«Кенәс, кезә, альд?» — гиж сурад Боовад керг уга билө. Тернь сур- вр угаһар, тигәд чигн ил медгдә бәәлә. Нарна эк аюһинь ава бәәсн ши- нҗ гидгнь бас эн чигн болад бәәхмн. Кен медхв, түүг?

Я'һдг-кегдг болв чигн, эзн гергн Бульдинә туст киитркдгнь ил Ка- зань үзгдҗ, медгддг болад ирв. Энүнә үлмәнь бас бән-бәәж Бамба Боова хойрт чигн цаг-цагарн күртдг болад бәәв. Эднә кесн хамгин ду- ту-дундинь, эс гиж эндгинь эзн гергн олдгнь дару-дарунь давтгддг болад ирв. Нарна бийини бәәдл, хәләхд, урдкасн «тер» гих сольвр эс һарсн дүртә болдг болв чигн, өдр ирвәс бас, цагнь өөрдәд, дулань буй- сад, серүнь икдж йовх намрин цаг мет, улм зекүрәд йовхнь ил темдгтә болҗ һарв.

Нег дакҗ Боова эзнәни герт орхар седж йовад, цааһас һарсн шү- рүн, еөд авсн күүндә соңсчкад, тотхад зогсв.

— Нүдндм бичә үзүл... Бийән андрулсн, му нертә, кишго терчнь,— гиен күүкд күүнә үгин чилгч Боовад хавлгдв.

— Күүнә бишлм... күүнә болхла — учр оңстан,— гисн дун соңсгдв, эннь Нарн.

— Хәрнь гигич!.. күүнә олзтаһар күүк буулһҗ гер авхар адех бо- лад игәд күләһәд йовсн болхмч!.. Эврә чигн болг! Уг тохмд алдршго му нерн, һутамҗ... дөөг... әмтн, әмтн юн гихмб чамаг?.. Домам, һәрг... Намаг әмдд төрүц тиим юмн нүдндм бичә үзгдтхә!.. Соңсҗанчи? — болҗ экнь хәәкрв.

Эн үгд көвүн ду һарч хәрү өгсинь Боова цааранднь тесҗ соңсҗ чадсн уга. Кенә тускар, юуна тускар келгдҗәх үг болҗахнь чигн ил билә. Тер учрар, орхар седж йовсн Боова өмәрән зөрҗ ишкдл келго, үкс гиж хәрү һарад, герән темцв. Энүнә махмуднь әмн-шир тасрад, әрә цогцан дааж хойр көлнь көндрәд, кедү, кезө йовсна темдг уга^ ад- һн-шиДһн герүрн орҗ ирхлә, әмтә күн уга бәәҗ. Аваль, экч хойран угад Боова, һарлцсн һанихн хәләсн экчдән һундл төрн, хармнн, әрвлн, сана зовн, хаһ ташҗ уульлһн генткн дотр бийәснь хагдҗ һарад, терүнә җолаг боомтг, хөрл'һн угаһар дурнднь, амнднь тәвж өгв.

Боова зерүкү соңссн күүндврин хөөн, Нарна санан болшгодан орснь улм-улмар илдж медгдәд ирв. Ода эн нам Бамбала чигн, Боовала чигн, нег үлү Бульдинлә харһхасн зулдг болад, күч өгл уга, керг зөрлцүләд авад ирсн саамд, түргәр салҗ хуурдгин арһ хәәж гилтңнәд оддг бо- лад бәәв. Бульдин чигн бас нәәлмж угаһинь тигәд чигн медж, Нарнла онц харһхасн бишркдг болад ирв. Татсн үүл — үүлдән, тер бийнь, На- рна седклиг бичә зоваслч гиҗ әрвлн санв чигн, болж өглго, харһц бо- лад ирсн саамд, тагчкар, уйһнар түүг ширтҗ хәләҗ, седкләр дотран урсдг билә. Дуриг дотран тесҗ әрүн кевәр хадһлна гисн дегд гидг ке- цү күнд, энрлһтә юмн болҗахгов, йир! Энүнә күндиг ээм деерән тесж даахнь, ичр, зовлң хойриг олна чирәд үзҗ, ю чигн кедг арһнь уга болҗ, әмтнә ховд орж, өдр сө уга цеежләрн ноолдх зөвтәнь, көөрк Бульдин болж һарв. Энүгинь тагчкар хувацҗ, кедү чигә чирмәсн бийнь, кергтә тусан күргдг арһ уга, келкә улс кевтә тагчкар Бульдиниг дахж санн шуукрх зөвтә хойр саднь Бамба Боова хойр болҗ һарв.

Орчлңгин заядар болад, өдр сө давад, өмнк болзг, ахрдад ирх дут- ман, эн һурвн садн эзнә хотна хорма дахҗ нүуж бүүрлдг үүдн уга бо- лад, зуна зуслцгур әмтн нүүһәд һарч одсн хөөн үлдсн эзнә эҗго өвлзң- гиг хәләҗ-харх, өтг арһсинь хаһлж, хашаһас һарһж, хагсаж овалх гисн уршг олҗ, онцд һанцхн герәр оч бәәх зөвтә болв. Олна цугинь үзгч нүднәс, цугинь соңсгч чикнәс ууд, энд игҗ бәәсн эднд нам нег шууд- тан ик чик юмн болж тоолгдв. Энд, эжго, хоосн өвлзңд, эврә эк болгч Бульдинә олн өдр-сармудин ичр, зовлңгиг илдкҗ, орчлңгин одта көк тецгрин дор үүдҗ төрсн әмтн — көвүн болҗ һарв. Энүнд кен гиж нер өгхән кесг хонгтан медҗ ядҗаһад, аш сүүлднь, амни айлһнд ор-

45

4 Альманах № 1

сарнь, дала шүүвр шиидвр угаһар, харлад тоолснь хәәжл бәәтхә гиж тоолад Харли гидг нер өгч шиңгрәсн болдг.

Кввүн өсәд, көлд орад, хойр нас күцц күрәд уга бәәтл, күүкн күн болгч Бульдинә нериг әрвлҗ, кевүн келнд орад, келх үгән амлснасн авн дасмҗ кеҗ автха гиҗ Бамба Боова хойр шиидәд, Бульдинлә з«өвч- ләд, Харлиг эврә көвүн болһж нерн деерән авб. Өсәд, күүни уха тань- сн саамдан көвүн эн нуувчиг медлго бәәтхә гиҗ тоолад, әңг отгин келн-амнас, медулчкх гиҗ саглад, Бамба бүлтәһән ухалад, бүүр бәә- рән соляд, нүдн хол, чикн далд, күүнә отгур нүүхәр шиидв.

Тиим тууҗта кевәр Бамба, Харлиг хо-мөстә наснд, өссн боссн -Наз- ран үлдәһәд, нааран, Алтн-Худгур нүүҗ һарч ирҗ, оруд күн болж нутглсн бәәсмн. Түүнәс нааран олн җил давб, олн юмн мартгдв, отг- әңгин улс Бамбаниг оруд күн гиж тоолдг чигн мартгдад билрәд хуурв. Ирсн өдрәс авн Харли, Бамба Боова хойрин үнн эврә көвүнә тоота бә^һәд, осәд, залу болҗ одсн кевнь эн. Харли келнд орж, келсиг тома- рдг болен цагас авн оньдинд Бамбаг «баав» гигәд, Бооваг «аак» ги- гәд, энүнә уршгас иштә дакҗ җирһлин хаалһан эс олсн, нам олхар чи­гн күсл кеҗ эс -өңгәсн, дү күүкн дү күргн хойран дахад, гертнь бәәһәд бәәсн Бульдиниг хар уга эңкр седкләр наһц экч гиж нерәдәд, эн һазрг эк, эцг, наһц экч һурвулхнь меддг тууҗ энүнә ухан тоолврин хаңхд уга йовла.

Эркән чигә цагаснь авн иҗлдәд, эврә үрн гигәд санчксн,төрхәрә үнн уйһн седклтә Бамба, энүг эврә биш гих айлһта йовдл йир ки-һәәд одх, кезәд чигн һарһдмн биш. һар/һх бәәтхә, нам тиим ухан энүнә дотрнь орсн нег чигн агчм уга билә.

Үнндән болхла, на<һц экчнь болҗ һарх зөвтә, ода болхла экиннь- тоод бәәх Боова болхла, Харлин туст элкнәсн һарсн үрнәсн даву эңкр болдг билә. һарһснас авхулсн гидг үлгүр эн туст йир дегд чик ирлцңһү билә.

Үнн эврә экнь, ода болхла, наһц экчин тоод бәәх Бульдин болхла... Бульдин көөрк, энүнә төлә ичх, зовх хойриг тегштнь үзсн Бульдин, хә- әмнь... тер тоотиг тесҗ дааһад, арвн сард омадан тееһ-әд, алтн шар шимән амлулад, әмн-цус бүрдәһәд күн болһҗ үүдәсн Бульдинд... кел- дг үг уга, тагчкар толһа1һинь илҗ екәрлчкәд, утар татҗ шуукрчкад, эс медсн бәэдл һарһад бәәхәс талдан, иань арһ гиҗ уга билә. Адг ядхдан нег дакҗ, ор һанцх дакж болв чигн «а-ак» гигәд келсинь үүнәс соң- ссн болхнь гих тоолвр зәрмдән дотрнь орад ирсн бийнь, түүгән дарунь һәәлҗ, дарадтнь һурв нүлмҗ, дотр бийәсн көөҗ әрлһәдг билә. Болв чигн, өрчәснь һарсн үрнь, өдр-оө уга оөрнь бәәИәд, өсәд, босад, хорха уга сувсн мет мелтклзж ур<һад бәәсн бийнь, кенә цогц, кенә шүүсн энүг келкж. үүдәсиг медлго бәәхиг, кезәд чигн эн медшгог санад оркхла, кецү гидг һашута эс болхий, чавас! Кен түүг медхв, кен түүг үнлхв, йир!

Эн орчлңгин иим хамг һашута хаалһас холҗх болзгнь Бульдинд һурвн җил урд ирв. һазаһан медгдм дала өвчн уга болен болҗаһад эн генткн бийнь эвго болад, долахн-нәәмхн хонгт шалтглад, әмд наснани дүрин заңшалан алдл уга, дала үг чигн келлго, дала зовлң чигн эргндк улстан үэүлҗ, медүлл уга, номһар, күнд көдлмшин хююн цуцрад, нөө- рт диинрчәх метәр, тагчкар нөөрссн кевтән, дакж серен уга. Дотран бийдән санҗ даа1һад йовсн чилшго дала зовлң, энрлһн энүнә долда болен зүркнд бууһад, хорлтан халда-һад йовсн бәәдлтә. Эн игҗ өңгрл- һн, адг баһасн авн хаһцг уга әрүн седкләр дахлцҗ, күндлҗ йовсн Бамба Боова хойриг ик гидгәр үүмүлҗ, саначрхулв.

һазр деер һарлцсн, әмн боллцен, |һанцхн экчән өңг дүрәрнь үз- җәхнь сүл болгч Боова, усн-цасн болж уульҗ-хәәлж, һашудлһнд чивб. Энүг ода һазр дор орулад булчксн саамд, хөөннь Харлид үниг келҗ медүлснә һундл йорал йозур уга гүн болх, оршахаснь емн эн кен бә- әсиг медж, чик чилгр чирәһинь хәләҗәһәд, нам нег болв чигн «эк 50

минь» гиҗ амлҗ келтхә гиж. ухалад, Боова ууд, онцд Харлиг авч һа-' Р^аД, уульн, мегшн бәәҗ, кезә нег цагт, келхв гиҗ төрүц эс тоолҗ йо- всн үниг илдкәд, цәәлһәд оркв.

Экн авгтан Харли ю соңаҗахан чигн, ю келҗәхиг чигн медҗ авч чадлго бәәҗәһәд, дакад, дүсәд махмуднь суццн болһнарн көөҗ чинг- дәд, зүркнь түг-түг гиҗ цокад, кинь давхцад, өрчнь көөргдәд ирв. Эн ормасн адһҗ һарад, шуд тег темцҗ одад, кеер, у аһуд, кен чигн уга бәәрнд үсән үмтәҗ, шүдән хәврҗ кесгтән һашудн, хордн, шүүдн, нусн- нульмсан барҗ уульн суув. Энүнднь зугл темдг уга зурмн толһа, тее- гин альвн салькн хойрас талдан герч уга билә.

Бульдиниг оршах саамд Харли зугл, хаҗуһин улст төрүд соңсхл уга, бийнь дотран, «хәәмнь эк минь, әмд бәәхдчнь нег болв чигн чикн- дчнь соңсхад, «аак минь» гиҗ амлҗ келсн болхн яһнав! Яһад, юңгад тигәд нанас нууһад, наснани туршарт келлго тагчк йовад йовлач, хәә- мнь...» гиҗ келн, тер саамлань бахлурнь зәнгдрҗ нульмснд боогдад, хойр нүднь харңһутрад одсиг меднә, нань ю чигн үзсн уга, ю чигн соң- ссн уга...

Түүнәс нааран 'һурвн җил давб. Болен бийнь, экиннь туск санл Харлид цагта-цагта ордг болад бәәв. Акад юмн, аль чигн йовдл ууҗад, холҗх дутман талрад, билрәд, мартгдад йовдг зөвтә. Харлид болхла, эврә экнь өңгрсн цаг ууҗад, саарх дутман, терүнә зүсн-зүркнь улм төвәр, тодрхаһар тодлгдад, «нанас көлтәстә кеөрк экм йир ямаран кецү энрлһ эс үзсн болх?» — гих тоолвр улм икәр орад, саначрхулад йов- на. Иим цагла, Харлин нүднд Бульдинә дүрсн — моһлцгрсн хойр хал- хиннь тал дунднь чигчхән үзүрәр хатхад төөнрүлсн мет чимкин чигә хойр бесрг нүкн, кевлүн эгц мөөлүр хамр, өөдән шармгдад, үзүрнь уху болҗ татгдсн деерк урл, маңна дундаһурнь тоһшрсн матлһта хойр күмсг,— эн хамгинь өмннь бәәх метәр ил үзгдсн болна.

Ода эн саамд, одак Песоцкий келен үгин хөөн Харлин дотр бийд үүдсн түүмлһн, энрлһн эс медгчәр, эврән заядар Харлин көлин ишкд- лиг залҗ, нааран, эн чох толһан сууһур, экиннь цокцур авч ирснь эн билә. «Дәрк мини, экиме үзсн зовлң бас нанд учрх зокалта юмн бол- нал. Иим хүвәс оңстан юмн учршго улс бәәсн болналвдн эк минь, би- дн...» гиҗ дотран санчкад, Харли эврә хойр хар нүдндән күч күрч чад­лго, кесгтән тагчкар асхрулҗ суув. Кен, көөркү, Харлин энрлһиг ме- дхмб? Кен үүгинь хувацхмб? Кенәс көлтәстә хәәмнь, хаврин дуланд урсаҗах кир уга килңкр цаһан цасн мет, күч өглго урсҗаснь энв ча- вас?

Тернь Бальҗр, мел -һанцхн Бальжр...

...Бальҗр Бовргин үгин хөөн, сельсоветәс һарч йовад, адһсн ишкд- ләр, зууран альд чигн түдҗ торл уга, эргндән юн болҗахиг оныһл чи­гн уга, хәләл чигн уга, шуд герүрн ирв. Эн герүрн шурд гиҗ орҗ ирэд, ямаран чигн үг келлго, үкс өөдән һарад, буру хамдад, терзүр ширтәд зогсснь экднь ик гидг сонҗлта болҗ медгдв. Болв энүг я-һсн- кегсинь күүкнәсн эн сурхдан башрдсн болад, тагчк бәәв. Тер бийнь, көдлмштән өрүн одчкад, эдү чигә цагла урднь хәрҗ ирдго бәәсн күүк- нләнь эндр, эн саамла йирдән нег уга йовдл болен бәәдл уга гих йор. тоолвр экин седклд орад; кеҗәх герин ахун көдлмш һартаснь алдрж. унад, саначрхулад бәәв. Энд, тенднь эс медгчәр -һарад, күүкнәни чирә- зүсиг тагчкар хая-хая хәләхлә, улагчрад, өңгән соляд одсн кедмн бол­ен хойр халхнь, устҗ гүүдгләд сдсинь арчад, зеегтрүләд орксн хойр нүднь урдкасн ик гидгәр оңдарсн болад, экин седклд цееж.ин күчр ки- ләсн болад, хутхлулад бәәв.

Аю-кеюһинь медж, авхар аҗглсн, сурж, амлҗ келен экиннь үгмүдт Бальж,р төрүц эн гих хәрү өгл уга бәәв. Тиигҗәһәд эн, түүрчсн седкл- ән тогтнулслч гиҗ чирмәһәд, терзин өмн давхрлад, тевкрләд тәвәтә бәәсн дегтрмүд заагас, семрҗ секәд, Пушкина «Евгений Онегин» ги- 4* 51

дгк романиг татж. авад, тал дундаснь хойр талагшан кеж. хуваҗ се- кәд, харһсн халхинь ширтж. умшад тагчк суув:

Болв, мини муульта хүвиг Бичкихн умш чигн әрвлж, Бийим та хайхн угат, Экндән тагчк бәәхәр седләв, Иткит: нам хая болвчн, Долан хонгт һанцх болвчн Деревньдән би таниг үзәд, Тана келсиг зугл соңсад, Танд үг келчкәд, дакад, Дакад танла шинәс харһтлан Даңгин, өдр, сө уга Дотран һанцхн тоолвр тоолад,—

гиҗ умшчкад, Бальжр, «һанцхн тоолвр тоолгддг» болхла, ямаран үг бәәлә! Мини тоолвр «һанцхн» бишлм, «һанцхн» биш,— гиҗ шуукрн бийнь бийдән келчкәд, цааранднь умшв:

Игж бәәх ицгтә болхлам — Ичрим кезәчнь медшго биләт...

Мини ичриг ода кен эс медх? Тиим хов-хоч Бовргт күрч йовдмн бол­хла, кел-аман бүлүдәд, хуцач ноха мет чиюән серс-серс гилгж цоңнад, зәңг ядад бәәдг улс баһ бишлм, тиим улс яһҗ кевтә келнәни-амнани зава һарһж. келҗ йовцхадг болх гисн ухан Бальҗрт орад, урдкасн улм гүүнәр экрңнәд, махмуднь һалар ирвлзсн болад одв.

Дамшад уга седклин үүмлһиг Дүсүләд, токтнулад, (яһж медхв?), Дурнлаһан ирлцңһү иньгән олад, Дүмбр ицгтә гергнь болад, Даянч эк болх биләв.

«Дурнлаһан ирлцңһү иньгән олад»... гиҗ Бальҗр дакн нег давтҗ келчкәд, нүдән өргәд, тус өмнән бәәсн терзин шил һатц холур ширтҗ зө- вәрт хәләв. Бальҗрин хойр нүднә харань харңһутрҗ, тенд, холд, теңгр һазр хойрин шавшлһнд җитхнь негдәд, генткн тус өмнь Харли төөнрсн тдгрг чи болен хойр моһлцг цецгәтә нүдәрн Бальжрин нүддиг эөрүлҗ, т-әвлго ширтҗ хәләһәд, һарч ирв. Эн саамла күүкнә хойр нүднә цецгә- һинь халун нульмсн бүркж мелтклзв.

Оңгдан!... Уга зүркән талдан Орчлңд кендчнь өгшго биләв! Түүг деедс йилһчксмн, йирдән Теңгрин евәл: би чинив;

Бийинм жирһл кевтән — чамла Батта харһлтин бәрц билә; Бурхн чамаг нанд илгәлә,— Би меднәв, — үкәре күртлм Чи мини сәкүсн болхмч..- Чи зүүдндм ирж орлач,—

гиж. Бальҗр устсн нүдәрн өмнк дегтрмүдин мөрмүдиг үзҗ күдц сәәнәр йилһл уга, урднь кесг умшсн үгмүдиг цееокәр гилтә давтҗ келв. Цаа- рандк үгмүднь энүг улм хәәлүлж, уйрав:

Үзгдәд уга бийәр өкәрлүлләч, Үүсхлңтә хәләцәрн намаг уйралач,

Урд, кесгәс нааран дуунчнь Ухандм орж. соңсгддг билэч Уга, зүүдн биш тсрчнь!

Узгдҗ ирлһнләчнь — дарунь таньлав, Үг тасрж,, өсвкж. аслав, Ухандан: «Эн мен!» — гилэв—

Эн үгмүдиг умшчкад күүкн: «Эн мөн!» — гилөв-гиҗ дакн-дакн давтҗ келәд, делгәтә дегтрин халхас деер чирәһән өкәлһҗ шахад, ген- ткн экрн, мекшҗ урсҗ уульв. Эн саамларн Бальжр көөрк, сельеоветин ахлач, йосна .һардач гих дүрәснь терүц тамтг чигн үлдл уга, шин цецг- ләд, сенр үнрәр каңкнад цацглжәх көгснә халвң деер эс медгчәр эргж ниаҗәх эрклү торһн эрвәкә мет билә. Энүнәс, эңкр күүкнәни тускар эв- рә уханасн хөөһүллго санҗасн экнь эн саамлань хәәмнь, эңҗүр улап элкәрн деернь эврәд элкдәд күрәд ирв. Ээж, йир, ээҗ, чини седклиг, килмҗин ачиг хәрүлдг арһ манд кезә, кезә учрхв, йир! Эн килмжин булгас алдл уга эдлж, ундассн ундан хаңһаҗ, әмрл авсн күн ямаран мөңк кишгтә күн болх’ Тиим, таднд бахтхас талдан арһ гиҗ нанд йир угал, хәәнрм!

Күүкнәсн эвләд, юн болсинь ээрәд, сурад, толһаһинь илж таалад бә- әси бийнь, ямаран чигн учриг цәәлһгч хәрү күцҗ ядад бәәв. Ээжнь бас тагчкар гүүнәр саналдна.

Тагчкар тигҗ өкәҗәһәд Бальжр чирәһән өргәд, өндәхлә, нүднәснь урсҗ турглсн нульмсн дегтрин халхсиг давхр ивтрҗ норһад, сегркәдү- ләд оркҗ. һартк альчурарн нүдән тагчкар арччкад, күүкн цааранднь умшв:

...Тер агчмла, эңкр үзгдл

Туңһлң харңһуд эрвлзҗ ирәд

Тагчкар толһадм өөрдҗ шахлдсн

Тегәд чи эс билчи?

Эңкрлн, байрлн, чи нанд Ицгин үг эс шимндлчи?..

Шимлдсн уга биләч, ә һарсн уга биләч, үг келхшч, зуг тагчкар... уг угаһар хәләләч... үүгәрчнь би цугинь... нугинь медләв. Үг келәд керг уга билә. Үг керго. Седкл бәәхлә... седклд бәәхлә үг-юучв?— гиж Баль­жр дотран санн, дакн саналдв.

...Чини өмн нульмсан асхҗанав,

Чамас харсг би эржәнәв...

..Ирхичн күләнәв: һанц хәләһәд Ицг зүркнәме нәәллт сергәһич...—

Игҗ умшн тусчкад Бальжр, генткн бийнь чочн өсрәд одв. Генткн энүнә өмн, тер ирхинь мөрәдҗәсн күнь өндәһед һарч ирсн болад одв. Уга.. уга.. керго, бичә ир... нанд ичкевттә... ичҗәнәв... әмтнә келнәс хор- җанав... ю санхвч. дәрк минь! Керго.. Нанур бичә иигҗ хәлә, өңгчвь нанд хармч... аль мини өңг хармий? Нульмсан эврән асхҗанав... харсг„. нанд керго гиҗ Бальжр дотран бийнь бийдән келн, дакн хойр һариннь альхар чирәһән хальчлн, һашудҗ, альчуран нүдндән бәрж, асхрсн нуль­мсан түүнд шиңгәв.

Иигәд үмшн бәәҗ, Бальҗрин хойр нүднәс бүлән нульмсн бәәҗәһәд бәәҗәһәд мелткллзәд һарч ирәд, мелд гиҗ цальгрсиг эн альхндан бәәсн нимгн торһн альчурар хавлҗ арччкад, тагчк сууна. Эн саамла Бальжрин дотр орҗах тоолвриг утхҗ кемҗәлх утхур альд бәәх! Дурна телүрклт, саначрхлһна һамшг, ичрин уутьрлт, седклин уйрлт, хармнлтин халг,— цуһар нег зергәр өрчднь дүүрәд, цееҗинь хавчгдулад, бәәҗәһәд-бәәҗә- һәд саналдн шуукрулад оркна.

5®

Эн өдртән Бальҗр гертәсн 'һарч, альдаран чигн одсн уга. Үзгдсн хар!һсн күн болвас, энүнә тускар саак ховин үгмүд санн гиҗәх болж медгдв, Наадк улсас нег үлү давуһар Бальҗрт Харлилә харһлт кецү тачалта болх болҗ медгдв. «Тер юн гиҗ санх, ямаран нүдәр хәләх, ю ухалҗадг болх... соңссн болхла?» —гиҗ тоолвр күүкнә махмудинь 'ки- ит- урсхад, мөчмүд хамгинь менрүләд, заратрулад, игсн саамларн цог- ннь агдиһәд, акчсн, бичкрсн болад одна. Эн тоолвр Бальҗрт кезә мар- тгдх, кезә седкләснь холҗх, ухань кезә төвкнх, чирә хаһрҗ эн Харлилә кезә үзлцх? Эн хамг күүкиг тәвлго саначрхулв...

Иван Калистратовичәс соңссн үгиннь хөөн Харли, хәәмнь көөрк Ьальҗрла харһхин ик дурн бәәв чигн, харһсн саамларн ямаран үг кел- хән медҗ ядҗ дотран түңшәд, башрдулгч седкл дотр бийинь эзләд те- рүнәс иштә, харһхасн зулад, үзлцм чигә һазрур эргҗ одл уга, өдртнь кех зөвтә кергән күцәчкәд, ора болад ирхлә, гертән тагчкар дегтр һар- тан авчкад суудг болад бәәв. Иим бәәдлинь медсн бийнь герткснь оньг бәәв ^{УЧрИНЬ ЙИлҺх ТӨСТӘ сурвр өглг0}’ ^{эс медсн бола}Д- тагчк бәәлдәд

Эдү-тедү болад, цөөк хонсн хөөн, эн нег асхн, эднә бийсиннь ухан- тоолврт эс орҗасн, ончта кевәр хаалһиг негдүлв.

Нидн намр колхозин ик хург болхин алднд, Ольдан хотнд бәәдгБад- мин күүкн Делҗәд әрк ирҗ болна гигәд җииркү зәңг һарчкад, дакад тагчг болад одла. һал уга һазрас утан һардго мет, тер зүүвр зәңг мел хара эөңдән парен уга билә. Делҗә нег бийд Инҗән Үлмҗд үпән өгәд, одх болад, эв-зевән оллцсн болҗ медгдҗәсн саамла, Инҗән Үлмҗиг Комсомольск организации сегләтрәс һарһад, дакад эврә төрл байн Бак- дгиг харссн йовдл һарһснднь терүг комсомолии членәс һарһчксн хөөн Делҗә генткн, агчмин дунд шиидврән соляд, Үлмжд одх болен зөвән хәрү авад, Делҗә мордхмҗ гиҗәсн зәңг намшрад унтрад одла.

Делжә гидг — йирин тиим әмтн билә. Селәнә школын дөрвн классиг зөвәр нас куцчкәд төгскәсн, терунәсн цааранднь давҗ сурһуль сурл уга хаичкад зогссн, шин цагин күүкд улсин зөв йосиг цугинь медәд авчксн юмнд дарг өгшго дүртә билә эн. Олнд туста дала көдлмш йирин кедго’ эврә гертән дурарн гилтә бәәһәд, үсән оһтрлулҗ хәәчлүләд, гедргән цо- кҗ самлчкад, орс майг өмсчкәд, хотн дундаһур хооран өмәрән хойр шулхр-шулхр гиҗ йовдңндмн. Нег ончта йилһлнь — эн эгцлүләд хәәчл- үлҗ гедргән цоксн никт хар үснь, энүнә өмссн майг, цаһан килңкр цее- җвчтәһән зоклцад, энүнә альмн болен төгрг моһлцг чирәлә ирлцәд баһ- чудин оньгиг алдл уга бийүрн тусхадг билә. Тер чинрән чигн медәд, Делжә му күүнд одшго болад, сән күнь энүг эргүлл уга, игәд, баһчудин седкл авлгч цогцан бардмнад, дүңглзсн хойр нүдәрн дор-деер харвад бәәдмн билә.

Эн өдр ора шидр Харли хотн хоорндк хаалһар өрвәд уха туңһан йо- вҗ йовхла, энүнә өмн генткн Делҗә, <һазр дорас һарч ирсн мет, амдҗ харһад бәәв.

— О-о, комсомолии сегләтр менд!.. Күүздгән уурад, нам дәврчкхдән чигн нөөшго болад бәәҗ кевтәмт? — болҗ Делҗә нүдән бүрлзүлҗ инәмсклв. ¹

Харли чочн тусад, Делҗәг чирәһинь ширтҗ хәлән, бас инәмсклн:

— Менд, менд! — гиж хәрү өгв.

— Муха кевтә, гүн тоолврта дүртәһәр йовхмт? — болҗ Делҗә серг- мҗтә дууһар сурв.

— Ямаран гүн тоолвр бәәх билә... Чи яһҗ медвч?..— гигәд келх хо- орнд, цааранднь немҗ ам аңһалһл уга Делҗә, ода инәмскллһн угаһар, дорк ормдан селн сүүҗлдн, келв:

— Харли комсомолии сегләтр болчкхларн, нам әмт таньдган уурн гиҗәх кевтәлт, бәәдлтн?

— Я'һна? Кен чамд келнә?..

54

— Кен келх билә? келвр угаһар чигн үзгдә бәәнәлм...

— Эрлич цааран, аюдан, эс боях юм бичә келәд бәәһич,—болҗ Хар­ли инэмсклв.

— Аав, ээҗчнь менд болхгов? — гиж. Делҗә генткн, агчмин дунд, хүврәд, оңдарад, килмҗлсн дүртәһәр келв.

— Менд, менд! Танахс чигн цуһар менд болхгов?

— Менд! — гиҗ хәрү өгн Делҗә хойр нүдәрн Харлиг ивт өрмдн ги- җәх дүртәһәр хәләв. Эн хәләцд тесҗ ядад, көвүн дорагшан һудин:

— Кезә ирләч? — гиҗ күүкнәс сурв.

— ҮДИН 'ӨМН ирләв.

— Кергәр ирлч?

— Кергәр гихв, керг угаһар гихв,—гиҗ келәд Делҗә алькинь чигн авгтан йилһҗ медүллго бәәчкәд, невчк түрд гиҗәһәд немҗ келв:

— Хотнд ба<һчуд цөн, уудьврта, хамаран одв — хоорндан орлцхд цөөкн гер. Тегәд невчк сергҗ авслч гигәд, танахсур ирләв. Танахнд чигн күүнд ханмҗта, дала сергмҗтә юмн уга болм дүрстә, — гиҗ келәд Дел- жә дакн инәмсклв. Эннь эс медгчәр Харлиг хатхҗах төстә үг болҗ кө- вүнд медгдв. Экн авгтан хәрү өглго бәәҗәһәд, дакад Харли:

— Ода альдаран оч йовнач? — гиҗ сурв.

— Ард цахрин улс орх саната йовлав. Хаалһдм чи харһад бәәвч... Түрүләд лавкар орхар седләв. Ода чигн хааһад уга эс болхий?

— Ора күртл бәәдг билә... хаагдад уга болх,— гиҗ Харли арһул келчкәд, Делҗән тевкрсн цогциг белкүснәснь а>вн өөдлүләд, адһм угаһар үй болһнинь шинҗлҗ хәләв. Өргәр бүрҗ шаглад кесн майгин захас өө- длүләд, цогцлань ирлцүлҗ, баһлцгинь балвлҗалулҗ, һарин нурһн деер ханцинь саглрулҗ өмсәд орксн ке цееҗвчин өрч өндәҗ көвклзәд, киил- сн ки дахҗ өвклзсиг үзчкәд Харли эвгодсн дүртәһәр нүдән хаҗугшан кев. Энүгинь тааҗ медсн кевтә Делҗә кевлүн кеңкргән улм көвкәлһҗ, махмудан йилһрүлсн болв.

— Харли, юмнд эс адһҗахла, лавкур намаг күргчкхнчнь,— болҗ генткн тагчк болҗасн күүкн келв.

Көвүн авгтан яахан медл уга бәәҗәһәд, күүкн күн сурсн седклиг эс тевчхлә эвго болх гиҗ ухалад:

— Яах билә, күргәд чигн оркхгов,— гиҗ хәрү егв.

Делҗә Харли хойр дахлдад, хоорндаи ю-бис күүндн, өрвәд лавк хә- ләһәд һарв. Школ сельсовет хойрин хоорндаһур эн хойриг һарч йовхла, генткн хаалһ деернь, гер таласн сельсовет орҗ йовсн Бальҗр зөрлцәд, таш-пиш харһад бәәв.

— Менд йовцхант! — гиҗ генткн харһсндан, башрдн тусн, чирәннь дүрснь оңдарн, арһул келчкәд, Бальҗр, дакҗ нег чигн үг иемл уга, иш- кдлән шулудулад, давад 'һарад одв.

— Менд! — гиҗ Делҗән өгсн хәрүг Харли зервк соңсад, дакҗ бийнь ямаран -.игн ду 'һарл уга тагчкрад, махмуднь менрәд, хойр көлнь туша- та мет мәәмрәд, әрә ишкҗ уралан йовб. Бальҗриг сельсоветин үүдәр •орн-ортл эн ардаснь тәвл уга хәләв. Хүв болхларн, Харлин эн бәәдлиг Делҗә оньһҗ медсн бәәдл һарсн уга. Нам медсн бийнь, зөрц тагчк бәә- сн болхий?

— Сельсоветин ахлачтн, әвртә адһмта йовхмб? Әмтнлә үг чигн күүн- дшго болад бәәҗ. Маштг тарһлхларн махла авхулдго гишңг иигәд, юм- на захд күрч авхларн, деегүрдәд оддг бишийвдн бидн,—болҗ Делҗә сүл үгән шүбтрлсн әәтәһәр келв.

Эн үгд Харли хәрү өгч юм келен уга. Хәрнь нам, эн күүкнә авг-бәрц көвүнд төрүц таасгдл уга бәәв. «Хүвәсн цөкрсн, һундсн, әмтнд үлү үзсн болен ямаран әмтн болҗахмб эн? Саахндаһа бас тер... «комсомолин се- гләтр кү уздгән уурч» — болад аюдан үг келлә. Ода сельсоветин ахлач әмтнлә күүндшго больсинь медчкҗ... Альдас иим ухан энүнд орад бәәдг болхви?— гисн тоолвр Харлид орв.

55

Игҗ шуудтан йовад, Делҗ^г лавкар дахулад орулчкад Харли, эргәд ю-бис һәәхсн болҗаһад:

— Не, би йовнав,— болад күүкнәс салад һарв.

Лавк дотр оңстан улс бәәсн учрар, Делҗә энүнд үг келлго, тагчкар ардаснь хәләһәд үлдв.

Харли лавкас һарад, сельсовет хәләһәд йовҗ йовад, дакад кецәһәд, хаҗуһарнь давад, өмн үзг амта йовҗ йовад, ташр хаҗугшлад, школин гермүд ордг дүртәһәр йовб. Одак, цаг биш цагла, ирлцән уга күүтә— Делжә күүктә йовҗ йовхла, һазр биш һазрт болен Бальҗрла үзлцлһн Харлин дотр бийд ик гидг олн тоолвр орулад, уутьрулад йовб. Талдан болхла, энүнд дала сонҗлта юмн уга чигн болх бәәсн биз, болв ода, сүл өдрмүдт болен йовдлин хөөн, эн харһлцан Харлид болхла уршгта болх ухан санл орулад бәәв.

Харли хамаран чигн нег мөслҗ йовл уга, негт өмәрән амта, негт хооран амта йовад, нурһлҗ школ сельсовет хойрин хоорндк хаалһиг хазлад амдад бәәв. Бальҗрла харһхдан башрддг болв чигн, энүнәбийнь бийдән күч өглго хәрү эргүләд бәәв.

Иигә бәәтл, деед үзгт нарн шухиҗ сууһад, теңгр дордк бийәсн көш- грҗ халһрад, бүтү улан шархл туяһар орагдад ирв. Удл уга, теңгрин өңгнь улм өткрж, күрңтәд ирв.

Бальҗр чигн бас цаг биш цагла, һазр биш .һазрт Харли Делҗә хойр хамдан йовснла харһчкад, экн авгтан эвгәдҗ башрдн, оңстан юм санл уга, үкс адһад, үг келлго, сельсоветүрн гүүһәд гилтә орҗ ирчкәд, бийнь төвкнҗ, стол <һатцан тесж, сууҗ ядад, өсвкҗәһәд, дотр бийәснь «бичә тииг» гигәд хөрә бәәсн бийнь тесҗ чадлго, терзүр өөрдәд, лавк хәләһәд йовҗ йовсн одак хойр күүг, үүднүр орн-ортлнь тәвлго ардаснь хәләв. Харт авх, Делҗәд үлү үзх, киитркх тоолвр ода ирҗ, тер хойрин баран үзгддгән уурсн хөөн энүнд орв. Өрчнь хавчгдад, кинь давхцад, дотр бийнь бүтәд, Бальҗр яахан, ю һартан авч кехән олҗ чадлго, негт сто- лурн өөрдҗ ирчкәд, төвкнҗ суулго, хәрү эргәд. негт терзүр одад, одак хойрин йовҗ одсн хаалһиг көөҗ хәләһәд, «лавкд тедн ю кеҗәдг болхв, хаалһдан хоорндан ямаран үг күүндсн болхв, хамаһас, юн учр деерәс харһлцж. йовх хойр әмтн болхмбе? Яһҗадг болхв?»—гиен тоолвр күүк- нә дотр бийиг эзләд, һарч өглго телүркүлв. Тиигҗәһәд Бальҗр җиирәд, төвкнәд, тер тоолврт орсн тоотин зәәдвриг йилһл уга олҗ тәәлҗ чадш- гов гих санлд авлгдад, эн санлларн таарад тагчкрҗ сууһад, күцәх зев- гә кергиннь ард орв. Болен бийнь, бәәҗә-һәд-бәәҗәһәд одак давҗ одсн санлмуд хәрү эргҗ ирәд, утар татҗ саналдулад оркна. Эннь дурнд ав- лгдсн цееҗин киләсн.

» Кеҗәх көдлмшиннь ард орх дутман күүкнә седклнь улм төвкнәд, ода нам көдлмшән көтрәһәд, хәрәд һарн гихлә, хаалһ деернь саахндак хоЙр күн дакн харһн гисн болад, тер боллцх харһлцанас эвҗәркәд, Бальҗр кергтә, керг уга хойрин заагар кесгтән сууһад оркв. Игәд ода, ормасн шилжл уга сууһад, энүндәп хонхмн биш, яһдг болв чигн хәрх кергтәлм гиҗ ухалад, кеҗәсн хамг үүлән ахулчкад Бальҗр, эс медгчәр энд-тендән болһаж хәлән, харңһутрад, хо бүрүлин гегән тасрад одсн ас- хн барң-бүрңд герән темцәд һарв. «Эн, саахндак хойрин харһсн орм... уга, одачн невчк күрәд уга кевтәв... эн... күрч йовнав, энүнд билә...» ги- гәд дотран санн Бальҗр бийнь заядар дотрап экрңнв.

Игҗ йовсн күүкнә өмн генткн, сана-серл авх хоорнд, харңһун ав дундас харлзсн баран, әәмсн чочн туссн хойр нүднднь, давани шил мет көндлң тунтсн дүрстәһәр, туслцад һарад ирв. Бальҗр чочн тусад, хооран гедс гиҗ цухрчкад, өсвксн, сүрнь даргдсн әәтәһәр:

— Кембчи?..— болҗ сурв.

Бальҗрла һарһх урньдлһнд күчнәс авлгдсн бийнь, тер болх харһл- цан ямаран кевәр учрҗ, ирҗ болхинь эс медҗәсн көвүн, генткн харһл- цан ирхлә, эврә бийнь бас чочн тусҗ әәмсчкәд, авгтан амн урлнь зааг- 56

рҗ, келх үг һарч өгл уга, һазрт цогчксн һасн мет, ормдан таг болҗ көшҗ зогсв.

Күүкн бәәрнәсн көндрл уга көшв, эрүл бийнь безгтә мет махмуднь эгзңнүлҗ заратрулад, эврә цогцнь генткн күүнә болҗ одсн мет, әмнь тасрҗ менрәд, дакн хооран цухрн гичкәд:

— Кембчи гинәв? — болҗ сурв.

Харли генткн серл орсн мет, үгән олҗ:

— Би-иве, Бальжр... бив-е, Харлив,— болҗ арһул келәд, уралан иш- кв. Эн үгиг күүкн соңсж йилһҗ медвү, аль нам авьясар тигв гихв, хоо­ран цухрхар белдҗәсн бийнь, генткн ормасн уралан шурд ишкж йовн, харңһуд, салькна аюһар һаңхсн нәрн бурһсн бура кевтә, нәәхлсн болад одв. Эн саамла Харли түргдн, өмәрән зүдрәд, хойр һаран делгж тосхла, тер хоир пар хоорнд күрч орн, күүкнә нәтг болен цогцин чинвртә эрчмнь сулдад, һаңхад, хадурар йозурарнь хадад орксн хулен мет аютад одв. ләәртә сувсн болен эн харм эрклү цогциг Харли, хүвиннь деежиг олҗ авсн мет, хавлад, бийүрн кецәлһәд тосад авб. Эн агчмла, Харли Баль- җр хойрт эн ульһн асхн чигн, эргндк орчлң чигн, эднә ора деер эклҗ бу- трлдж^һарад, эргцән кеҗ йовх одд чигн бәәхнь мартгдҗ, ууҗҗ хурад, нисҗ йовх болж медгдв. Хару хармар киилсн бүләкн ки, давхцҗ цоксн зүркдин лугшлһн эн хойрт әрә медг-үлгөр соңсгдад, мөчмүднь эзән сон- еж эвт ордгасн алдрад, эднә хоолас эгшг дууна ә һарч өглго, иигәд зө- вәрт, кен-негнәни кииллһ хавлад, мел тагчг кесгт зогсад орксн болж медгдв.

Бальҗрин сананд, ода ирҗ, «би-ве, Харлив» — гисн үг йилһрҗ соңсг- дсн болад, тер үгд хәрү өгчәх болҗ күүкн: «би—Бальжрве... чини., чи­ни Бальжрчмбе...» гиж бийнь бийдән дотран келв. Зуг, эмәснәс иштә, эн үгән илднь келж, Харлид эс соңсхҗ чадсн күүкнд тачал болҗ түңшүлв.

Эн саамла эднә-с кишгтә улс гиҗ орчлң, алтн делкәд нань бәәдгбиш боллта гиҗ эн хойрин уханд орҗадг болхий? Берк биз!

Игҗәһәд, генткн сана авсн кевтә күүкн, Харлин һартас бийән зааг- лж сулдхад:

— Болж... ичкевт... күн үзчкх,—гиж урлан әрә гөвс гилгҗ, шимлдсн әәтәһәр әрә соңсхҗ келв.

Кен үзх билә, альд ода күн бәәх билә...—гиж келәд Харли күүкнэ цогциг сулдсн бийнь, терүнә халун-бүләһәр ирвлзж омутрсн һариг аль- хнасн тәвл уга бәрв. Эн һариг тәвчкхләрн дакж бәрҗ чадл уга. алдад хуурн гижәх әвр көвүнәс һарв. Бальжр чигн эврәннь көркхн һармудан Харлин альхнас татж суһлхар седжәх кирцән уга болҗ медгдв.

Альдас йовҗ йовнач?... хамаран оч йовнач?...— гиҗ Бальҗр, энүг альдас, хамаран ямаран уршг йовулҗ йовхинь медә бәәсн бийнь,’ тии- гәд, үгин аюд сурв.

Нааран ирҗ йовлав,— болж Харли юуна чигн ирлцән үга иим хәрү өгв.

— Нааран, эн ормурий? Энүнд юм геевч, юм үлдәлч? — болж Баль­жр, көвүнә чирәг харңһуд ширтҗ хәлән, мишәҗ сурв.

— Эн ормур.., нааран,— гиж көвүн келв.

— Кениг геевч?... Одак, саахнда Делҗәтә йовен орман санад, са- начрхҗ йовемн биш болхговч?— гиҗ сурад күүкн инэмеклв.

Геелэв... геелэв... геесэн олж авбув. Эн — олад авчкув. Геесм эн билэ, эн... чи билэч... Бальжр биләч,—гиҗ келәд, үгиннь сүүлиг шимл- дж, хоолдан шахҗ келн Харли күүкиг дакн хойр ээмәснь авад, өлгәтә бичкн күүкд өкәрлҗәх кевтә, бий талан шахад, шанаһинь халхларн наалдулад, утар татҗ саналдчкад, таг болад менрэд одв.

Энүнә хөөн Бльҗр, эднэ кенднь болв чигн келҗ соңсҗ таасмҗ, төв- кнлт уга, саахндак Делҗән тускар үг һарһҗ келшгоһар седәд, нам .тер иовдлд оньг өгч, учртан эс авчах бәәдлтә болв.

Игәд зогсҗаһад Харли Бальҗр хойр һар-һаран бәрлдн, ормасн ар-

57"

һул көндрәд, амрсн үг угаһар йовад, школин гермүдин хаҗуһар давад, цаарлад, хотнас ууҗад, тег темцәд зааград одв.

Өрвәд, ю-бис күүндә йовҗ күүкн көвүн хойр күслин гүүнд авлгдж чивәд, яах, юн болх хөөткии тускар келлдв. Эннь чигн зөвтә йовдл. Күн, гисн юмн күсл угаһар бәәж чадшго, күсл мөрәддго, күцл хәәдго күн хо- осн, кеер хатхад зогсачксн бә мет болҗана. Күсл уга, күсл кеҗ, түүгән күцәхәр зүткҗ гүҗрж чаддго күн гисн—орчлңгин йорал уга өргн далан һалв дунд хәәв, җилкән алдсн, үзгән геесн хооһш оңһц мет мөн.

— Орчлң гисн юмн — акад юмн... Өдр ирвәс өңг дүрснь оңдарж сольгдад, улм-улм соньн болад йовдгнь йир өврмҗтә,— гиж Бальҗр эк- лв.—Урдк, кезәңк хаадуд, нойдуд зәәсңгүдин цаг бәәсн болхла, Харли, чи бидн хойр альд, ямаран кевәр йовх бәәсн? Нам бәәх бәәсн болхийв- вдн, аль угай?

— Бәәх биләвдн,— гиж авгтаи ицгтә әәтә хәрү өгчкәд, Харли хәрү татад түдс гичкәд:—Бидн эс бәәвчн, мадна ормд бас иим, талдан улс бәәх билә... Зуг тиим хойр күн ман хойрла әдл иим болх бәәсн болхий, тегәд? —гигәд Харли өрвүлж, Бальҗриг бийүри шахҗ тагчкрв.

— Бәәсн... мел иим, маднла әдл болх билә,— гиж Бальҗр Харлин седклиг тевчх седкләр, ульһн дууһар келв.

— Уга... тедн манас оңстан болх билә... Чикәрнь келхд, цаг тиим бә- әсн болхла, бидн оңстан болх биләвдн. һанц эктә Бальҗр байна үкр саадг зелин зарц болжах билә. Би болхла... би илгн бортх девлтә, ик довуньг ээмдчксн, байна малин ард, нүдндән доһлң нульмста, көлдән сәрсн боршмгта йовх биләв,— болж генткн Харли келсиг соңсчкад Баль- җр, эн хойрин ода бәәх бәәдл генткн тиимд тохрҗ одн гиҗәхмн кевтә, әәм-ссн дүртәһәр эгзңнҗ заратрн:

— Уга... бичә тигж кел... керго, дәрк минь, тиим хүв керго,— гиж ке- ләд Харлин халхд толһаһан шахж тагчкрв.

— Ода тиим болшголм. Бидн—советин цагт, Советин йоснд бә-ән- әлм,—болж Харли Бальҗриг төвкнүлв.—Ямаран айта цагла харһж бидн үүдҗвдн! Сурһуль-эрдм дасад, шин жирһл тосхад, әмтнд хүв-ки- шг делдәд, хуучна, харңһу түрү-зүдү хамгас әмтиг гетлгәд оркна гисн ямаран ик ачта йовдл болх!

— Тиим. Терчнь мел үнн, Харли. Ода хөрн, -һучн жил болчкад, юн үүдсинь, юн учрсинь үзхвдн... Цуһар элвг тегкүлтә, тиньгр-таньһр, онь- дин байрин инәдтә, хуучна йөрәлд келгддгәр, күүнд келүлл уга, нохад хуцулл уга, күн болһн сансарн жирһх! Ямаран кецү сәәхн цаг тер болх! — гиҗ Бальҗр деегшән хәләж, эн саамлари орчлңгиг кевтнь тев- рәд авхар бәәх седкләр дүүрч цальгрҗах дүртә болҗ медгдв.

— Тиим. Ода хөрн, һучн җил болхла, чи бидн хойр насн ирәд, медә^: рәд, көгшн коммунистнр болад...

— Мадна ардас дахҗ өссн улс, мадна үрн-садн өсәд, эндрк маднла әдл, бас игәд, комсомольцнр болад, җирһлин эздүд болх... Советин йос тортанав, колхоз тосхнав гих зовлң, килмҗлә тедн харһшго, цуһар белн болж одсн хамг деер тедн ирәд, эзләд, эдләд бәәх! Ямаран һәәвһә юмн болх, дәрк! — гиҗ күүкн кел шагшрв.

— Уга теднчнь тигхн уга. Мана кеж күцәсн болх гиҗ теднчнь ханҗ, терүн деер түдҗ зогсхн уга. Бас эврәһәрн, бийдән тааста, туста болдгар цааранднь демән немцхәх... Тиигә-тиигә йовж. коммунизмд күрх! Ком­мунизм ирх! Терүг үзәд, тер цагт күрәд бәәдг арһ учрхнь!!!—болҗ Харлид седклин өргмҗ үүдҗ, ухан-тоолврнь холур хальҗ нисв.

Энүг дахад Бальҗр чигн бас седкләрн өрггдэд, күслин кемҗәнә аһу күцгдл уга, улм цаарлад, бийиннь ардас авлж. дахулв.

— Тер цагт, амр үгнь, тәедгч, җирдгч җилмүдин баһчуд, эндр эн ма­на нүдәрн үзж, һарарн бәрҗ, кеж күцәҗ йовсиг көгшәсд келснәс, дегтрг бичгдснәс холин цууһин зүүвр зәңг мет меддг болх... Ой, иткхн угал тедн! Эс гиж, иткв чигн, кесгнь маһдлҗ санх.. Эн хамгиг цугинь илднь, .58

үннднь келәд, ке-сәәхнәр зурҗ, урн үгәр кевлҗ бичәд, хөөтин үрдин тө- лә гиҗ үлдәм күн бәәдг болхнь! Тиигхлә ямаран айта болх-а! — гиҗ Бальҗр суржахин чигн, нам йирин тигәд мөрәдҗәхин чигн йилһл темдг угаһар келв.

Олдх, һарх тиим күн, лавта 'һарх! Тиим улсиг мана эн сән цагэв- рән бийнь учраҗ үүдәх! —- гиҗ Харли ицгтә дууһар келв.

— Үүдтхә, һартха, тиим улс! — гиҗ келәд тагчг болҗаһад Бальҗр немҗ келв:

Тегәд тер цагт, үлгүрнь, мана эн >колхозин селән дунд шин, әвртә гидг ик, у, сарул клуб тосхгдад, терүг дүүрәд баһчуд хурчкад: альков, пучдгч җилмүдин комсомольцнр, эврәннь тодлвран манд сәәнәр цәәлһәд келҗ өглтн?—гиҗ сурв гий. Тигхлә чи ю келх биләч, Харли?

Би? Би... гигәд цааранднь ямаран хәрү өгхән тоолад, харңһу ууҗмур хәләцән зөрүлҗ ширтҗәһәд Харли генткн, мусг инә>һәд, Баль- җрур шахлдв: би... би иигҗ келх биләв: тигхд би Комсомольск органи- зац толһалҗалав... Эн, мини эмгн Бальҗр болхла—йосна һардач, сель- советин ахлач бәәлә. Көдлмшин күндиг эн кеҗ йовла. Тиигчкәд тегәд тер цагт күүкд улс һардачнр хурһ дарад тоолм ховр билә. ТүрүАәд эн мини эмгн (эмгн гисн үгән Харли нег үлү ульһн, өкәрлсн, әмтәхн әәтә- һәр келв) келәд өгчктхә,— гиж келх биләв гиж келәд хаһ-ташж инәв. Көвүнә эн үг Бальҗрт чигн ханмҗта инәд үүдәһәд, эдн кесгтән элк хатҗ инәлдв. Эднә инәднә ә эн дүң-дүлә тагчкд, эрг хотхр кедҗ та- тад, дольгатрад, цаарлад, ууҗад нисв.

Не, тегәд чи теднд ю келх биләч? — болж, инәлдән көтрснә хөөн, Харли Бальҗрйн һарас авч атхн бәәҗ сурв.

— Би, эсклә төрүц ам аңһаҗ ду һархн уга биләв, эсклә эн маднла харһсн тоотиг мел цугинь дараһарнь келҗ өгх биләв,—гиҗ, уха тун- паж тагчкржаһад, Бальҗр генткн келв.

Я-һад эсклә болҗахмб? Ямаран саамд келшго бәәсмч, ямарап саамд келх болжахмч?— гиҗ Харли инәмсклн сурв.

— Би чини эмгн болх уга-һинь яһҗ меднәч? —болҗ генткн Бальҗр сөрүд сурвр тәвб.

Экн авгтан көвүн келх үг олж ядҗаһад, дакад генткн күүкиг бий талан татҗ өөрдхәд, чикнднь урлан нааһад, әрә соңсгдм әәһәр, эргндк орчлң энүгинь медхәс саглҗах кевтә, шимлдж келв:

Меднәв... лавта меднәв. Иткҗәнәв. Чамас талдан кен чигн на- нд керго... һанцхн чи, һанцхн Бальҗр —мини. Нань юм медҗәхшив... Ьальҗрин кевлүн цогцд, заагрх аю угаһар, көвүнә эвд орҗ нам- шрҗ таг болв.

Тиим болхла... тигсн саамд тер баһчудт би цугинь цәәлһәдкелҗ өгх биләв,— гиҗ арһул келчкәд, Бальҗр деернь дакҗ үг немҗ чадсн уга.

Чи болһа, нанд ямаран кевәр ирсән келәд суудмн болвзач, тер- чнь кергтә боллта биш,—гиҗ Харли шог һарһв.

Келнәв, түүгинь чигн келнәв... Мана цагт эврә седкләрн харһсн күүнлә ханьцна гисн ямаран бәәсинь, эргндк әмтн яһҗ кевтә хов-җив гүүлгҗ йовсинь тедн медҗ автха,—гиҗ келәд Бальҗр саналдад, негл ода, эндр, эн ормасн одад, тер баһчудин өмн үг келҗәх кевтәһәр ке- ләд, Харлин һариг өргәд, ээмүрн өөрдүлв.

Харли тер аюутлһнд орад, хойр һарарн арһул күүкнә ээмиг хүмн, эвлүн дууһар келв: ¹

— Болв чигн, Бальҗр, чи тәвдгч җилмүдин тер баһчудт ю келх би- ләч. Үснднь буурл орад, нурһнь нүгдиһәд бәәсн эмгн, электрическ гер- ләр төгәлң цәәсн ик залд дүурәд суусн баһчудин өмн босад үгән экл- җәнә гий. Тер цагт, эн нигтрҗ халһрад бәәдг күклчнь нимтрж шурдад, нүднәнчнь нәрхн зеегтрлһнь зузарад, күмсгчнь буугдад, моһлцгрсн кө- ркхн халхсинчнь дорд бийәр хурнясд давхрлдад одх бишийч. Тегәд,

59

өрвәд, болһамҗта кевәр босж ирәд, үгөн яһҗ эклх биләч, келлчнь түү- _гән? — болж Харли наад, шог һарһж, инән келв.

— Эклхий? Яһҗ эклхийв? — болж Бальжр мошкрн мишәҗәһәд, түдс гигәд тагчк бәәҗәһәд келв: „

— Би минь иигж келх биләв, — гигәд күүкн генткн бәәсн биинь оң- дарҗ хүврәд ээм деерәсн Харлин һариг шувтрулҗ буулһчкад, негл— хөрн-һучн җил болчксн хөөн, җирһлин хаалһан шинкән эклжәх бап- чудиг өмнән илт үзҗәх мет, һоорад зогсчкад келв:

— Үнтә мини үрд болн ачнр!

— Нам биш, бас ачнрий? — болҗ Харли дакн инәмсклв.

Э-э. Ачнр... Үнтә мини үрд болн ачнр! Мадна бәәсн цаг, ода та- дна бәәх цагас ик оңстан билә. Бидн болхла, ирх, учрхар күсл кехәс биш тер ямаран болхинь, юн гидг юмн болхинь сәәнәр меддго биләв- дн. Зүг бидн баһ наста, омлһн сүрәтә, элвг идтә, күдр хавта биләвдн. Хамгин ах гиснь —көөсән күцәд тогтахвдн, делдхвдн, делкәг хүврүлх- вдн гих бат ицгтә биләвдн. Ода болхла тадна өмн хүвтә элвг җирһлин алтн хаалһ тодрха сонрар өргн зам болж секәтә. Мана цагт' ^болхла энтн шинкән тоомнь эклҗәсн барң-бүрң баахахн җим билә. Тер биинь бидн әәж, сүрдл уга, цуцрж иухрл уга, тер җимәр шамдж УР^ала«^ев- шләвдн. Тер цагт коммунизм тосхна, коммунизмд күрнә терүг диилж авна гисн —теңгр һазр хойрин савшлһнд урһсн модна бүчр деер су- үсн торһа шовуна товшур улан келиг күрч авхар седсн мет холин кү- цл болж маднд медгддг билә. Ода тадн коммунизмин өмнк мөргн де­ер күрәд ирчксн улс болвт. Наснини һал үдин кемд коммунизмин үүд- иг алхж орх улст. Терүгәр тадн уралан йовҗ чадҗанат.

Зүг тер цагтан, эн хаалһитн таднд татҗ өгхин төлә тана өвкнр, аа- внр ээҗнр, ахнр, экчнр, көдлмшин күндд тесҗ, чирдәҗ, чирмәҗ ээм деерән дааһад, киитн җиңд көлдҗ, даарад, кецү <һаңд цөлдж, көль- рәд гесндән цадх өлг угаһар, ээмдән кеерх хувцн угаһар, өдриг өдр гиж тоолцлго, сөөг сө гиҗ күцц нөр авч унтл уга, өшәтнрин өмнәс зө- рәд өнцг ташрлҗаһад хасн сумиг өрчән өгч, тесҗ дааһад, таднд, үрд- гән’ эврәннь иргчдән гигэд гүҗрәд, делдәд 'өгсн ачиг бичә мартцхати. Теднә кесгнь бас, таднла әдл иим эклҗ цецглҗ, цацглҗ иовх эрклү элдв баһ цогцарн хаалһин дундурт, харвгдад үлдсиг санж, күндлҗ йовтн. Шавхгдшго кишгин далаһас цөлдшго теткүл авч җирһхләрн, тер далатн нег цагт щавхагт хурсн тогтал әдл әрә бичкн бәәсиг, терүг це- врдүлҗ, экинь олж, буслгч эр-сәрин булг кесн улст ханж, әрүн кевәр терүг эдлҗ, һартасн алдлго, арһ күчән нөөлго, улм өскҗ, гүүдүлҗ, ба- ^ИЖа^лн°^Вдеер ирчкәд, талтңнх, таварлх, дүүврдх сана зүүһәд оркна гисн хүсвчн һаршго, көәвчнь алдршго му нерн болхмн. Кишгиг әр>в- лҗ, әрүнәр эдләд, арһан хармнлго, немҗ йовхла иөрәлтә элзәтә болд- мн... Терүг батар медҗ автн, бичә марттн!...

Игж келәд Бальҗр өөдән, чилгр теңгрин җиртнд чирмлдсн олн-олн оддиг эргүлж харад, тагчкрад одв. Эн күцлин җивр дахж, Харли чи бас үг келл уга бәәв. Тигжәһәд көвүн генткн келв.

— Мөн. Мел чикәр келвч. Лавта игҗ келх кергтә оәәсмн. Ьи чигп эн үгләчнь негджәнәв... „_опп.

Зөвәрт тагчк бәәчкәд Харли дакн шинәс инәмсклн наадлҗ келв.

— Болв, Бальжр чи келхәр бәәсән күдц келсн угалмч.

— Ю келсн угав?...

— Ю-ю?.. Күргнд яһҗ одсан келсн угалмч?..

— Кенд?.. юн?.. Э-э... Би ода чигн күргнд одад угалм. Күргн олдсн цагт терүнд одсна хөөн, тегәд түүнә тускар яһҗ келхэн тоолж авх- гов.-болж инәһәд Бальжр Харлин хойр һарас авад ^ХҮРҮЛ>К заңһрулв.

Эн үгәрн күүкн зөрц к«вүг хатхҗахиг тернь чигн медв. Харли немҗ. үг келлго, бас инәмсклҗ, Бальжрин һарин аюһар эврә һаран заңһрулв.

60

Өрвәд йовлда йовҗ эдн күүндән заагар генткн Харли:

— Хәләлч, Бальҗр, тер мана герт кен дүүргәд электричесгв шата- чксн болхмбе? Күүкд клубас ирж йовцхахий?— болв.

Бальҗр чочн тусад, есрәд, хоти тал ормлзҗ хәлеһәд:

— Альд?... Хама? —болв.

— Тер, тер... үзжәхшийч?— болҗ Харли инәв.

— Уга... альд?... үзҗәхшив...

— Ирх юм келҗәнәв. Хөрн җил болад болх йовдл зааҗанав,—үз- жәхшийчи? — гиҗ келәд Харли негл болчксн, бүтчксн, лавта ил юм за- аҗах мет бәәдл һарһв.

— А-а. Тиигхлә, ода үзҗәнәв... Сонрар үзҗәнәв... Ил үзҗәнәв. > Мөн, тер цагт мана селәнчнь, сельсоветин ардк гермүдәс авн колхозин емн бийд бәәх гермүд күртл электрическ герләр цәәж, эн тег тенд өң- гән өөдән тархаҗ солңһтрҗ цәәх. Тегөд, ода чи ма хойрла әдл иигҗ зогсҗах баһчуд, альхн деер бәәх мет болҗ илдҗ үзгдх!

_ Э—эх! Җирһл! Җирһл! Жирһл уралан бадрх! Айта сәәхн, мөңк җирһл!..

Эндр бәәх цагасн элвг хөрн-һучн җил санан-седкләр ууҗад, уралан йовад одсн эдн-ухалҗасн, күсл болҗасн тоот ода бәәхәсн ик гидг оңст- ан, солю, өвәрц билә, Болв тер иргч цагин улс мел лавта ямаран бол- хиг эдн цугинь сәәнәр йилһҗ меджәсн уга билә. Зугл негнь эднд ил билә: тер цагин улс әвртә гидг хүвтә, байрта улс болхиг эдн алдл уга медҗәлә. Терүндән эдн лавта зөвтә билә.

Эн уняртсн асхн, эргндк элвг ульһн аһуд, эн саамла эңкр хойр са- дна седклиг бүркгдүлх санл эднә кенднь чигн орҗасн уга. Пииср Вань- кас Бальҗрин тускар Харли соңссн үг чигн, Батнасна Боврг Бамбин тускар Бальҗрт келсн өшрлттә үгмүд чигн эн хойрас кенәснь чигн хә- өһҗ талрв. Хоорндан харһхасн эн сүл өдрмүдт башрдад бәәсн эднә седклин уутьрлтнь чигн бас ууҗҗ х&өһв. Тер үгмүдин тускар Харли Бальжр хойр бийснь тус-тустан онц медхәс биш, Харлид Песоцкий ти- им үг келәд орксиг Бальҗр медҗәсн уга билә. Боврг Бальҗрт келж ичән хордаһад орксн үгиг Харли чигн сәәнәр йилһҗ меджәсн уга би­лэ. Тиим болснь чигн нам улм сән болла. Санани кириг келж әрлһдг, савин кириг уһаҗ 'һарһдг гидг үлгүр эднд эн саамлань уханднь орж, заавр болҗасн уга билә.

Эднэ өмн әрүн жирһлин бүтлин хаалһ бәәлә. Тер хаалһд орҗ авад. хаҗилт, төөрлт угаһар йовж, халун күслән алдлго некж, мордж, ура- .лан урньдҗ алхмнх кергтә билө. Терүгән эдн темдгтә үгәр келлцҗ эс үгцдг болв чигн, зүркни таалар бийсини йортнь орҗ тер медгджәлә. Мөңк дурнь эднд оньдин әмрлин күч немҗ, эңкр җирһлнь эднд даңгин диилврин ул болҗ, кир уга цаһанар, килң уга байрар бәәҗ, өмнк хаа- .лһнь өлзән ул болтха гих йөрәл үүдәм билә.