Добавил:
kiopkiopkiop18@yandex.ru Вовсе не секретарь, но почту проверяю Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:

2 курс / Нормальная физиология / Нормал физиология Алявия О.Т

..pdf
Скачиваний:
23
Добавлен:
24.03.2024
Размер:
20.05 Mб
Скачать

Вегетатив функциаларни бошцарувчи марказлар ва вегетатив рефлекслар.

Вегетатив рефлекслар. Вегетатив рефлекслар купгина реф ­ лектор реакцияларни юзага чи^ишида автоном нерв тизимининг нейронлари цатнашади. Экстерорецепторлар таъсирланганда ^ам, интерорецепторлар таъсирланганда хам вегетатив реф лек­ слар юзага чи^ади. Бу рефлексларда импулслар марказий нерв тизимидан периферик аъзоларга симпатик ёки парасимпатик нервлар орцали утади.

Вегетатив рефлекслар жуда куп. Тиббиёт амалиётида висце- ро-висцерал, висцеро-кутан ва кутан-висцеро рефлексларнинг а^амияти катта. Таъсирланганда рефлексларни юзага чицарадиган рецепторларнинг ва охирги реакцияни вужудга келишида цатнашувчи эффекторлар (ишловчи аъзолар)нинг жойлашишига ^араб бу рефлекслар бир-биридан фарк ^илади.

Висцеро-висцерал рефлекслар ички аъзолардаги рецептор­ ларнинг таъсирланиши натижасида вужудга келадиган ва ички аъзолар фаолиятининг узгариши билан тугайдиган реакциялардир. Аорта каротид синус ёки упка томирлардаги босимнинг ортиши ёки камайиши натижасида юрак фаолияти, томирлар тонуси, талона цон тулишининг рефлектор узгаришлари; цорин бушлиридаги аъзолар таъсирланганда юракнинг рефлекс йули билан тухтаб колиши; ковук ичидаги босим ошганда кову^ силлиц мускулларининг рефлекс йули билан цисцариши ва цовуц сфинктерининг бушашуви ва боцща куп рефлекслар висцеровисцерал рефлексларга киради.

Висцеро-кутан рефлекслар шундан иборатки, ички аъзолар­ га таъсир зтганда гавданинг чекли цисмларида тер ажралиш и, тернинг электр царшилиги (электр утказувчанлиги) ва тери сезувчанлиги узгаради. Масалан, ички аъзоларнинг зарарланишига алоцадор булган баъзи бир касалликларда терининг муайян цисмларидаги сезувчанлиги ошади ва электр царшилиги камаяди. К^айси аъзонинг зарарланишига цараб, терининг бундай ^исмлари топографияси з^ар хил булади.

Кутан-висцерал рефлекслар шундан иборатки, терининг му­ айян цисмлари таъсирланганда томир реакциялари руй беради ва муайян ички аъзолар фаолияти узгаради. Баъзи шифобахш муолажалар, масалан, ички аъзолар орриганда терининг маълум бир цисмини иситиш ёки совутиш шунга асосланган.

Амалий тиббиётда автоном нерв тизимининг ^олати хасида фикр юритиш учун бир к;анча вегетатив рефлекслардан фойда-

ланилади (вегетатив функционал синамалар). Буларга Ашнернинг куз-юрак рефлексы (куз соццаларига бармок босилганда юрак уришининг цисца вацт сийракланиши), нафас олиш-юрак рефлексы, ёки нафас арытмияси (навбатдаги нафас олишдан олдин, нафас чщариш охирида юрак уришининг сийраклани­ ши), ортостатик реакция (ётган ^олатдан тикка турганда юрак уришининг тезлашуви ва артериал босимнинг кутарилиши) ва бошца рефлекслар киради.

Организмреакцияларида автоном нерв тизимининиг иш-

тироки. Вегетатив нервларда иннервациялангак аъзолар фаолиятининг рефлекс йули билан узгариши хулц-атвордаги цамма мураккаб актлар - организмдаги барча шартсиз ва шартли реф­ лектор реакцияланиши доимий бир цисмидир. Хулц-атворнинг турли-туман актлари мускуллар фаолиятида фаол ^аракатлар-

да намоён булиб, цамиша ички аъзолар, яъни цон айланиши, нафас олиш, овцат цазм цилиш, ажратиш ички секреция аъзолари функциясининг узгариши билан давом этади.

Юцорида айтилган аъзолар функциясининг узгариши туфайли мускуллар узоц вацт, максимал даражада самарали ишлай олади. Мускуллар цонни куп олиб, уларда модда алмашинуви кучайгандагина шунда яхши ишлай олади. Дарцацицат, цар цандай мускул ишига юрак тезроц уриб цисцариш кучи ошади, турли аъзолардан утувчи цон цайта тацсимланади (ички аъзоларнинг томирлари тораяди, ишлаётган мускулларнинг томирлари кенгаяди), цон деполаридан цон чициши хисобига томирларда цон купаяди, нафас олиш кучаяди ва чукурлашади, деполардаги цанд цонга чицади ва ц.к. Мускуллар фаолиятига ёрдам берадиган шу ва боюща куп мосланиш реакциялари марказий нерв тизимидаги олий булимларнинг автоном нерв тизими орцали таъсирида юзага чикади.

Ташци мухитнинг ва организм ички цолатининг гурли узгаришларида организм ички муцитининг нисбий доимийлигини сацлашда автоном нерв тизимининг иштироки муцим ацамиятга эгадир. К^уйидаги цодисалар бунга мисол була олади. Даво у^арорати кутарилганда рефлекс йули билан тер чицади, периферик томирлар рефлекс йули билан кенгайиб, иссицлик чициши кучаяди, шунинг натижасида гавда царорати доимо бир да­ ражада туриб, организм цизиб кетмайди. Куп цон йуцотилганда юрак тезроц уради, томирлар тораяди, талон а йигилиб цолган цон-томирларга чикади. Гемодинамикадаги шу узгаришлар туфайли цон босими бир мунча юцори даражада туради ва организмда озми-купми норма микдорда цон олади.

Бутун организмнинг умумий реакцияларида автоном нерв тизимининг иштироки ва мослаштирувчи а^амияти организм хаётига хавф тацдид солганда: масалан, душман ^ужум цилганда, орритувчи шикастларда, бугилиб цолишда ва шунга ухшаш лол­ ларда айницса яццол куринади. Бундай вазиятда таранглик реакциялари ва эмоционал холатлар (разаб, цурциш) руй беради. У лар шу билан таърифланадики, бош мия катта ярим шарлар пустлори ва бутун марказий нерв тизимида цузралиш кенг ёйилиб, мускуллар фаолияти кучаяди ва вегетатив реакцияларнинг мураккаб комплекси юзага чицади. Вегетатив реакциялар руй бериши натижасида организмнинг ^амма кучлари та^дид солаётган хавфни бартараф цилишга сафарбар этади. Автоном нерв тизимининг иш ти­ роки одамнинг эмоционал реакцияларини сабабидан цатъи назар, физиологик анализ цилишда ^ам намоён булади. Одам хурсанд булганда юракнинг тезроц уриши, тери томирларининг кенгайиши, юз цизариши, цурццанда эсатерининг рангсизланиши («ран ­ ги учиши»), тер ажралиши, тернинг рарриша булиши, меъдадан шира чицмай цолиши ва ичак перисталтикасининг узгариши, газабланиш пайтида цорачицнинг кенгайиши ва шунга ухш аш - ларни мисол цилиб курсатайлик. Эмоционал холатларнинг бу Хамма физиологик куринишлари шу билан изохланадики, кузгалиш марказий нервтизимига ёйилганда автоном нервтизими ^ам реакцияларни юзага чикаришда катнашади.

Эмоционал цузгалиш пайтида автоном нерв тизимининг иш ­ тироки билан келиб чикадиган рефлектор актга - психогалваник рефлекс, ёки тери-галваникрефлексы мисол була олади. Бу реф ­ лексии урганиш учун тер безлари купрок булган терига электродларни махкамлаб цуйиб галванометрга уланади. Эмоционал цузралишга сабаб булувчи турли таъсирлар: терига игна санчиш, электр гоки бериш, ^аяжонлантирувчи >^икоя эшиттириш натижасида галванометр стрелкаси огади. Биринчи марта И .Р.Тарханов тасвир этган бу ^одисанинг сабаби шуки, теридаги потенциаллар фарци узгариб, электр царшилиги камаяди ва бу ^одиса асосан тер безларининг фаолиятига боглик.

Эмоционал холатларнинг физиологик куринишлари, асосан симпатик нерв тизимининг кузгалишига боглиц. Аммо бунда парасимпатик нервтизимицам цузгалиши мумкин. Эмоцияларда масалан,, мушук вовулаётган кучукни курганда сайёр нервлар орцали келувчи импулслар таъсирида инсулин чициши кучаяди.

У.Кенноннинг маълумотларига цараганда, эмоционал ^олатларнинг купгина физиологик куринишлари вегетатив нервлар-

нинг бевосита таъсирида, шунингдек, адреналин таъсирида келиб чицади. Эмоционал ^олатларда симпатик импулслар таъсири билан цондаги адреналин купаяди.

Организмнинг огриц туфайли келиб ч и д ан баъзи умумий реакцияларида автоном нерв тизимининг олий марказлари 1$ з и - лиш натижасида гипофизнинг оррдаги булагидан вазопресси ч гормони купроц чицади, бу гормон томирларни торайтиради ва сийдик чщаришини тухтатади.

Юцорида келтирилган мисолларда рефлектор ёйнинг эффек­ тор цисмига гуморал звено цушилган. Марказий нерв тизими организмга нерв импулсларини юбориб, таъсир курсатиш би­ лан бирга, нерв импулсалри таъсирида ички секреция безларида гормонлар ишлаб чициб, цонга ^ушилади, улар куп аъзолар ^олатини ва фаолиятини узгартиради.

Турмушдаги турли-туман шароитга организмнинг мосланишида симпатик нерв тизимининг ахамияти, шу тизимни батамом олиб ташлаш тажрибаларида явдол курсатилади. У .Кеннон мушукларнинг иккала чегара симпатик узанини ва барча симпатик ганглийларини батамом кесиб олган. Бундан ташцари, бир буйрак усти безини олиб ташлаган ва иккинчи буйрак усти безини нервдан мазфум этган (муайян таъсирларда симпатомиметик таъсир этувчи адреналиннинг цонга утишига йул цуймаслик учун шундай килган). Операция цилинган ^айвонлар тинч цуйилганда нормал ^айвонлардан деярли ^еч бир фарк цилмаган. Аммо, организмнинг зур беришини талаб циладиган турли шароитда мускуллар ^аттик ишлаганда, организм цизиб кетганда, совуганда, крн йукотганда, эмоционал цузгалишда, симпатик узан ва ганглийлар олиб ташланган х.айвонлар чидами камайган. Масапан, нормал ^айвонлар гавда ^ароратининг пасайишига сабаб булмаган таш^и мухит ^ароратида симпатик нервлардан ма^рум килинган хайвонлар гавдаси тезроц совуб долган.

Симпатик нерв тизимини иммунологик “экстирпация цилииГ

(олиб ташлаш) йули билан шунга ухшаша маълумотлар олинди.Бу усул 1958 йилда ишлаб чикилди. СДоэн сичконларнинг сулак безларида симпатик нерв ^ужайраларининг усишига ёрдам берадиган оцсил моддани топди. Illy моддани бошка ^айвонларга юбориш йули билан цон зардоби таёрланди, симпатик нейронларнинг усишига ёрдам берадиган моддани уша цон зардобидаги иммун жисмлар боглаб олади. Симпатик нерв тизими тар ан и й этиб улгурмаган ёш симпатик нерв ^ужайралари емирилиб кетади.

Орца м ия, узунчоц мня ва урт а м и ян и н г вегетатив ф ункцияларни бошцарувчи марказлари. Юцорида курсатилганидек, автоном нерв тизимининг эффектор нейронлари кузни ^аракатлантирувчи нервнинг урта миядаги ядроларида, юз нерви, гилцалцум нерви ва сайёр нервнинг узунчоц миядаги ядроларида, орца мия кукрак ва бел сегментларининг ён шохларида ва думгаза сегментларининг олдинги шохларида жойлашган. Бир цанча вегетатив рефлексларнинг ёйлари цам марказий нерв тизими­ нинг шу булимларида туташади. Бунинг сабаби шуки, автоном нерв тизимининг эффектор нейронлари купгина экстерорецепторлар билан висцерорецепторлардан келувчи импулслар таъсирида цузрапувчи оралиц нейронларда импулслар олади. Ш у сабабли вегетатив функцияларни рефлекс йули билан бошцарадиган тубан марказлар орца мия сегментларида, узунчоц мияда ва урта мияда деб цисоблаш мумкин. Марказий нерв тизими­ нинг юцоридаги булимларидан, жумладан мия ^занининг ретикуляр формациясидан, гипоталамусдан, миячадан, пустлоц остидаги ядролардан ва катта ярим шарлар пустлогидан уша марказларга импулслар келиб туради.

Вегетатив функциаларни бошцарадиган спинал (орца м и ­ ядаги) марказлар. Орца миянинг сунгги буйин сегменти ва юцоридаги иккита кукрак сегменти рупарасида ётган нейронлар кузнинг учта силлицмускулларига: цорачицни кенгайтирадиган мускул (m. dilatator pupillae), куз айлана мускулининг к^з косасига тегишли цисми (pars orbitalis m. orbicularis oculi) ва юцори цовоц мускулларидан бири (m. palpebrali tertius)HH иннервациялайди. Орца миянинг шу мускулларига нерв беради* ган цисм Будге маркази ёки centrum ciliospinale деб аталади. Орца миянинг шу цисмидан бошланган нерв толалари симпатик нерв таркибида буйиннинг юцоридаги симпатик тугунига боради, иккинчи нейрон шу ердан бошланиб куз мускулларида тугайди. Ана шу толалар таъсирланганда цорачиц кенгаяди (мидриаз), куз ёрири очилади ва куз соцкаси чацчаяди (экзофтальм). Орца ми­ янинг юцорида айтилган сегментлари зарарланганда ёки симпа­ тик нервлар цирциб цуйилганда Горнер симптоми келиб чицади: цорачиц тораяди (миоз), куз ёриги тораяди ва куз соццаси ич-ичига тушиб кетади (энофтальм).

Орца миянинг юцоридаги бешта кукрак сегментида жойлаш­ ган симпатик нейронлар юракни ва бронхларни иннервациялайди. Бу нейронлардан келадиган импулслар юрак уришини тезлатади ва кучайтиради, бронхларни кенгайтиради.

Орка миянинг барча кукрак сегментларида ва юцоридаги бел сегментларида симпатик нерв тизимининг томирларга ва тер безларига иннервация (толалар) берадиган нейронлар бор. Айрим сегментлар зарарланса, симпатик нервлардан мазфум булган гавда цисмларида томирлар тонуси йуцолади ва турли таъсиоларга жавобан томир реакциялари руй бермайди, тер чицмьй цуяди.

Сийдик чицариш, дефекацияси, эрекция (жинсий олатнинг буртиши) ва эякуляция (урур отиш) рефлексларининг спинал марказлари орца миянинг думгаза булимида жойлашган. ^озиргина айтилган марказлар емирилганда жинсий заифлик келиб чикади, сийдик ва ахлатни тухтатиб булмайди. К[овуц ва турри ичак сфинктерлари фалаж булиши натижасида сийдик чицариш ва дефекация бузилади.

Вегетатив ф ункцияларпи бошкарадиган булбар ва мезенцефал марказлар, Сайёр нерв, тил-халцум нерви, юз нерви ва кузни харакатлантирувчи нерв таркибида утувчи парасимпатик толалардан иннервацияланган аъзолар фаолиятини бошкарувчи марказлар урта мия билан узунчоц мияда. Нерв тизимининг бу булимларида рецептор киритма ва эффектор нейронларининг гурухлари бор. Булар купгина вегетатив рефлексларнинг ёйларини хосил цилади.

Юрак уришини сусайтирадиган, куздан ёш оцизадиган, сулак. меъда ва меъда ости бези секрециясини кузрайдиган, ут пуфаги ва ут йулларидан ут чицартирадиган, меъда ва ингичка ичак кисцаришларига сабаб буладиган нерв марказлари узунчоц мияда. Орца миянинг кукрак ва бел сегментларида жойлашиб, периферияга томир торайтирувчи импулсларни юборадиган симпатик нерв тизими нейронларнинг фаолиятини уйрунлаштирувчи ва интегралловчи вазомотор (томир харакатлантирувчи) марказ узунчоц миянинг ретикуляр формациясида.

Узунчоц миядаги томир харакатлантирувчи марказнинг ва сайёр нерв ядросининг юрак фаолиятини сусайтирувчи нейронлари доимо тонус ^олатида булади, натижада артериялар ва артериолалар ^амиш а бир мунча горайиб, юрак уриши эса бир мунча секинлаш иб туради, бу томир царакатлантирувчи марказнинг ва сайёр нерв маркази ядроси нейронларининг характерли хусусиятидир.

Сайёр нерв ядросининг нейронлари иштирокида юракка тааллуцли цар хил рефлекслар, жумладан Гольц рефлекси кузюрак рефлекси (Ашнер рефлекси) нафас олиш-юрак рефлек-

си, синокаротид ва аорта рефлексоген со^аларнинг рецепторларидан бошланувчи рефлекслар ю зага чицади. Юракнинг купгина рефлектор реакциялари томирлар тонусининг узгариши билан бир вацтда руй беради. Бунинг сабаби шуки, юрак фаолиятини бошцарувчи нейронлар томир ^аракатлантирувчи марказнинг нейронларига богланган.

Томир ^аракатлантирувчи марказда прессор ва депрессор со^алар бор. Прессор со^алар томирларни рефлекс йули би­ лан торайтирса, депрессор со^алар томирларни рефлекс йули билан кенгайтиради. Томирларга иннервация берувчи симпатик нерв тизимининг спинал нейронларига импулслар томир ^аракатлантирувчи марказдан ретикуло спинал йуллар орцали келади. Томир ^аракатлантирувчи марказнинг томир кенгайтирувчи рефлекслари, одатда регионал характерда, яъни гавданинг муайян цисми билан чекланган булади; томир торайтирувчи рефлекслар эса гавданинг кенгроц цисмларини уз

ичига олади. Ю рак фао-

 

 

 

лияти ва томирлар тону-

 

 

 

сини бошцарувчи

мар-

 

 

 

казларга, гарчи мия кат-

ч .

 

 

та ярим

ш арларининг

 

 

 

 

 

пустлори таъсир

этиб

 

 

 

турса ^ам, улар нафас

 

 

 

м арказлари д ан

фарц

 

 

 

цилиб,

уз и хти ёри ч а

30

60

90 Igo min

цузгала

олм ай ди

ёки

гормозлана олмайди.

У зунчоц м иянинг

46-расм. Сунъий йул билан совутилган

хазм аъзолари фаолияти­

нормал мушук (узлуксиз чизиф ва

десимпатизация ^илинган мушук

ни бошцарадиган реф­

(узу^-узун; чизиц)нинг гавда харорати

лектор марказлари сулак

безларига тил-^алкум ва

(У.Кеннондан)

 

юз нервлари таркибида борувчи парасимпатик нерв толалари ор^али меъда, меъда ости бези, ингичка ичак, ут пуфаги ва ут йулларига - сайёр нерв таркибида борувчи парасимпатик нерв толалари орцали таъсир курсатади. Рефлектор импулслар юз нервининг шохчаси (n. lacrimalis) орцали куз ёши безига боради.

Урта мияда - турт тепаликнинг олдинги думбоцларида

цорачик рефлексининг маркази билан куз аккомадацияси маркази бор. Организмнинг вегетатив функцияларини боищарувчи марказлар орка мияда, узунчоь; мияда ва урта мияда булиб,

бу марказлар фаолиятини гипоталамуснинг юксак вегетатив марказлари интеграллайди.

Гипоталамус функциялари. Гипоталамус (думбок ости) таламусдан пастроцда булиб, 32 жуфт ядронинг йигиндисидан иборат, бу ядроларни олдинги, урта ва орцадаги гуруцлар деган уч гуруцга ажратиш мумкин. Гипоталамус ядролари нерв толалари орцали таламусга, лимбик тизимига (бодомсимон ядро, гип­ покамп, гумбаз пуштасига), шунингдек,, пастроцдаги тузилмаларга, жумладан мия узанининг ретикуляр формациясига богланган. Гипо-таламус билан гипофиз уртасида кенг нерв ва томир борланишлари бор, шу туфайли купгина аъзолар функциясининг нерв ва гормонал регуляцияси интегралланади. Гипота­ ламус ва гипофизнинг купинча ягона гипоталамус-гипофиз тизими деб бирлаштирилишига хам сабаб шу. Гипоталамус ядро­ лари мул-кул цон олиб туради; гипоталамус ка-пилляр шахобчасининг тармоцлари марказий нерв тизимининг бошца булимларидаги капиллярларга нисбатан бир неча марта ортиц. Гипо-- таламус капиллярларининг хусусиятларидан бири шуки, улар марка-зий нерв тизимининг бошца капиллярларига нисбатан кулроц кон утказади. Гемато-эндефалик барер орцали миянинг бошца цисмларига киролмайдиган, баъзи йирик молекулали бирикмалар гипоталамуснинг нерв цужайраларига таъсир эта олиши шунга борлиц.

Гипоталамус ядроларига таъсир этиш ва уларни емириш тажрибаларига асосланиб, юрак-томир тизимига, цазм аъзоларига, терморегуляцияга, сув-туз, углевод, ёр ва оцсиллар алмашинувига, сийдик ажралишига, ички секреция безларининг функцияларига гипоталамус ядроларининг таъсир этиши аницланган.

Гипоталамусга таъсир этилганда кузатиладиган эффектлар цисман ретикуляр формация билан симпатик ва парасимпатик тизимларнинг марказлари билан богланганлигига, цисман эса организмнинг куп функцияларига бошца ички секреция безлари орцали ёки бевосита таъсир этувчи гипофиз гормонларининг купрок ишланиб чицишига алоцадор. Шундай цилиб, гипотала­ мус таъсирланганда мураккаб реакциялар келиб чицади, бу реакцияларнинг нерв компонентига гормонал компонент кушилади.

Гипоталамуснинг баъзи ядролари уларга таламусдан ва мия­ нинг бошца булимларидан нерв импулслари келиши натижасида, шунингдек, гипоталамуснинг баъзи цужайралари физик-ки- мёвий таъсирларга сайланма сезувчан булганлиги туфайли цузналади. Гипоталамусда ички муцит осмотик босимининг узгари-

шига юксак даражада сезувчан ^ужайралар - осморецепторлар ва цон цароратининг камайишига эмас, балки ортишига сезув­ чан хужайралар — терморецепторлар бор.

Гипоталамуснинг орцадаги ядролари таъсирланганда, цорачицлар ва куз ёриги кенгаяди, юрак уриши тезлашади, томирлар тораяди ва артериал босим кутарилади, меъда ва ичакларнинг мотор функцияси тормозланади, цонда адреналин ва норадреналин купаяди, глюкоза цон-центрацияси эса ошади. Бу ^одисалар симпатик нервлар цирциб цуйилгач йуколади. Гипо­ таламуснинг орцадаги ядроларида симпатик нерв тизимининг олий марказлари борлиги шундан англашилади.

Гипоталамуснинг олдинги ядролари таъсирланганда цорачицлар ва куз ёрицлари тораяди, юрак уриши сийракланади, артериялар тонуси пасаяди ва артериал босим камаяди, меъда безларининг секрецияси, меъда ва ичакларнинг мотор фаолияти кучаяди, инсулин купроц ишла-ниб чицади, шунинг натижасида цондаги глюкоза камаяди, сийдик ажралади ва дефекация руй беради. Юцорида айтилган ^одисаларнинг ^аммаси гипотала­ муснинг олдинги ядроларида парасимпатик нерв тизимининг олий марказлари борлигига алокадор.

Гипоталамуснинг урта ядролари — кулранг думбоц соцаси таъсирланганда ёки емирилганда модда алмашинуви турлича узгаради. Кулранг думбоц зарарланганда бутун гавдани ён босиши ва жинсий инфантилизм келиб чициши мумкин. Хайвонларнинг кулранг думбоги сурункасига таъсирланганда, цонда липидлар купайган ва аортада атеросклеротик узгаришлар руй берган. Маймунларда гипоталамуснинг баъзи ядролари бир неча ой таъсирланганда меъда ва ун икки бармоц ичак яраси пайдо булади. Бу тажрибалар трофик функцияларнинг бошцарилишида гипоталамус ядроларининг цатнашувини курсатади.

Гипоталамуснинг олдинги, урта ва орцадаги ядролари терморегуляцияда биргаликда катнашади. Гипоталамуси емирилган цайвон гавда хароратини доимо бир даражада сацлай олмайдиган (пойкилотерм) булиб цолади. Кулранг думбоцца механик куч ёки электр токи билан таъсир этилганда баъзан, гавда ^арорати кутарилиб, ^а деганда тушмайди.

Гипоталамус ядроларига электр токи билан таъсир этиш мураккаб гормонал узгаришларга сабаб булади. Натижада гипофизнинг олдинги булагидан адренокортикотроп, тиреотроп ва гонадотроп гормонлар, шунингдек, гипофизнинг орцадаги була­ гидан гормонлар чициши кучаяди. Гипофизнинг олдинги була-

гидан гормонлар чщишига гипоталамусни цайтар алоца тарзидаги таъсири кондаги шу ва боища гормонлар ми^дори билан идора этилади. Буни хал^асимон узаро таъсирнинг ^уйидаги мисолида курсатиш мумкин. Гипоталамусга таъсир этилганда гонадотроп гормон купроь; ишланиб чикади, натижада жинсий безларнинг ички секрецияси кучаяди. Жинсий гормонлар концентрацияси ошганда эса гипоталамуснинг гонадотроп гормон чицишини и;узрайдиган ядроси тормозланади. Уррочи цуённинг кулранг думборига эстроген кристали киритилса, гипоталамус гона­ дотроп гормон чицишини цузгамай. Эркак итлар гипоталамусининг кулранг думбогига тестостерон кристали киритилса, гипо­ физ гонадотроп гормон ишлаб чикармайди, натижада мояклар атрофияланади. Гипоталамуснинг жинсий гормонларга нисбатан махсус сезувчанлиги шу билан исбот этиладики, гипоталамусга гормонлар киритилганда руй берадиган узгаришлар миянинг бошца кисмларига гормонлар киритилганда руй бермайди.

Гипофизнинг оркадаги булагидан гормонлар чицишини ги­ поталамуснинг таъсири хам цайтар аълоца тарзида коннинг осмотик босими билан бошцарилади. Гипоталамуснинг олдинги ядролари емирилганда буйраклар купроц сийдик чицаради, бу ядролар таъсирланганда эса антидиуретик гормон купрок чщ и- ши сабабли диурез кескин даражада камаяди.

Гипоталамуснинг турли цисмлари таъсирланганда руй берувчи жавоб реакцияларининг хусусияти шуки, уларда гавданинг купгина аъзолари иштирок этади. Бу реакциялар ком­ плекс, интегралланган реакциялардир. Гипоталамус ядрола­ ри умумий, хулц-атвор реакция-ларининг аксарисида цатнашади. Гипоталамус таламусдан, оцимтир ядродан ва ретикуляр формациядан импулслар олиб, овв^атга муносабат реакцияларида катнашади. Гипоталамус ядроларидан бири — вентромедиал ядро таъсирланганда ^айвон аллацачонлардан бери берилмай цуйган тансиц овцатдан ^ам воз кечади, шу ядро емирилганда эса овцатни купроц ейди. Гипоталамуснинг иккинчи — паравентрикуляр ядроси таъсирланганда чан^ов пайдо булиб, сувга э^тиёж ошиб кетади. Гипо-таламус жинсий рефлексда ва агрессив-^имояланиш реакцияларида >^ам цатнашади. Мушук гипоталамусининг вентромедиал ядросига нуцтасимон таъсир этилса, агрессив рефлекс руй-рост юзага чицади, бу сохта разаб реакцияси деб аталади.

Ш ундай цилиб, гипоталамус симпатик ва парасимпатик нерв системаларининг функцияларини ва эндокрин безларнинг секре-