O'ZBEKSTAN RESPUBLİKASI İNFORMATSİYA TEXNOLOGİYALARI HA'M KOMMUNİKATSİYALARDI

RAWAJLANDIRIW MİNİSTRLİGİ

TASHKENT İNFORMATSİYALIQ TEXNOLOGİYALARI

UNİVERSİTETİ NO'KİS FİLİALI

Kompyuter injiniringi fakulteti

Kompyuter injiniringi qa'nigeliginin'

2^а kurs magistrantı

«İndustrial qollanbalar» pa’ni boyınsha

K URS JUMISI

Tema: «Biznes protsesslerge diagrammalar du'ziwdin’ UML tili»

Qabıllawshı: Burxanov Sh.

Orınlawshı: Kalmuratov B.

No’kis 2015

Jobası:

1. Kirisiw

2. Tiykarg’ı bo’lim

a) UML – unifikatsiyalang’an modellestiriw tili

b) UML tiykarları ha’m man’ızları

v) UML diagrammaları: Klasslar diagramması, Obyektler diagramması, Pretsedentlar diagramması, Halatlar diagrammaları

3. Juwmaqlawshı bo’lim

4. Paydalanılg’an a’debiyatlar

Kirisiw

Analitik (analizshi) belgili bir klassifikatsiya berilgen hu’jjetlerdi islep shıg’adı ha’mde olardı islep shıg’arıwshılar – bag’darlamashılarg’a beredi. Bag’darlamashılar talap qılınıp atırg’an ma’sele sheshimi ushın bag’darlamalıq ta’miynat tayarlaydı ha’mde onın’ apparatlı qurallarında jazılıwına kepillik beredi. Oyımızdag’ı sistemanı an’latıp beriw sistema u’stinde islew protsessinin’ baslı basqıshı bolıp tabıladı. Da’slep analiz “barmaqta sanap”, yag’nıy ta’wekelshilik tiykarında a’melge asırılatug’ın edi. Ha’zirgi waqıtta islep shıg’arıwdın’ sheshiwshi basqıshı bul puxta islengen reje (joba) bolıp tabıladı. O’z na’wbetinde, joba da klient talapları puxta analiz etilip shıqqannan son’, du’ziliwi kerek.

Proektlestiriw protsessinin’ za’ru’r ta’repi bul protsessti durıs sho’lkemlestiriw. Bunda sistemanı islep shıg’arıwda qatnasıp atırg’an analitikler, klientler, bag’darlamashılar ha’m basqa qa’nigeler bir-birin tu’sinip, ulıwma pikirge kele alıwı talap etiledi. Zamanago’y sistemalardı islep shıg’ıw protsessinin’ ja’ne bir o’zine ta’n ta’repi sonda, jumıslardı orınlaw ushın waqıt jetispeydi. Eger tarmaq sistemalarının’ shegaralıq tapsırıw mu’ddetleri bir-birine jaqın bolsa, islep shıg’ıw protsessinin’ u’zliksizligin ta’miyinlew turmıslıq za’ru’rlikke aylandı.

Ha’zirgi zamannın’ ja’ne bir o’zine ta’n ta’repi – korporatsiyalardın’ birlesiwi – islep shıg’ıw protsessine o’z talapların qoyadı.

UML – unifikatsiyalang’an modellestiriw tili

UML (Uniform Modeling Language) vizual modellestiriw tili bolıp, sistemalastırıw arxitektorlarına sistema qay da’rejede standart ha’m tu’siniw ushın an’sat formag’a iye ekeni haqqındag’ı o’z jobaların a’melge asırıwg’a imkaniyat beredi. UML proektli sheshimler ha’m islep shıg’arıwdın’ o’z-ara baylanıslardı qosqan halda birgelikte paydalanıwdın’ o’nimli mexanizmin usınadı.

UML nın’ avtorları Grady Booch, James Rumbaugh ha’m Ivar Jacobs lar. Olar 1980 ha’m 90-jıllardın’ basında olar bir-birinen jeke ra’wishte obyektke bag’darlang’an analiz ha’m proektlestiriwdin’ metodologiyasın oylap taptı. 1994 – 95-jıllarda usı u’sh avtor Rational Software Corporation kompaniyasın qurdı.

UML nın’ da’slepki versiyaları programmalıq ta’miynat tayarlaw tarawında qollanıla basladı, tutınıwshılardın’ bildirgen pikirleri tiykarında bolsa olarg’a qatan’ o’zgerisler kiritilip barıldı. Bul UML (DEC, Hewlet-Packard, Microsoft, Ration) konsorsium qa’liplesti. 1995 jılı olarg’a OOSE (Objected-Oriented Software Engineering) bag’darlamashısı Ivar (Ayvar) Yakobson qosıldı. Solay etip, UML jan’a mu’mkinshilikler menen tolıqtırıldı.

1997 jıldın’ son’ına kelip, 1.0 versiyası islep shıg’ıldı. Son’ OMG toparı baqlap barıwg’a kiristi ha’mde 1998-jıldın’ aqırında onın’ ja’ne eki jan’a versiyası shıg’arıldı. UML tili bag’darlamalıq ta’miynat islep shıg’ıw tarawında de-fakto standartı bolıp qaldı. Ha’zirgi waqıtta til belsendi rawajlanıwda dawam etpekte. 2002 jılda 2.0 versiyası islep shıg’ıldı.

UML modellestiriwdin’ unifikatsiyalang’an tili – bul vizualizatsiyalaw, spetsifikatsiyalaw, konstruktrlew ha’m bag’darlamalıq sistemalardın’ hu’jjetlerin artefaktaw ushın kerekli til. UML nı tu’siniw ushın 3 bo’limnen turatug’ın: tildin’ tiykarg’ı baylanıstırıw blokları, olardın’ qag’ıydaları ha’m barlıq tiller ushın bazı ulıwmalıq mexanizmler bolg’an kontseptual modeldi u’yreniw kerek.

Uml tiykarları ha’m man’ızları

Basqa ha’r qanday til sıyaqlı, UML ha’m so’zlik ha’m qag’ıydalardan ibarat bolıp, olar UML tiline kiritilip atırg'an so’zlerdi kombinatsiyalap, mazmunlı konstruktsiyalar alıw imkaniyatın beredi. Modellestiriw tilinde so’zlik ha’m qag’ıydalar sisteması kontseptual ha’m fizikalıq ta’repten usınıwg’a bag’darlang’an. UML g’a uqsas modellestiriw tili bag’darlamalıq ta’miynattın’ “sızıqları”n du’ziw ushın standart qural bolıp xızmet etedi.

UML so’zliginin’ tiykarg’ı konstruktsiyalarının’ u’sh tu’rin o’z ishine aladı:

• man’ızlar – modeldin’ tiykarg’ı elementleri bolg’an abstraktsiyalar;

• qatnaslar – man’ızlar arasındag’ı baylanıslar;

• ko’plegen man’ızlar ha’m qatnaslardın’ ma’plerin ko’zlewshi, gruppalawshı diagrammalar.

UML man’ızları

UML da man’ızlardın’ to’rt tu’ri bar:

• strukturalıq;

• minezli;

• gruppalawshı;

• annotatsiyalı.

Man’ızlar tildin’ obyektke bag’darlang’an tiykarg’ı elementi. Olardın’ ja’rdeminde durıs modellerdi jaratıw mu’mkin. Strukturalıq man’ızlar – bul UML tilindegi atlardın’ modeli. A’dette, bular modeldin’ statikalıq bo’limleri bolıp, sistemanın’ kontseptual yaki fizikalıq elementine sa’ykes keledi. Joqarıda atap o’tilgenindey, strukturalıq man’ızlardın’ jeti tu’rli ko’rinisleri bar bolıp, olardın’ ha’mmesi UML da o’z sa’wleleniwin taptı. Strukturalıq man’ızdın’ ta’riylerin esletip o’temiz ha’mde olarg’a sa’ykes keletug’ın UML grafik obrazının’ klassifikatsiyasın keltiremiz.

Klass (class) – atributları, operatsiyaları, qatnasları ha’m ma’nisleri ulıwmalıq bolg’an obyektler ko’pliginin’ klassifikatsiyası. Grafikalıq ta’repten klass tuwrı to’rtmu’yeshlik ko’rinisinde an’latılıp, onda usı klastın’ atı, atributları ha’m operatsiyaları jazılg’an boladı.

İnterfeys (interface) – klass yaki komponent (quramlıq bo’lim) usınatug’ın belgili xızmetler (servis, xızmetler ko’pligi) di belgileytug’ın operatsiyalar kompleksi. Diagrammalarda interfeysi usı interfeystin’ atı jazılg’an do’n’gelek ko’rinisinde su’wretlenedi. İnterfeys ayırım jag’daylarda (derlik hesh bir jag’dayda desekte boladı) o’z halatınsha bar bolmaydı, a’dette ol o’zin sol klass yaki komponentke qosılıp ketedi.

Kooperatsiya (collaboration) o’z-ara baylanıslardı belgileydi. Ol tu’rli ro’ller ha’m basqa elementlerden ibarat bolıp, bul ro’l ha’m elementler birgelikte islep, qandayda bir kooperativ effekt payda etedi. Grafik ta’rizinde kooperatsiya punktir sızıqlar menen shegaralang’an ellips ko’rinisinde su’wretlenedi, ishinde tek onın’ atı jazılg’an boladı.

Pretsedent (use case) – bul sistema orınlanıp atırg’an is-ha’reketler izbe-izliginin’ klassifikatsiyası bolıp, usı izbe-izlik belgili bir aktyor (actor) ushın za’ru’r bolg’an baqlawg’a na’tiyje beredi. Grafikalıq ta’repten pretsedent ha’m u’ziliksiz sızıq penen shegaralang’a ellips formasında an’latılıp, onın’ ishinde tek pretsedent atı jazıladı.

Belsendi klass (active class) dep obyektleri bir yamasa bir neshe protsesslerge, yaki jipler (treads) ge, sonin’ esesine basqarıwshılıq ta’sirin ko’rsete alatug’ın klaslarg’a aytıladı. Grafikalıq ta’repten belsendi klass a’piwayı klass sıyaqlı su’wretlenedi, tek juwan sızıq penen shegaralang’an tuwrı to’rtmu’yeshlik formasında boladı, ishinde atı, atributları ha’m operatsiyalar jazılg’an boladı.

Komponent (component) yaki quramlı bo’lim sistemanın’ fizikalıq orın almasatug’ın bo’limi bolıp, ol belgili bir interfeysler jıynag’ına sa’ykes keledi ha’mde onın’ engiziliwin ta’miyinleydi. Grafikalıq ta’repten komponent ishinde tek atı jazılg’an qıstırılg’an to’rtmu’yeshlik ko’rinisinde su’wretlenedi.

Uzel (node) – sistemanın’ bag’darlamalıq o’nim iskerlik ko’rsetip atırg’an waqıtta bar bolg’an element. Bul element belgili bir yad ko’lemine, sonday-aq qayta islew imkaniyatına iye bolg’an esaplaw resursı. Onın’ grafikalıq ko’rinisi kub ko’rinisinde bolıp, ishinde uzeldin’ atı jazıladı.

Joqarıda atap o’tilgen jeti bazalıq element (klasslar, interfeysler, kooperatsiyalar, pretsedentler, belsendi klaslar, komponentler ha’m uzeller) UML modelinde qollanılıwı mu’mkin bolg’an tiykarg’ı strukturalıq man’ız bolıp tabıladı. Man’ızlardın’ basqa tu’rleri de bar: aktyorlar, signallar, utilitler, protsessler ha’m jipler, qollanbalar, hu’jjetler, fayllar, kitapxanalar, betler ha’m kesteler.

UML tilinde qatnaslardın’ to’rt tu’ri belgilengen:

• boysınıwshı;

• ulıwmalastırıw;

• engiziw.

Bul qatnaslar UML da tiykarg’ı baylanıstırıwshı konstruktsiyalar esaplanadı ha’mde tuwrı modellerdi qurıwda qollanıladı.

Boysınıwshı (dependency) eki man’ız arasındag’ı semantikalıq (ma’nis ta’repinen) qatnas bolıp, bunda olardan birinin’ boysınbag’anının’ o’zgeriwi basqarıwdın’, boysıng’anının’ o’zgeriwine ta’sir etiwi mu’mkin. Grafikalıq ta’repinen boysınıw punktir sızıq penen an’latıladı, bul sızıq, a’dette, belgisi bolg’an strelkag’a iye boladı.

Assotsiatsiya (association) strukturalıq qatnas bolıp, baylanıslar kompleksin klassifikatsiyalaydı. Bunda baylanıs degende obyektler arasındag’ı qandayda bir ma’nili baylanıs tu’siniledi. Sızıq qasında qosımsha belgiler ha’m bolıwı mu’mkin.

Ulıwmalastırıw (generalization) – bul “qa’nigelesiw/ulıwmalastırıw” qatnası. Bunda qa’nigelesken element obyekti ornına qoyılıwı mu’mkin. Bunda boyalmag’an strelka sızıq ko’rinisinde an’latıladı.

Engiziw (realization) klassifikatorlar arasındag’ı semantikalıq qatnas. Bunda bir klassifikator juwapkershiligin belgileydi, ekinshisi onın’ orınlanıwına kepillik beredi. Ol boyalmag’an strelkalı punktir sızıq ko’rinisinde an’latıladı.

UML diagrammaları: Klasslar diagramması, Obyektler diagramması, Pretsedentler diagramması, Halatlar diagrammaları

UML tili diagrammalarında qollanılatug’ın grafikalıq elementler ko’pligin o’z ishine aladı. Til bolg’anı ushın UML usı elementlerdi birlestiriwshi qag’ıydalarg’a iye.

Diagrammalar sistemanın’ tu’rli ko’rinislerin sa’wlelendiriw ushın qollanıladı. Tu’rli ko’rinislerdin’ usı ko’pligi model dep ataladı. UML sisteması modelin imarattın’ ko’rkem bezetilgen modeli menen salıstırıwg’a boladı. Sonı atap o’tiw orınlı, UML modeli sistemanın’ ne qılıw kerekligin klassifikatsiyalaydı. Sol waqıttın’ o’zinde bul qanday engiziliwi ma’lim etilmeydi.

Klasslar diagramması

Bizdi qorshap turg’an barlıq buyımlardın’ kategoriyaları boyınsha ajıralıp turıwın seziw qıyın emes (avtomobiller, mebel, kir juwıw mashinası). Biz bul kategoriyalarg’a klaslar retinde mu’rajat etemiz. Klass – bul uqsas atributlar ha’m ulıwmalıq qa’siyetlerge iye bolg’an buyımlar kategoriyası yaki toparı.

Klasslar diagramması islep shıg’ıw protsessinin’ baslang’ısh noqatı.

Kir juwıw mashinası

+ islep shıg’arıwshı + modul + tip + seriya nomeri

+ kirdi ju’klew + untaqtı (sodanı) ju’klew + kirdi shıg’arıw

Menin’ mashinam: kir juwıw mashinası