болхаг би эврән хайчкув. Хамҗлын үгд орад терүнлә толһаһан холвад, эврәннь өмнәс босҗана гиһәд, Болхаг хайсн ик эвго болв. Би эврән модьрун болн генн-мекч Хамҗлын үлмәнд тиим дөт күүк үлдәһәд, ик хаҗһр йовдл һарһчкув! Эврәнм ухан эс күрв. Кемр ода, Андрей Федорович эс гиҗ Дорҗ Сарангович хойрин негн энд бәәсн болхнь! Андрей Федоровичиг дән эклхин өмхн реснубликин нег деед бийдк района сегләтрт суңһла! Ода тер альд бәәдг болхви? Гер-бүлтәһән Иҗл һатлад нүүҗ одсн болхий? Аль нуувчин көдлмш кеһәд, партизанск отряд бүрдәхәр үлдсн болхий? Тер района һазрт немшнр ода орҗ ирсн зәңгтә. Дорҗ Сарангович дән эклснә маңһдуртнь цергт мордсн кевтән зәңг-зә уга. Бичг чигн ирхш, Улана Байн, Дорҗин эгчнь — бас медхш. Ода альд бәәдг болхви? Кенәс селвг сурхнь — медгдхш.

Болв Арслңгин ухаһар болхла, энд Харнутд үлдәд, немшнр ирхинь күләҗәснь чик. Немш орҗ ирхлә, теднлә чирәцҗ харһсн хөөн, яһҗ теднәс өшәһән авхинь ухалҗ болх. Зуг тер конюшньд бичкн такан аҗрһ мет, Хамҗлла ноолдснь хаҗһр. Кемр Болхаг эвләд үлдәсн болхла, Хамҗл бас үлдх билә. Һанцхарн тер йовшгонь — мел ил. «Һанц модн һалд өр болшго...» һурвн күн нуувчин

47

организацин һолнь. Һурвн күн ю болвчн кеҗ чадхмн! Һанцарн һацад үлдснь — тус уга болв! Удлго эндәһүр фронт давх. Тер цагт үксн улсас бу, сумн, гранатс чигн авч болҗана. Тер цагт һанцхарн яахви?

Тедниг шулун болдгар күцҗ, хәрү эргүлх кергтә. Мөрн тергтә тедн холд одх зөв уга. Тергәр, икәр тәвсн бийнь, һучн-дөчн дуунад өдртән йовх. Би эмәлтә мөрәр— далн-найн дуунад йовҗ чадхув!

Идшләд тарҗ одсн үкрмүд Хүрмчә баглад бәәнә. Санамр йовсн үкрмүд, хаҗуһаснь довтлҗ ирәд, мөрәрн дәврүләд, бүкл бригад көдлҗ йовх ә һарһад, Хүрмчә хәәкрәд йовна. Арслң һаран дайлад, Хүрмчәһүр ишкрв.

Тернь довтлҗ ирн, мөрән татад зогсав. Довтлһнд халҗ одсн мөрн, уудан кемләд наадв.

— Мөрнәсн бу, — гиҗ Арслң закв.

Цулвринь Хүрмчәһәс шүүрч авн, бийнь һәрәдәд, эмәл деер тусв. Дора һазрт бәәсн даальңгас, Хүрмчәһәр нег төгрг хальмг һуйр авхулад, хойр әңг кеһәд: негинь көвүнд хәрү өгв, наадк өрәлинь шалвриннь хавтхд дүрв.

— Хамҗл Болха хойрин ардас йовҗ одв, — гиһәд экдән келчк. Тедниг би хәрү авч ирхүв. Икәр тәвхлә, хойр-һурвн хонгас ирхвидн. Бичә сана зовтха, — гиһәд Арслң келхлә, Хүрмчә хәрү өгх үг олҗ чадлго, аман аңһаһад зогсв.

Арслң хойр һарарн, хатхмрта тахъяһан дорагшан дарчкад: мөрнәннь барун җолаһинь изләд татв. Мөрнь доран дуһрад, толһаһан дорд үзг хәләлһв. Көвүн хойр әскәһәрн мөрнә җөөлкн гесәрнь хатхв. Мөрн хаалһ угаһар хатрҗ һарв. Нег зу һар алд йовчкад, Арслң ардан эргәд хәләхлә: хөн толһа деер зогсҗах зурмн мет Хүрмчә шоваһад үзгдв.

VI.

Көвҗң үкрин үсн деер һарсн өрм мет, зузан бор тоосар хаалһ бүркәтә. Тер тооснд мөрнә көлмүдин шивкә күртлән, өрмд орҗах ухр мет булхад орна. Тер учрас көлтә мөрнә шилвнь борлҗ, геснь бас бор зүстә. Хату-мөтү цагт, хортнас зулҗ йовх ик нүүлһн, хату теегин хаалһиг хамхлад, арһсна җөөлкн бор үмснд хүврәв. Түрүләд тер шора тег деер, нүд секҗ хәләдг арһ уга нигтәр нисәд бәәв, дәкәд өдр сө уга, эк зах уга нүүҗ йовх

48

көлгд, гүүҗ йовх малын харан тасрхла, асхсн үмсн мет һазр хучв.

Намрин хур экләд орхла, тер тооснд күн көлән татҗ авч болшго, өңг зүсн уга бальчгд хүврх. Дәкәд нарн салькн хойрин күчәр, күд чолун мет хату, гөңгн өвсн ивтлҗ һарч чадшго, зузан бор көрсн урһх. Тегәд эн ик нүүврин мөр билрәд, урднь кесг зун миңһн җил болсн нүүврлә әдл, бас мөрән үлдәхн уга.

Асхн ора шидр, өцклдүр өрүн Харнутар дәврәд һарсн, нүүҗ йовх ацана сүл Арслң күцв. Хаалһас зөвәр ууҗмд, зүн хәврһәрнь нег гүн салад, нег баг үкрмүд эн үзв. Арднь мөртә йовх үкрч, деегшән теңгр хәләһәд, самолет йовх угаһинь хәләҗ йовна. Дәкәд һаран саҗад, үкрмүдән көөһәд салаһас һарһҗ йовна. Терүнә тачкнулсн шилврин әнь Арслңд соңсгдна. Барун хәврһәснь бас гүн салаһас дала ацата тергд һарад ирв. Энд-тендәс туусн үкрмүд, хөд хаалһ темцәд, һарад ирв. Һазр деер сууҗ одсн җөөлкн тоосн дәкн цоонрад деегшән һарв, хаҗуднь йовсн улсин чирә, хувцн цуг бор зүс зүүцхәв.

Әрә хатрҗ йовсн Арслңгин мөрн генткн хойр чикән хәәчләд хамран сарталһҗ, усхсн бәәдл һарв. Дөрәһән ишкҗ, деегшән өндәһәд Арслң мөрнә толһа деегүр хәләв: — Өмннь, хаалһин тал дунд нег гүн нүкн харлад бәәнә. Түргәд, хооран цухрҗасн мөрән уралан йовулҗ, Арслң нүкнд өөрдв. Хаалһ деер кен, ю кехәр нүк малтсн болхви? — гиҗ Арслң дотран ухалв. Зуг нүкн дегәд гүн биш, деерк көвәнь у, дотран көмәсн уутьхн. Цааранднь хәләхлә, бас тиим нүкд хаалһ деер болн хаҗуднь бәәнә. Теднә хоорнд харлсн баран үзгдв.

Арслң хаалһас хаҗиһәд, тер баранд өөрдхәр седв, зуг мөрн үргәд, хәврһшән усхад, зулад бәәв. Арслң хойр өскәһәрн мөрнә хәврһәр цокад, барун оочинь излн татсн бийнь мөрн баранур өөрдҗ өглго бәәв. Генткн тер хар баран деерәс нег керә нисәд һарв.

Харңһуд Арслңгин нүднь иҗлдәд, үзгдҗәсн хар баран — хәврһәрн кевтсн мөрнд хүврв. Деерәснь дәкн нег керә нисәд һарв. Көвүнә хамрт үмкә үнр таанрв.

Тедн заагт үксн күн бас кевтх гиһәд Арслң әәчкәд, зүркнь цокад бәәв. Зуг күн уга бәәҗ, тедниг әмтн ахулад авчкад, үксн малынь керәд болн аратд үлдәсн чигн болх. Самолет нисҗ ирхлә, би бас эднлә әдл иигәд хәврһәрн, керә цогцарн асрад кевтх чигн бәәсн гиһәд Арслң санад оркхлань,