3. Цэнтрысцкая канцэпцыя ўтварэння Вялікага княства Літоўскага ў працах беларускіх гісторыкаў.

ВКЛ - гэта поліэтнічная федэрацыя. Счидетельством чаго з'яўляюцца земскія прывілеі , якія былі дадзены Полацкай, Віцебскай і Смаленскай землях. Да таго ж сама назва кажа пра гэта - Вялікае княства Літоўскае, Рускае, Жемойсткое .

У канцы XIX ст. археолаг, гісторык-медыявіст А. Краўцэвіч на аснове комплекснага аналізу пісьмовых, археалагічных і лінгвістычных крыніц абгрунтаваў балта-славянскай дзяржавы:  

- ВКЛ паўстала ў сярэдзіне XIII ст., У балта-славянскай кантактнай зоне (басейн Верхняга і Сярэдняга Нёмана);   

- штуршком для пачатку працэсу государствообразования была знешняя пагроза з боку Залатой Арды і Тэўтонскага ордэна; 

- існаванне раннефеадальнай балцкага дзяржаўнага ўтварэння - папярэдніка ВКЛ нельга лічыць даказаным, гэта міф; 

- пачаткам ВКЛ варта лічыць створаны каля 1248 г. саюз ўсходнеславянскага горада Навагрудка з балцкім князем Міндоўгам ;  

- ВКЛ з самага пачатку было биэтническим дзяржавай. 

Большасць даследчыкаў на сучасным этапе з'яўляюцца прыхільнікамі імянны гэтай тэорыі - Г.Я. Галенчанка , М.Ф. Спірыдонаў, П.А. Лойка, В.Л. Насевіч . 

Вялікае княства Літоўскае ўзнікла на працягу цэлага гістарычнага перыяду: XIII ст. - 70-я гады Х ст., А не ў сярэдзіне XIII ст., Як пішуць гісторыкі-рамантыкі. Тое, што ўзнікла ў Верхнім Панямонні пры Міндоўгу і Войшалка ў XIII ст., Трэба меркаваць Літоўскай дзяржавай, дзяржавай Міндоўга ці проста Наваградскім княствам. Толькі з дзейнасці Гедыміна ў пачатку XIV ст. можна разглядаць працэс адукацыі Вялікага княства Літоўскага. Дзе была старажытная Літва, прыхільнікі гэтай канцэпцыі не пішуць, яны не абвяргаюць М. І. Ермаловіча , але лічаць, што Літва існавала больш, як паказана ў яго працах, цягнулася аж да Вільні (не да Маладзечна, а да Вільні).

Вядучай сілай у адукацыі ВКЛ сталі беларускія і літоўскія феадалы. Але літоўскія феадалы да сярэдзіны XV ст. гулялі вырашальную ролю ў жыцці краіны, яны ў значна большай колькасці былі прадстаўлены ў вышэйшым дзяржаўным органе - паны-рады. Па дадзеных гісторыкаў, у канцы XIV ст. у паны-саветаў ВКЛ літоўцаў было 84%, беларусаў - 9%, у другой чвэрці 15 ст. літоўцаў - 67%, беларусаў - 17%.

Усе князі ВКЛ былі літоўскага паходжання, у той час як гісторыкі-рамантыкі прыпісваюць ім славянскае паходжанне. Яны ( Гедымінавічы ) не называлі сябе русінамі, да Крэўскай уніі 1385 г. былі язычнікамі, а славяне - праваслаўнымі. Да Люблінскай уніі 1569 г. літоўскія феадалы пераважалі над беларускімі і польскімі: з 13 магнацкіх родаў 2/3 былі літоўскімі. Дзяржаўнай рэлігіяй быў каталіцызм, праваслаўных епіскапаў нават не пускалі ў пан-параду. Чаму на другім плане аказалася праваслаўе? Як гэта злучыць са сцвярджэннем гісторыкаў-рамантыкаў аб тым, што ВКЛ - гэта беларуская дзяржава?

Прыведзеныя факты дазваляюць зрабіць выснову аб тым, што да сярэдзіны XV ст. Вялікае княства Літоўскае - гэта літоўска-беларуская дзяржава.

Першапачаткова на заходнерускіх землях беларускія феадалы адчувалі сябе нядрэнна, даволі свабодна. Але пасля Крэўскай уніі 1385 г. у сувязі з распаўсюджваннем каталіцызму ў асяроддзі беларускіх феадалаў з'явіліся апазіцыйныя настроі. У 30-х гадах XV ст. у ВКЛ адбылася грамадзянская вайна. Спецыяльныя прывілеі беларускай і літоўскай шляхты былі узроўні ў правах, беларуская шляхта дапускалася ў пан-параду. З сярэдзіны XV ст. роля беларускай шляхты ўзрасла. У першай чвэрці XVI ст. у пан-парады ВКЛ літоўцы складалі 46%, беларусы - 38%. За 19 гадоў да Люблінскай уніі 1569 г. беларусы і ўкраінцы складалі большасцю ў пан-саветах ВКЛ.

Такім чынам, у другой палове XV і ў XVI стст. Вялікае княства Літоўскае існуе як беларуска-літоўская дзяржава.

Трэба адзначыць, што вучоная праблема месцазнаходжання летапіснай Літвы XI-XIII стст., Адукацыі ВКЛ у гістарычнай літаратуры канчаткова не вырашана. Даследчыкі амаль адзіныя ў ацэнцы шляхоў утварэння ВКЛ: гвалтоўнае далучэнне тэрыторый праз іх заваёва, пагаднення паміж рускімі і літоўскімі князямі, дынастычныя шлюбы. спрэчкі

працягваюцца ў асноўным наконт таго, дзе знаходзілася Старажытная Літва XI - XIII стст., хто каго заваёўваў, на базе кокой тэрыторыі стваралася новая дзяржава - ВКЛ. Вучонае высвятленне гэтых і іншых дыскусійных пытанняў патрабуе часу і намаганняў даследчыкаў.

Вынікі навукоўцаў даследаванняў ужо сёння дазваляюць сцвярджаць, што ВКЛ не было створана толькі продкамі сучасных беларусаў і літоўцаў, а таму яно не з'яўлялася ня беларуска-літоўскім, ня літоўска-беларускай дзяржавай, як пра гэта сказана ў некаторых сучасных публікацыях. ВКЛ - гэта поліэтнічная дзяржава чатырох асноўных народаў - беларускага, рускага, украінскага і літоўскага, дзе славяне займалі прыблізна 11/12 тэрыторыі і складалі каля 80% насельніцтва краіны. Літоўцы ў гэтай дзяржаве з'яўляліся этнічным меншасцю. Таму, ВКЛ можна называць літоўска-рускім або руска-літоўскай дзяржавай, як пра гэта сцвярджалася ў дарэвалюцыйнай расійскай і савецкай гістарыяграфіі.