Октябрь сарин 29 өдр.

Октябрь сарин хөрн йисн гиһәд бичәд бәәнәв. Йосар болхла һучна өдр эклчкв, юңгад гихлә, цаг—арвн хойр час давҗ одв. Эндр йир байрта өдр, тегәд унтлго, бичх дурм күрв. дәкәд эндр кесг өдрин төр дневникд бичхәр бәәнәв. Урднь цол болдго билә.

Экләд одак цөөкн хонг хооран Соятд һарсн үүлин тускар. Тер өрүн Кортк Кузя хойрас сурлһа авад, мөшкәчин ухаһар болхла, Кортк гемтә болҗ һарв. Негдвәр болхла, Ладовк орснь үнн. Дәкәд тер бунь Монтан болҗ һарв. Һурвдгч ашнь, Марл Корткин ач көвүнь. «Тиим болхла, цааранднь йилһәд керг уга. Зуг Кортк ода деерән келҗәхмн уга, болв цагнь ирхлә, эврән келх. Кузян өмнәс ю келҗ болх? Эцкнь залачас мөр сурҗ авад, көвүһән Шорв орулад, лавкас хадас авхулҗ. Болснь тер. Зуг нег гемнхнь, Ладовк Шорв хойр нег аю һазрт бәәнә. Кемрҗән тер өрүн йовсн улс хәәхлә, тал­дан хойр залу бас бәәнә, тедниг бас гемшәхмб? Тәәлвр альд бәәнә? — гиҗ мөшкәчин келсн үгнь бас орта. Ма­нд бас өмнәснь келдг үг уга. Оңдан селәд ямарань кемҗәнә, зуг мана Соятд ямаранчн зәңг, бууһин сумнас хурдар гүүнә.

Генткн һазаһас тетрадьмудан сүүвдсн Босха гүүһәд орҗ ирв.

— Үр прокурор, би эн Соятин комсомольск организацин сегләтрв,— гиһәд багш мөшкәчд һаран өгчәнә прокурор гиҗ соңссн болхв, аль зөрц иигҗ келсинь медсн угав.

— Йир сән, танла таньлдсндан байрлҗанав, зуг би прокурор бишв, эгл мөшкәчв. Таниг соңсҗанав,— гиһәд тернь һаринь атхв.

— Лавгаев Корткиг авад йовхар бәәнт?

— Би тер сурврдтн хәрү өгх зөв угав. Болв иим сәәхн күүкнд келчкхәс биш. Тиим, авад йовҗанавдн, үнән келтлнь тенд бәрхвдн. Та Лавгаевин юньвт, келсн күүкнийт, аль элгн-саднийт? — гиҗ, Корткас сурлһа авхдан гер угаһинь медсн бийнь мөшкәч зөрц сурв.

— Би кен гидг күүһән танд келчкләв. Зуг мини танас сурхар бәәхм — гемтә, гем угаһинь болһаҗ йилһтн. Миниһәр болхла, Лавгаев эн тускдан гем уга. Гем уга кү үүллә харһулна гидг — зеткр йовдл,— гиҗ Босха келв.

— Та яһад Лавгаевиг гем уга гиҗәнәт? Тана тааврт? Күүнә таалвриг иткх зөв угавдн. Манд ил йовдл кергтә,— гиҗ мөшкәч келв.

— Та хаҗһр тоолҗанат. Лавгаев одахн комсомолд орх эрлһ өглә. Тер уршгар би терүг иткҗәнәв.

— Ха, ха, ха! — гиһәд мөшкәч кесгтән инәв.— Би таниг болһамҗта күүкн болх гиҗ медҗәләв. Лавгаевла әдл күүнд цаасна тасрхад бичсн эрлһн юмби? Һаран арчад хайчксн цаасн. Тиим кесг әмтс үзләв,— гиҗ келв.

— Үр мөшкәч, юңгад инәнәт? Бидн комсомолд болх-болшго улс авдн угавдн. Түрүләд кесн кергәрнь, көдлмшәрнь хәләһәд, дәкәд мана олна төрт итклтә баһчуд орулҗ авдвдн,— гиҗ эндәснь Уташ Гахаевич келв.

— Дигтә итклтә кергән танд медүлснь эн! — гиҗ тернь инәмсклв.

— Ашлһ кехәс ода бийнь эрт,— гиҗ парторг эврәннь үгән батрав.

Тер асхн бидн ик күнд тоолврта хонвдн. Шин комсомолд орулҗ авсн хойр көвүн даалһсн малан эс хәләҗ чадсн. Нам гем һарһсн күнь олдсн бийнь, тер хойрин гемнь ил. Бүкл совхозин комсомольск комитетин сегләтр Сергей давхр хойр үүл һарһчксн. Аш сүүлднь, иткәд, комсомолд орулҗ авхар бәәсн Кортк үүл һарһчксн. Яахм болхви?

— Ман хойриг көөҗ һарһад, оңдан, эн көдлмш кеҗ чадх, ухата улс орулхмн,— гиҗәнәв.

— Хаҗһр. Соятин комсомольск организацин сегләтриг, дарунь бәәх күүтәг һарһсар, мана организац ясрад одшго. Нам хәрү көдлмшән чаңһаҗ, негчн кү эврәннь зергләнәс геедгон арһ хәәх зөвтәвдн. Уташ Гахаевичин келсн үг мартчквчи?— гиҗ Босха намаг бәрв.

— Чик келҗәнәч. Әрвҗго күнд йовдл үзчкәд, җолаһан сулдхҗ болшго,— гиҗ би зөвшәрүв.

— Эн цагла аав гертән уга болдгнь йир му болв. эс гиҗ нег селвгән өгх билә. Эн долан хонгт ирхнь сән бәәҗ. Наснь көгшрсн аав үкхлә яахмби? — гиҗ Босха келв.

— Терчнь чик. Нанд чигн харм болна. Наснь ирәд, най күрсн аав маниг дахад йовшго. Җирһлин зокал тиим. Болв аав уга бәәсн болхла, мана Соятин комсо­мольск организац бүрдх билү? Нәәмхн күүнәс һуч күрч йовна. Кедү әмтнд болн бийсдән кергтә көдлмш кевидн. Клуб, мөңкрүллһнә доск, нань чигн кедү көдлмш кегдв. Эн цуг аавин күчн, нилч. Уташ Гахаевич манд бас дөң болна. Эднә дөң угаһар юмн күцшго билә. Би мартчкҗв, зунаһа өвс хадлһна көдлмшт сөөдүләд өвс оваллһн, зөөлһнд көдлмшин хөөн асхн болһн хөрәд — һучад баһчуд һарад, шиңгәсн мөңгәрн Соятин тал дунд күдр чолун бумблв келгүлүвдн. Терүндән алтн үзгәр мөңкинд билрш угаһар: «мана Соят селәнәс Алдр Төрскни дәәни цагт баатр кевәр ноолдад, цогцан өгсн улс»—гиһәд, неринь, насинь бичүләд тәвләвдн. Пионермүд өөрнь цецгәс тәрсн бәәнә. Нам көгшн эк-эцкнь ирҗ мөрглднә. Терүгинь бидн хөрҗ чадшговдн. Одахн шин клуб сексн асхн Харһатин дундын школын көгҗмин оркестр, Ладовкин олн-әмтнә театр наад үзүләд, әмтн йир икәр байрлв, сергв. Болв шидр болсн йовдл, кесг күүнә зүркинь хәәрәд, йосндан байрлулҗ чадсн уга.

Нәәрин хөөн Босха намаг дахад манад ирлә. Тегәд хоюрн сөөни өрәл давтл, өңгрсн өдрин төр күүндәд суувидн.

— Нанд Сергей йир харм болна. Көвүдәр хуцмуд хәрүлһдгиг мана үгд орад келә. Дәкәд үүл һарһсн кү күцнәв гиһәд, мөрнә көл хуһлв. Директор йир ик уурта бәәнә. Зарһд өгхәр келнә,— гиҗ саглҗ келвв.

— Сергейд мел гем уга. Икәр тәвхлә, мөрнә ял өгүлх. Терүгинь бидн негдәд өгчкхмн. Зарһд өгдг үүл уга. Хәрнь тер, унт! — гиһәд Босха намаг аатрулв.

Терүнә хөөн дигтә тав хонсн цаг билә. Үдлә гертәсн һарч йовхнь, мана өөр нег мотоцикл ирәд зогссн әнь соңсгдв. Би нам оньгтан авсн угав. Мана Соятд мотоцикл уга залу ховв. Нам һурвн күн «москвич», нег күн «Волга» машитә. Тегәд оньһлго гер эргҗ йовхнь, ардасм:

— Делә, арһулдҗа! — гиһәц хәәкрв.

Эргәд хәләхлә — Сергей. Цааснд цуглсн нег юм сүүвдҗ. Намаг үзчкәд инәмскләд йовна. Зунаһа мана партин райкомин хойрдгч сегләтрин күүкн уснд унҗ үкснәс нааран Сергейиг инәҗәсинь күн үзәд уга. Оньдинд атхр бәәдг билә. «Келсн күүкнь бәәҗ»,— гиһәд зәңг һарна. Кен медхв? Тегәд чирәнь тиньгр, нанла ирҗ мендлхләнь алң болув.

— Юн болв. Сергей Анджаевич? Хургтн сән болсн бәәдлтә. Тиньгр йовнат.— гиҗәнәв.

Өцклдүр мана фермин коммунистнр Харһат орад партийн хургт одла Тер хургт Сергейин туск төр тәвгдхмн гиҗ соңслав. Ода намаг сурхла, түрүн авгтан Сергейин чирәнь невчк арничкәд, дәкн герлтәд келв:

— Әәх юмн уга! Мөрнә, хуцмудын ялинь даалһҗана. Хуцмудын ялинь өгхд невчк хаҗһр, юңгад гихлә, мини гем уга. Мөрнә ялиг нанас оңдан күн даах зөв уга. Бадма Цебекович зарһд өгхәр седв. Һурв дәкҗ босҗ келв. Зуг Уташ Гахаевич харсҗ авв.

— Ямаранчн ял бичә өг. Кемрҗән тиим шиидвр һарһсн болхла, бидн цуһар негдәд ялинь даанавидн. Мөрнә ялиг болвчн өгх зөв угач. Юңгад гихлә, эврәннь кергәр йовсн биш, деермчлә көөлдҗ йовад кучңгдәд үксн мөрнә ял кен даахмби? Кемрҗән директор йовҗ йовад, «Волга» машинь хамхрхла, бас ялинь өгхмби? — гиҗәнәв.

— Делә, тана мөнгн нанд керг уга. Би эврән сарин хойр зун арслң авнав. дәкәд мама дөң болх. Тиигәд дарунь ялинь өгчкхв. Зуг би тер кергәрчн ирсн угав. Энд оңдан йир соньн юмн бәәнә, наарлч.— гиһәд Сергей мини ханцнас авад, мана чуланд орв. Сүүвдән йовсн цаасан һарһад, дотраснь бор көрсн, улан оньста, йир ик ор һанцхн башмг һарһад авч ирв.

— Медгдҗәнү? — гиҗ нанас сурҗана.

Би алң болад, хәрү өглго, зуг толһаһан зәәлҗәнәв.

— Тииклә би чамд утхинь келҗ өгсв. Мөрн терг көөлдҗ йовад, тергн деерәс нег юмн унсинь үзләв. Зогсҗ хәләдг цол уга билә. Цааранднь көөлдә йовтл, мөрн көлән хуһлв. Хазаран бәрчксн хәрү йовҗ йовхнь, хаалһ деер өрәсн көлин эн башмг кевтҗ. Уурм күрчксндән, яахан медлго, футболин мәч кевтә, өмнән цокад йовнав. Дәкәд һарарн авад хаҗугшан шивчкүв. Эндр асхн генткн санандм орад, «башмг тер зулҗ йовсн күүнәчн бәәсн, көләснь суһрад унснчн болх» гисн ухан орв. Өрүнә эрт босад, тер һазртан хәәһә бәәҗ, әрә гиҗ олҗ авв,— гиҗәнә.

— Тегәд кенә башмг гиҗ медҗәнәч? — гиҗ сурхлам. Хәрүднь Сергей келв.— Би альдас медхв, милиц олҗ автха. Энүнә йосн эзинь чигн олҗ авх.

— Арһулдҗалч. Кортк, миниһәр болхла, бичкн көлтә. Һучн нәәмдгч, һучн йисдгчәс ик башмг өмсх зөв уга, Кузян көл ик. Терүнәчн болад бәәх. Кузян болхла, Арслң Церн хойр таньх,— гиҗ кехләм, Сергей өмнәсм саглв:—Тер хойр көвүнд келҗ болшго. Теднчн оңдан күүнд келхлә, эзнь медчкх. Милицд өгәд, дораһур гетүләд хәләхмн.

— Тер хойрас әәхмн биш, әвртә бат көвүд. Кузян һартас һарсндан ик байрта бәәнә. Миниһәр болхнь, Кузян ааль. Юңгад гихлә, тер йовдлын тавн хонг өмн: «Кемрҗән эн хуцмудан эс хайхлачн, чамаг үүллә харһулхв. Һурвн хонг өгчәнәв. «Хәрнь тоол» гиҗ Арслңд келсмн бәәҗ.— Терүгинь санхла, эн Кузян ааль болх бәәдлтә терүгинь яһҗ бәрүлнәч. Арслң келхлә, худл гиһәд нуучкх. Уга. Сәәнәр бәрдгин арһ хәәх кергтә,— гиҗ көвүн келҗәнә.

— Би Арслңгиг авч ирнәв. Мана өөр гернь бәәнә,— гиһәд би келчкәд, гүүһәд һарвв.

Арслң гериннь һаза, һуч һарсн залута хоюрн мод керәдҗәнә. Таньдго кү үзчкәд, тотхад зогсв.

— Герүр ортн, ортн! — гиһәд мод көрәдҗәсн залу, үүднүр хәләһәд келхлә, цааран хәләһәд зогсҗасн Арслң хәрү эргв.

— Арслң, наарлч! Сергей чамаг дуудулв,— гиҗ келхлә, көвүн хаҗудк күүндән арһул, хамр доран нег үг келчкәд, намаг дахад һарв.

Сергей көвүнлә мендлчкәд, негчн үг келлго хаҗудк башмган һарһад:—«Эн кенәв?» — гиҗ сурхла, тернь нам өврсн бәәдл угаһар:—«Кузян»,— гиҗ хәрү өгв.

— Үнәр келҗәнчи? — гиһәд бидн хойр нег дууһар сурвдн.

— Ю хәәҗ худл келх биләв. Хавраһа нанла балһс орхдан хулдҗ авла,— гив.

— Нә, ода яһий? Эх, энд милиц бәәсн болхнь яһна? Халун чикн деернь сурхла, негнднь һарһчкх билә — гиҗ Сергей келв.

— Юн болҗахмби? Альд эн башмгтн бәәҗ? — гиҗ көвүн сурв. Би Сергейүр хәләхлә, тер кел гиҗ докъя өгв. Тегәд көвүнд цуһараһинь цәәлһҗ өгвв.

— Нә, би ода мотоцикләрн Ладовк орад, милицлә харһнав. Зуг та хойр әмтә күүнд ам аңһадг болвзат. Медгдви? — гиҗ Сергей манд келсн болад, икнкнь Арслңгиг батлв.

— Нанд медгдҗәхш. Ладовкас юңгад милиционер хәәҗәхмбт? Тиим күн энд бәәнә,— гиҗ Арслң келв.— мини наһцх Элстәс сулдхврт ирлә. Тер милицд көдлнә. Лейтенант,— гиҗ зөвәр ик санатаһар көвүн келҗәнә.

— Оңдан һазрас сулдхврт ирсн кү ю хәәҗ көндәхв,— гиҗ би алмацҗанав.

— Тиим болхла сән, яһдг болвчн, терүнләчн одад күүндхмн. Адгтан селвгән өгх,—гиһәд Сергей келхлә, һурвулн Арслңгин гер хәләһәд һарвдн. Одак залу ахрхнар тәәрчксн моддудыг сүкәр цокад, шуулад бәәнә.

— Ирснтн йир сән болв. Арслң, эн модан хамхлҗа. Бидн агчмин зуур герт орад ирнәвдн,—гиҗ наһцхнь маниг ирсн төрән келәд, селвг сурхла, хәрү өгв.

— Нанас юңгад нууҗахмбт? Би йилһл уга медә бәәнәв,— гиҗ Арслң, бийинь эс дахулснд һундлтаһар келв. Наһцхнь терүгинь эс оньһсн болад:—Герт орцхатн,— гиһәд, маниг дахулв.

— лейтенант Хейчиев. Би эврән та хойрла таньлдхар седләв. Болв цол күртәд уга. Ирәд хойрх хонув. Тер бийнь му биш юмн медгдв. Нег цөөкн хонгас йосндан илдкгдх. Эн башмг олҗ авснтн йир сән болв. Мана күүндсн үгмүд хоорндмдн үлдтхә. Нань күн медх зөв уга,— гиһәд Хейчиев батлҗана.

— Үр Хейчиев, та бас эн кергәр ирлтә? — гиһәд, би алң болад сурув.

— Тиим. Зуг нег-негндән нөкд болхмн. Ода деерән дала үг келҗ чадшгов. Тадн эврән медхт. Цагнь ирхлә, та хойрт әмтин түрүн болҗ келсв,— гиҗ Хейчиев келв.

Терүнә хөөн һурв хонв. Асхн шидр хувц уһасн ус асхҗ йовхнь, өмнәсм Босха, өөрнь кен йовна гиҗ меднәт? Кортк! Эн хойр һоодан нанур аашна. Авч йовсн усан асххар седчкәд, тогтнад зогсв. Юңгад гихлә, хальмгин хуучн йосар болхла, күүг һәәләд көөхләрн, ардаснь хар ус цацдг зөвтә. Хуучн бәрц эс иткдг болвчн, келн-әмтнә авъяс эвдҗ болшго. Эн хойр альдас һарч ирв? Хама ханьцв?—гиһәд тоолхларн, асххар йовсн усан мартчкад, дүүрң суулһан иигән-тиигән хүрүлзәд бәәҗв.

— Менде, эн көвүнлә таньлд,— болад Босха Корткур зааҗана.

Тиикләнь суулһан һазрт тәвчкәд, гүүҗ одад, көвүнә һаринь чаңһур атхҗ мендлв. Хөөннь минь тер бәәдлдән алң болнав. Тер нанла элгн-садн биш. Терүнлә үүрлдго биләв. Нам кесг дәкҗ керлдләв. му келләв. Бидн зәрмдән оңдан күүнә дотрк уха медхәр гетклднәвдн. Авад хәләхлә, эврәннь ухаһан сәәнәр медхшвдн. Зәрмдән эврәннь толһад оршго үгмүд кечкәд, эврән эк-толһаһинь медхшвдн. Терүнәннь тускар аавас сурхла, «баһ насни уршг» гинә.

— Кезә һарч ирвчи? — гиһәд байртаһар сурҗанав.

— Һоодан нанур ирҗ. Кортк, хәрәд, хувц-хунран селв,— гиһәд Босха эгчнь кевтә, өр-өвдҗ келв.

Үр күүтәһән хоюрн мана герт орҗ ирлһнлә, маниг дахлцн Сергей бас үүд секәд орҗ ирв. Тер хойрас иим соньн зәңг соңсув. Тер өрүн Марлиг мекләд, бу өгәд, хөөнә өөр йовсн көвүдүр тәвчкәд, Манҗин Чоокуна сурҗ авсн тергн деер Кузя оңдан нег көвүтә хоюрн, өөрнь күн уга хуц тал ирәд, һурвн хуцинь алсн болҗ һарв. Тендәсн һарч йовад, ардаснь күн көөҗ йовхинь медәд зулхларн, Кузян нег башмгнь суһрад унҗ одсн бәәҗ. Йосн бәрҗ авсн учрнь тер болҗ. Терүнәс оңданчн үүл бас һарһад бәәҗ. Тер хамгинь, цуһараһинь Барг һардҗ. Тегәд Барг Кузя хойриг бәрәнлә харһулҗ. Корткиг гем уга гиһәд сулдхчкҗ. Дәкәд Барг Кузя хойрин оңдан һарһсн үүлинь илдкхд Кортк дөң болҗ. Әмт үүмүлсн төрин чилгчнь тер,— гиҗ эн хойр нанд келв.

— Үзҗәнч, өңгәр ноолдсн угавдн. Яһвчн Корткиг һарһад, авчквдн,— гиҗ Босха байрта келв.

— Корткиг харсҗ авсн сән болв. Дәкәд комсомолд орулҗ авад, мана зергләнд бәәх. Баргнь — кишго ухата күн, гемән эдлг! Тиим улс харм биш. Зуг Кузя яахмби? Әрә хөр күрсн көвүн, тер мана үйин зергләнд бас йовх зөвтәлм! Мана ик алдвр. Эртәр юңгад эс керглвдн. Эк-эцкән гүвддгинь цуг меднәвдн. Соятин улсиг цугтнь әәлһәд, аля-азд йовдл һарһсинь бидн эс медлү? Тер бийнь эс орлцсн мана ик гем! — гиҗ келҗәнәв.

— Делә, чини келсн чик. Эртәр терүнә төлә эс ноолдсн мана гем. Әмтнә келәр болхла, бичкндән гемнәд йовхлань, эк-эцкнь сурһлго, дурнднь тәвчкҗ. дәкәд насн ирәд, эк-эцкән әәлһхәр седә бәәҗ, тиигҗ одсн көвүн. дәкәд хөөннь модьрун, аля-азд көвүнлә күн хальдлго бәәхлә, әмт әәлһсн болад, там немсн бәәҗ. Ода яахв? — гиһәд Босха төвшүн дууһарн келв.

— Бичә толһаһан өкәлһтн, күүкд! Эртәр бидн орлцсн болхла тиим үүл һархн уга билә. Болв Кортк, Арслң, Церн һурвниг тер бальчгас татҗ авсндан байрлх зөвтәвдн. Намаг Алтайд бәәхд мана өөр нег най күрсн орс эмгн, Евдокия Ивановна билә. Һанцхн көвүнь дәәнд үксн, дөрвн күүкдтә бернь колхозин фермд үкр саадг, өдр-сө уга кеер йовдг билә. Дөрвн күүкдинь найн сотк һарудтаһинь тер эмгн бәрдг билә. Алтайин ахр зунд әмтнә помидор болдго. Эмгнә помидор болхла, ик улан болчкад, йир сән болдмн. Юңгад гихлә, көвүднь бәәхдән кесн теплицд тер эмгн эртәр экинь тәрәд урһачкад, дулан эклхлә, һазрт тәрчкәд, хавр эклснәс авн зун чилтл терүн деерәсн һардмн биш. Өрүн нарнла урлдҗ, гертәсн һарад, асхн нар дахҗ гертән ордг. Хойр дуунад бәәсн шовуна фермәс бөгчисн нурһн деерән такан хомг үүрч ирдмн. Зуна чилгчәр, минчисн ик улан-улан помидориг яршгт кеһәд, зерглүләд тәвчкдмн. Бидн, бичкн көвүд, җилв күрәд одхла, савта йовснднь савднь кеһәд, сав уга болхла, хормаднь кеһәд өгдмн. Ямаран байр ма­нд болдг бәәсн? Тер асхад өгсн помидор заагаснь илҗрсн үрңкә харһхла, бидн һарһад хайчкдг биләвдн. Тииклә Евдокия Ивановна маниг му келәд, хәрү ас нааран, гиһәд булаһад авчкад, ормднь оңдан помидор өгдмн.

Мана хайсн помидориг уснд уһаһад, салу суулһд тәвчкдмн. Яршган шинәс хәләһәд, илҗрҗ одсинь бас тер суулһдан цуглулдмн. Цань яршгт үлдснь, чини болнав гилдәд минчиһәд, улалдад бәәдмн.

— Евдокия Ивановна — йир ховдг эмгн,— гиһәд, би гертән дала улан помидор авч ирчкәд, мамадан келдв. Мама нанур зөвәр хәләҗәһәд сурҗана:

— Кен тиигҗ келнә?

— Көвүд келнә, би бас келҗәнәв,— гиҗ хәрү өгүв.

— Крестьянин күүнә күч-көлснә чинр меддвт? Тер дотр най күрсн көгшн эмгн кедү чидлән гееҗ, кедү көлсән асхҗ урһаҗах помидор болх? Җилдән кедү дәкҗ тиим холд бәәсн һазрас такан хомг үкрин хог-бог, бешин үмс авч ирҗ асхна? Кедү суулһ ус ээм деерән зөөҗ услна. Терүнә хөөн, урһаҗ авчкад хайхла, ямаран харм болх? Эврәннь күч-көлсән күндлх зөвтәв, угай? Зөвтә! Бүкл зунин дуусн помидор болһниг асрад, хорхад идүллго, һаңд шаталго өскхәр седсн болх. Тегәд юңгад терүг хармч гинәт,— гиҗ мама намаг шоодв:

— Нә сән. Кесг дәкҗ зовлң эдләд, көшәд йовсн бийнь, һаруд дотран көдлдгинь би эврән үзләв. Эврән зовад-түрәд урһаҗ авчкад, үрәхд харм. Болв керг уга илҗрҗ одсн помидориг юңгад хәрү цуглулад бәәнә, хаҗуднь дала цевр помидор бәәһә бәәтл? — гиҗ би дәкн мамас сурҗанав.

— Чи, Сережа, ода бийнь крестьянск күч-көлс медәд уга болҗанач. Тер тана хайсн хамгитн цуглулҗ авад, томат кеҗәнә. Бас үрәҗәхш. Ода медгдви? — гиҗ сурла. Би тиикд сән медсн уга биләв. Ода бидн тер көгшн крестьянк, Евдокия Ивановнала эдл, мана баһчудыг үвл-зун уга, җил ирвәс, чидлән эрвллго асрад, өргәд, өскәд, тер яршгтк помидорла әдл цевр минчисн уланар өскх зөвтәвдн. Болв заагтнь илҗрсн помидор харһхла, хайх зөв угавдн. Тер бас мана эркн керг. Хамдан бәәхләрн наадксан үрәх. Салу суулһд кеһәд хурахла, бас манд олз болх,— гиҗ Сергей келв.

***

«Комсомолец Джалхан Пүрвән нертә. Соят селәнә шин клубт октябрин 29-д 19 часла, комсомолин 45-гч җилин өөнд нерәдсн ик концерт болхмн. Программднь:

1. «Мана Соятд» гидг наадн. Авторнь: комсомольцнр.

2. Хуучна болн шин орс, хальмг, моңһл дуд.

3. Хальмг, орс болн украинск би.

4. Урн үгин үүдәвр умшлһн.

5. Далн хойр худл келлһн.

6. Нурһ кемәллһн.

Күндтә эк-эцкнр, ахнр-эгчнр болн үүрмүд, мана байрин нәр-наадиг ирҗ хәләх цаг танд олдх гиҗ ицҗәнәвдн.

Комсомолин комитет»

Иим зариг ик цааснд бичәд, нәәмн һазрт хадвдн. Тер асхн долан час күртл мана зүркн кедү дәкҗ догдлҗ цоксн болхв? Тиигдг уршг бас бәәнә. Оңдан селәдин тускар медҗәхшв, болв мана Соятд хургт әмтн цуглрхш. Харһатин көдлмшч комитетин ахлач кесг дәкҗ ирәд, хург кехәр седчкәд, әмтн эс ирхлә, хәрҗ одла. Районас, Харһатас агитбригадс ирҗ наад һарһсн бийнь, конторин өрәлцә әмтс хурдмн.

Ода шин клуб конторас кесг холван ик. Одахн, ок­тябрин хөрнд клуб секәд, района олн-әмтнә театр. Харһатин духовой оркестр ирсн бийнь, клубин өрәл ормнь сул бәәв. Тер театрин дару бидн эврәннь концертән тәвхәр седҗәләвдн. Уташ Гахаевич ирәд, мана программ хәләчкәд, келв: «Түрүн үзүлсн нааднтн әмтнд таасгдад, теднә зүрк авлҗ чадхла, тадн шүүхт. Түрүн тәвсн нааднтн эс таасгдхла, дәкн кесг ноолдан бәәнә. Хәрү теднә зүрк авлна гисн күчр болх. Тегәд, миниһәр болхла, театрла холяд керг уга. Дәкәд комсомолин өөнлә ю үзүлнәт?»—гиҗ маниг бәрлә. Терүнәс авн өдр сө уга белдәд, зәрм номермүдинь хаяд, зәрминь шинәс белдвдн. Мана эн белдврт ик дөң Болха күргв. Бидн нам терүг дуудх седкл уга биләвдн. Генткн уульнцд йовхла, нанла харһчкад:—«Делә, тадн наад белдҗәнт?» — гиҗ сурв. «Э, белдҗәнәвдн. Та бас манла орлцад, ду дуулхмн болвзат. Тана дун нанд йир таасгдна»,— гиҗәнәв. Урднь нег дәкҗ гертнь одхдан соңслав. дунь йир цеңнсн сарул. Хальмг әмтнә нертә артистк Лиҗин Улана дуунла әдл еңсг болҗ нанд медгдлә. «Намаг көгшн гиһәд эс һолхлатн, орлцнав»,— гиҗ тер хәрү өгв. Болхан хазад хайчкдг му заң меддг учрар, өмнәсм дәврәд уульнцд му келх гиҗ әәҗәләв. Тегәд зөв өгснднь байрлад, терүг үнн седкләсн теврүв. Болха маңһдураснь авн репетицд ирдг болв.

Одахн гертән зар бичҗәхләм, үүд секәд нег күн орҗ ирсинь соңсчкад, аак ирҗ йовна болһад, эргҗ хәләсн угав.

— Йир сән! Зуг далн хойр худл бәәнә, Җаңһр, нурһ кемәллһн юңгад уга болҗахмби? — гиһәд, ардасм күн үг экләд келхләнь, эргәд аавиг үзүв.

— Аав! Кезә ирвт? Мендвт! — гиһәд, эццн, шовһр ээм деернь дүүҗлгдҗәнәв.

— Өрүнә ирүв. Әвртә күүкн! — гиһәд, юуг «әвртә» гиснь медгдсн уга. Хатханчг әдл шүрүн сахлан мини халхд күргв.

— Арһулдҗа, Деләш. Пүрвән нер кезә эн клубдан өгвт? — гиҗ сурҗана.

— Театр, культурин бәәшң, клуб цуг нертә болна. Тегәд одахн болсн комсомольск хургт зәрмнь «Комсомо­лец» гидг нер өгхмн гинә. Болв тер нерн дегд ол келдг, дасмһа нерн болҗана. Әмтнд медгдҗ, седклднь орх нер өгхәр хәәхнь, Джалхан Пүрвәһәс талдан нерн олдхш. Советск Союзин Героймуд дала, болв мана бичкн Соят биш, нам зәрм зөвәр ик балһсндин бийднь эврәннь ге­рой уга. Эврәннь гисн — тенд өссн-боссн Советск Союзин Герой. Тегәд бидн Джалхан Пүрвән нер клубдан өгхәр шиидвдн,— гиҗ келүв.

— Йир чик шиидвр һарһҗт. Джалан Пүрвә мана Соятд һарад, өсәд дөрвн класс чиләчкәд, Шорвин дундын школ төгсклә. Дәкәд мана школд багшлҗахдан Соятин комсомолин комитетин сегләтр билә. Тегәд эндәсн дәәнд одснь тер. Терүнә һарһсн зөрмг йовдл баһчуд мартх зөв уга. «Джалхаев Пүрвә наадк үүрмүдәсн зун метр өмн йовсн төләдән, түрүн болҗ хортна окопт ирәд, арвн нәәмн немшиг үлдәрн чавчҗ алв. Тиигҗ, санамр бәәсн хортна сүмсинь авч әәлһәд, эзлҗәсн окопаснь көөҗ һарһхд ик дөң болсмн. Сүрдсн немшин сүүлднь орҗ үүрмүдтәһән, тер өдр һучн дуунад көөв. Тернь бүкл һурвн сардан немшин бәрсн оборон» — гиҗ Пүрвән түрүн авсн орденә цааснднь йовна Хойрдгч зөрмг йовдлнь, разведкд орад, күнд шав авчкад, хаҗуднь йовсн үүрнь бийинь хайҗ һарч чадлго бәәхлә, маңһдур манахс дәврсн цагт, тер мана темдглсн бултулһата товс, танкс кедү күүнә әм авх! Тииклә үүрән яһад болвчн йовулх кергтә гиҗ санад, бийән хаһад алчкна» гиҗ командирнь ахднь бичг илгәлә. Әмтнә төлә әмән эс әрвлсн күн герой боллго, кен болхви! — гиҗ аав келв.

— Эн хамгитн бидн медәд, комсомольцнрин һарар кегдсн клубт, комсомольцин нер өгвдн. Зуг одахн сельсоветин ахлач. ирәд, таднд нер өгдг зөв уга. Нериг сель­совет өгх зөвтә гинә. Бидн терүнә үгәр боллго, эврәннь нерән үлдәввдн,— гивв.

— Сельсоветин ахлач селәндән нер өгчәг, миниһәр болхла, эврәннь клубдан тадн нер өгч чадх зөвтәт. Зуг тер шиидврән комсомолин райкомур йовулчктн. Тана седвәр йир сән. Зуг эн программтн Җаңһр, нурһ кемәллһн хойр угань му,— гиҗ шалһв.

— Җаңһр меддг күн олдсн уга. Ода шинәс дасхд оратҗ одв. Шин җиллә дасҗ болҗана. Нурһ кемәллһнә тускар нам кенәчн толһад орсн уга. Нурһ кемәлһдг күн мана Соятд уга болх,— гиҗәнәв.

— Би яахмби, намаг мартчквчи?—гиһәд аав, нүдән чирмәд, инәҗәнә.

Зарин зурһадгч номертнь «Нурһ кемәллһн» гиһәд бас бичүв.

Клубт, зурһан час асхн, бооцсн кевтән, цуһар ирүвдн. Ода деерән негчн күн ирәд уга. Клубт орҗ ирхлә, шин ширин үнр хамрт таанрна. Хойр эрстнь КПСС-н ЦК-н политбюрон чледүдин зург өлгәтә бәәнә. Эн зургудыг Уташ Гахаевич одахн манд асрҗ өглә. Деед бийдк сценд шар килң көшг халхлҗана. Зурһан час давснас авн неҗәд-хошадар әмтс хурцхав.

Түрүн авгтан доклад келго, концерт үзүлхмн гиҗәләвдн. Дәкәд арвн тавн минутин доклад кех болҗ шиидвдн. Босха, терзин өөр, бичсн докладан дәкнәс умшҗана. Час хәләхлә, арвн минут уга долан болҗ. Сцен деерәс арһул көшг секәд, зал тал хәләҗәнәв. Суудг ормиг әмтн эзләд авчкад, нам эрс дахад кесгнь зогсҗана.

— Көвүд, күүкд, залур хәләлтн! — гиһәд келхләм, бийән белдәд цол уга бәәсн көвүд-күүкд багтан гүүлдҗ одад, көшгин заагар шаһав:

— Йир сән! — гилдәд цуһар байрлн инәлдв.

Дигтә долан часла көшг секгдв. Сергей комсомолин 45 җилин өөниг йөрәҗ цөөкн үг келәд, Босхад доклад кех үг өгв. Босха түрүн авгтан арһул, дәкәд цааранднь чаңһра йовҗ, дунь ясрад, докладан йир сәәнәр чиләв. Әмтн альхан ташад дуусхла, концертән эклвдн.

Түрүн болҗ дөчн күн «Бумбин орн» гидг ду дуулвдн. Дарунь Хальмг утар татҗ дуулдг «Төгрәш» гидг дууг Нүүдлә дуулв. Хоолнь му биш. Арлтан нег репетицд ирхләрн, дахулад ирҗ. Арлтаниг гертән бәрдг арһ уга болхла, бийнь дахҗ ирсн бәәдлтә. Нүүдлә бас нег хуучна ду дуулв. Сергей кесг орс болн Хальмг шүлгүд умшв. Далн хойр худл бас Сергей умшв. Сергейин дунь йир сән айста. Му биш артист болх бәәҗ. Болха кесг халь­мг, орс, украинск лирическ дуд дуулв. Әмтн альх ташлдад, кесг дәкҗ дуудв. Зуг Болхан хоолнь борктад, цааранднь дуулҗ чадшго болад зогсв. Күүкдәс: Кермн, Босха, Хаалһ, би бас хошад ду дуулувдн. Сергей Арлтан хойр орс келн-әмтсин дуд дуулв.

Арлтан, Эрднь, Арслң, Бата дөрвн Хальмг «Ишкмндг» «Чичрдг» би биилцхәв. Аавин нурһ кемәллһиг кезәнә мартчксн медәтнр шинәс оньһҗ, баһчуднь болхла, икәр соньмсҗ, йир болһамҗтаһар соңсцхав.

Әмтин сүл болҗ Сергей Босха хойрин бичсн «мана Соятд» гидг наад тәввдн. Наадиг хаҗуһас дасмһа нүдәр хәләхлә, ик сул чигн болх, болв мана Соятин улст йир икәр таасгдв. Юңгад гихлә, тер нааднд, негчн бийәсн ухалҗ һарһсн йовдл уга. Цуг нааднд һарчах төрмүд мана Соятд сүл хойр-һурвн җилин эргцд болсн инәдтә болн һашута, ухата болн генн, бурх иткдг болн бурушадг, худл келдг болн хулха кедг, әрк уудг болн гергән гүвддг йовдлмудын туск наадн. Болв тер үүл һарһсн улсин негчн күүнә нерн ил келгдхш. Оңдан күүнә нерн келгддг болвчн, Соят бичкн селән. Хоорндан нег-негнәннь дуту-дундыг медцхәнә. Тегәд таньдг күүнәннь туск сцен үзчкәд, кесгнь һолан тасртл инәлдв. Көшг секәд оркхла, цань нег халцха толһата күн зәмләд сууна, хаҗуднь бичкн күүкд теврчксн күүкд күн сууна. Гелң деед бийдк шатҗасн зулур хәләчкәд, урлан көндәһәд нег цөөкн үг келҗәһәд, өмнк ширә деерәсн алг цоохр деес көвүнә күзүнд күргҗ бәрәд, дәкн урлан көндәһәд, утхар тер деесән керчәд, терүндән нульмад, терзәр һарһад шивчкнә. Тиигәд шивлһнләнь, мел тагчг суусн зал, хаһрсн мет, нирглдәд инәлдв.

— Зодв, йосн Зодв! — гиһәд, нег күн залас хәәкрв.

Зодв тамтһлзад хаҗугшан һарлһнла, хойр һартан неҗәд шил әрк бәрчксн, согту күн сцен деер һарч ирв.

Җааҗин ундг хоңһр һалзн мөрнь

Җахртахн һаснаснь архлата билә,—

гиһәд тер дуулад, шилтә әркән стол деер тәвв.

— Шарка, Шарка, саак әәлән хәәҗ одвчи? — гиҗ тер келхлә, нег эццн болсн күүкд күн орҗ ирв. — Альдас мөңг авад әрк ууһад бәәнт? Хәлә, саак әркән авч ирҗ,— гиһәд гергн столур хәләҗ келв.

— Нанд мөңгн уга гиҗ меднчи? Мөңгәр эн герәсчн авн лавк күртл тагт тәвсв! Нааран, хот тәв мини гергн болхар бәәхлә, эс гиҗ төркндчнь күргчксв! — гиһәд за­лу стол цокна.

— Эннь йосн Цевгин Нарм! Нарм залд бәәнә! — гиһәд залдк улс шууглдад одв. Үүдн тал суусн, зөвәр медәтә нег залу босад, һарч одв.

— Одактн һарч одв. Ичрнь хату болҗана! — гиһәд зал дотр бәәсн улс мел нирглдәд, зәрмнь инәһәд, зәрмнь уурллдад бәәцхәнә.

Көшг дәкнәс секгднә. Зурһан күн стол эргәд суучксн, көзр наадҗана. Нег ик сахлта өвгнә банкиг баахн көвүн цокхар седнә.

— Хөрн арслң мөңгән тәвчкәд цок! — гиҗәнә. Көвүн хавтх болһнан уудлад бәәҗ, һурвхн арслң авч ирәд, һал деер тәвнә. Залд суух улс көвүнә һартк сартгин туз үзчкәд, шуугад одна.

— Банкин мөңг бүклднь, тәвчкәд, цокад ав! — гиһәд, өвгн һанздан һал тәвәд, ута һарһҗана.

— Би хойр зун арслңган шүүгдүв. Энүг цокулчктн. Унхларн, маңһдур өгнәв,— гиҗ көвүн өвгнә өрәр орн алдад, эвлсн бәәдлтә, зуһудн сурҗана. Болв тернь зөв өгчәхш.

— Тиим болхла, би нәәднә ирг тәвәд наадҗанав,— гиһәд көвүн альхн деерән түргүр бәәсн көзрән өвгнд өөрдхәд, деернь.көзр авхар седв.

— Уга, хәрәд хөөһән авч ирәд, энд тәвчкәд, наад!— гиһәд, өвгн һартан бәәсн көзрән татад авчкв.

— Тәв нааран көзрән һал деер! — болад көвүн келчкәд, гүүһәд һарч одв.

Удлго дөрвн көлнь күләтә, йосн хө теврәд орҗ ирәд столин өөр тәвчкәд, үкс одад, көзрән шүүрәд авб. Әрә үзүринь һарһад татҗахнь залин улст ил үзгднә. Деернь китд ирв. Түдлго дәкн татад авхлань, арвн нүдн ирхлә, көвүн доран нульмн, көзрән шуулҗ хайчкад, һарч одна. Залд бәәсн улс нирглдәд, теңкән уга.

— Эннь Ямана Нимә, ниднә хөөһән шүүгдлә,— гилдәд әмтн улм инәлдв.

Тиигәд номерәс номер күртл әмтнә дуту-дунд, хаҗһр-чикиг хәрү бийстнь үзүлҗәнәвдн. Хаҗһр-чикинь бийснь шүүтхә. Мана ухаһар болхла, эн наадн теднд дөң болх зөвтә. Юн болхинь яһҗ медхв? Оңдан һазрмудла әдл мана Соятд цецгә авч ирҗ өгдг, ханлтин үг келдг авъяс уга. Тер авъясиг бидн бас эвдшгоһар седвдн. Үнәртнь келхд, әмтнлә эртәс күүндәд, цецгә өгүләд, хойр — нег күн босад ханлтин үгчн келҗ чадхмн билә. Болв тиим хаалһд орхла, эврән бийдмдн эвго, бәрсн байран гееснлә әдл болхмн гиҗ санвдн. Клуб дүүрәд ирсн әмтс, сүл күртлнь негчн күн һарлго, нам еңнәд һарч одсн Цевгин Нармин бийнь, хәрү ирәд, сүл күртлнь суув. Наадн чилхлә, зөвәр ора цаг болсн бийнь, дәкнәс үзүлтн гилдәд хәәкрлдв. Манд терүнәс оңдан цецгс, зу дәкҗ келсн ханлтин үгчн керг уга. Юңгад гихлә, мана үзүлсн тоот залд бәәсн зун тәвн күүнд таасгдв гиҗ санх кергтә.

***

Энҗл ноябрин хөрнд экләд цасн орв. Урднь иим кемд орсн цасн нег цөөк хончкад, хәәлҗ оддг билә. Мана һазрт ноябрь биш, нам декабрь, январь сард цасна ормд хур орлһн ховр биш. Тегәд энҗл эрт орсн цасн маниг, малд йовсн улсиг, икәр әәлһв. Мана совхозд энҗл малын хот баһар белдгдснә тускар кесг дәкҗ района газетд барлгдла. «Иим эртәс орсн цасн хавр күртл эс хәәлхлә яахмби?» — гисн, тоолвр һанцхн һардачнрин биш, малд йовх күн болһна уханд бәәнә.

Тер төрәр одахн шишлң комсомольск хург кеһәд, совхозд «ЦКОШТАПЭРК» бүрдәвдн. Ферм болһнд ЦКОШТАПЭРК. Кемрҗән эн поэтическ нернә утхинь тәәлхлә, иим үгмүд болна: «Центральный комсомольский штаб по экономному расходованию кормов». Терүнәннь начальникд Мутулов Сергей шиидгдв. Мана фермин штабин начальникд Босхаг шиидвдн. Дәкәд хөөнә хош, малын бәәрн болһнд, комсомольск пост бүрдәгдв. Мана фермд ода һуч һар комсомольцнр бәәнә. Кемрҗән зәрм хөөнә хошд, малын гуртд комсомольцнр эс көдлҗәвчн, өдр болһн кесг дәкҗ малын хот, ус зөөдг шофермүд болн трактористнр — комсомольцнр. Тер хургт Сер­гей келлә: «мана эркн төр — малын хотыг әрвлҗ олзлх. Әрвлҗ олзлх гисиг, малын гесинь мегдәлһәд, хоосн бәәлһхмн гиҗ бичә сантн. Мана ил бәәх малын хот диг кемҗәһәрн хувагдв. Толһа болһнд өдртән кедү хот өгхинь күн болһн меднәт. Тегәд өвсн, солом, силос болн концентратиг өдр болһн кемҗәлҗ өгчәх кергтә. Тер хамгинь мана штабс болн постс сәәнәр хәләҗ, әрвҗго хаҗһрин тускар деерән бәәсн штабд зәңглх зөвтә. Болв мана эркн төрнь — һанцхн тер биш. Скирдәс өвс зөөхләрн, зәрм хуурмг зөөһәчнр дорак һазр күртлнь хамҗ авхш, дәкәд цаснд даргдсн хәврһ, булңгинь бас авхш. Урднь намрар орсн хурт хатҗ одсн ораһинь бас хайчкдг бәәсн болхла, ода сәәнәр хамҗ авх кергтә. Малыг асрсн цагтан, көлднь ишкүләд, дурндан буулһхмн биш. Юуһинь нуухв, сүл келхәр бәәхм, ода бийнь олна болн государственн зөөрд нүдән өгдг улс зәрмдән харһна. Өвс хулхалдг улсла ноолда кех кергтә».

Тер үгтнь цуһар багтвдн. Юңгад гихлә, ода болхла мана эркн керг — малыг үвләс бүрн-бүтн авч һарх. Иим җаңһрта үвл деер, эртәр хө хурһлулна гидг ик чилшго зовлң мөн. Оңдан хошмуд хөөнд көг тәвлһән шинкн чиләхлә, мана отарт хөд экләд хурһлҗана. Эндр өрүн арвн хөн хурһлв. «Икр хурһд йир баһ. Халун зунар көг тәвсн болад тиигҗәхмб, яһҗахмб?» — гиҗ Бор алң болҗана. Арвн хөөнәс хойрхн хөн икрлв. Эрт һарсн хурһдас хойр хурһн һарутад, ода арвн хойр хурһн бәәнә. Зәрм хөөднь хурһдан цадххш. Тегәд өрүнәһә би ферм орад, үс авхар һарлав. Намаг дахҗ Нимгр эмгән оңдан селәнд бәәдг күүкн талнь гиичд йовулхар хәрлә. Тегәд би һанцхарн хошур йовҗ йовнав. Ах хөөч кеер, хөөнд. Цасн орсн бийнь, Бор Цәвдирович хөөдиг альд хәрүлхән меднә. «Оданас авн асрхла,, кедү өвсн кергтә. Зогсад хот идх цаг, ода бийнь дала»,— гиһәд, бийнчнь амр уга, мандчнь амр өгхш. «Кемрҗән наадк хөөчнр энүнлә әдл бәәсн болхла, тана ферм эн җил зун хөөнәс далхн хурһ авхн уга билә»,— гиҗ Сергей келнә. «Өвгн әвртә! Зун нас күртхә!» — гиһәд санн, мөрән көндәвү.

— Но-но! — гиһәд, түргәр йовхар седәд, бураһар мөрән цокхла, терүнд нам бөкүн идсн болҗахш. мана хошт хойр мөрн бәәнә. Негәрнь Бор Цәвдирович йовна, терүгән кендчнь өгхш. Эн «оцл көк һалзнарнь» Нимгр бидн хойр селәд, ферм орнавдн. Тиигә йовҗ, өөдм деер һарч йовнавдн, дорань мана хош үзгдәд бәәнә. Оцл көк дала алт авч йовхмн кевтә, эрә тергән чирнә. Цомг де­ер һарад ирлһнлә, мана хош талас цоонград утаи һарчана. Түрүн авгтан герин өркәс һарчах утаи болһад,кергт авлго бәәнәв. дәкәд хәләхнь, герәс һарчах утан биш.

«Түүмр шатҗахий?» — гиһәд санчкад һартан бәрҗ йовсн тәвлһ бураһарн мөрән нурһарнь цокхла, мөрн хойр чикән сертәлһәд зогсчкна. «А, мини цоксн баһдҗану чамд»,— гиһәд, бураһан хойр һартан авчкад, бәәсн чидлән һарһад цокхлам, ардк хойр көләрн ишклнә. Бурам хуһрад, һартм нег бичкн үзүрнь үлдв. Тер хоорнд хош талан хәләхнь, утан улм нигтрәд, бадлад бәәв. «Кошар шатҗах бәәдлтә. Хаҗудк теплякд хурһлсн хөд бәәх»,— гиһәд санчкад, мөрнәннь җоланнь нег хәврһ үзүринь тәәлҗ авчкад, тер тәмртә үзүрәрнь хаҗуднь зогсчкад цокхла, мөрн хәврһшән монкад, тергән гедргән хольвлн алдв.

— Уңг уга одмр, юн болҗахинь медҗәнч! Кошар шатҗана, хаҗуднь хурһлсн хөд бәәнә! Адһ невчк, адгтан хатр! — гиһәд, мөрн медн гиҗәхмн кевтә, уульҗанав. Арһ тасрад, мөриг хаалһ деер хайчкад, кошаран хәләһәд гүүһәд һарув. Мөрнд дегәд икәр уурм күрчкәд, нүднәсм нульмсн һооҗад йовна. Зөвәр өөрдәд ирчкәд хәләхлә, кошар биш, өөрнь бәәсн тепляк шатҗана. Хойр көл улм хурддад одв. Тепляк гисн — кошарин өөр һазр малтад кесн, ут һазр гер, кошарин нег хәврһд үүднь негднә. Түүмр гидг юм би күн болснасн нааран үзәд угав. Тегәд кошарур гүүҗ ирн, ю кехән медҗ чадлго, кошар, эврәннь бәәдг гер хоорнд гүүһәд бәәҗв. Намаг өрүнә ферм орхд сакманд ирсн һурвн күүкн кошарт үлдлә. Ода эн һурвн күүкн деер Нохашкин Эрднь — мана фер­мин малын эмч бәәнә.

— Хөд, хөд, хурһд яһва?—гиһәд намаг сурхла, өмнәсм күн хәрү өгхин хоорнд, шатҗасн һал дотрас толһа деерән плащ көдрсн энд-тендәснь утан һарсн күн нег хө теврәд һарч ирәд, хөөһән һазрт хайчкад, хәрү гүүһәд орв.

— Сергей! — гиҗ таньн, ардаснь дахад орхар седҗәнәв.

Генткн ээмәсм күн шүүрәд, хәрү авад шивчкв. Би гедргән тусув.

— Яһҗ йовнач? Шатҗ үкхәр йовнчи? — гиһәд, Эрднь деерм зогсчкв.— Теплякин орань эңгдән шатҗана, үкхч.

Би адһҗ босн, негчн үг келҗ чадсн угав, арам зуугдҗ оч. Әәһәд тиигсн болхв, эс гиҗ уурлад тиигсн болхв, зуг үг келҗ болхш. Тер хоорнд Сергей дәкн нег хө авч ирәд хайчкад, хәрү гүүһәд орҗ йовна. Хувцнаннь энд-тендәснь утан һарад йовна.

— Сергей! — гиһәд хәәкрчкәд, дахн гүүһәд орҗанав.

Тепляк дотр дүүрң утан. Ораннь хулсиг падрсн улан һал зальгад, көк сүүлән үлдәһәд йовна. Теплякин орад шатҗасн һалмуд, цуг улан келән нанур һарһад бүсләд авчкв.

— Сергей! — гиҗ хәәкрн, нег җөөлкн юмнд бүдрәд унув.

— Делә, чи адрҗ йовнчи? — гиһәд Сергей шатҗасн чиигтә плащан мини толһа деер хайчкад, теврәд авад һарв. Амн, хамр, оошк дүүрң утан болв.

— Үкхәр бәәнчи? Эрднь, адгтан энүг оруллго бәрҗәхнчн! — гиҗ Сергей хәәкрн намаг һазр деер буулһчкад, хәрү гүүһәд йовҗ одв. Намаг шинәс босад гүүхәр седхлә, ода нанас алдрхн угач! — гиһәд Эрднь бийим теврәд авчкв. Алдрхар седхлә, Эрднин хойр һарнь төмр бүс кевтә, тәвҗәхш.

— Чи намаг яһад бәрҗәхмчи! — гиһәд арһан бархларн, кишго нүдәр терүнүр хәләҗәнәв.

— Соңсвч, Сергей ю келсинь? Намаг бичә тәв гилә! — гиҗ Эрднь келчкәд, һаран улм чаңһав.

— Би адрҗахшв, тәв бийим! Хурһд яһв? Тәв гинәв, тер хөөдиг кен орулхмби? — болад, һаринь зуухар седҗәнәв.

— Бичә аздлад бә. Ода негхн хөн үлдв, Сергей авч ирх,— гиҗәнә.

— Чи эврән яһад эс орҗахмчи? — гиһәд көләрн девсҗәнәв.

— Тәвчк, Эрднь! Делә дәкҗ хәрү орхн уга. Сергей ода һарч ирх,—гиһәд, тер хоорнд, күүкд ирҗ келҗәнә.

— Нам бийинь харсхар седхлә, энүнәнь һарһҗах аалинь хәләлч! — гиһәд, Эрднь бийим тәвчкв.

Һазрт унсн альчуран авв.

— Чи комсомолец бишвчи? Түүмр шата бәәтл яһад хөд эс зөөлцнәч? — гиһәд, дәкн теплякүр гүүҗәнәв. Цааһас Сергей, энд-тендәснь һал падрсн, өмнән хөөһән теврсн һарад ирв. Хөөһән һазрт хайн, Сергей һарад хурдлв, өмнәснь, гер талас һартан суулһ ус бәрсн күүкн аашна.

— Сәәхлә, Сергей Мутулович деер тер усан асх! — гиһәд хәәкрн ардаснь көөлдҗәнәв.

Күүкн мини ду соңсхасн урд, Сергейиг зергләд ирлһнләнь, суулһта усан толһа деернь кеһәд оркв. «Ширдпирд» ә һарв. Сергей невчк тогтнхла күцҗ ирәд, күлтинь тәәлхәр ханцнаснь татхла, ханцнь тасрад һарч ирв.

— Сергей, шулуһар хувцан тәәл! — гиһәд хәәкрҗәнәв.

Дигтә эн цагла Эрднь бас нег күүкн хойр неҗәд суулһ ус авч ирәд, деернь асхв. Тер бийнь энд-тенднь ширҗңнәд, утан һарчана.

— О, ях, ях!—гиһәд Сергей дор ормдан унв.

Хойр күүкәр дөң авад, Сергейин утан һарн, усн һооҗҗасн күлтиг тәәлҗ аввдн.

— Сергей, герт ор, көрч үкнәч,— гиҗ келхлә, генткн сана авсн кевтә, хувцнасн ур ута хойр һарһад, хәрү түүмрүр йовхар седв.

— Яһҗ йовначи! — гиһәд, хойр күүктә хәәкрлдҗәнәвдн.

— Түүмр кошарур орҗ одх. Теплякин деерк ораһинь хольвлад уңһах кергтә. Күрз авч иртн! — гиҗ Сергей закҗана. Тер хоорнд, теплякин кошар талк хәврһин орань нурад унв.

— Хәлә, манахс аашна! — болад, нег күүкнь хәәкрв, фермәс нег машин күн, дәкәд, ардан цистернтә ус ачсн машин ирәд зогсв.

Өмнк машинәс Дорҗ Хонгорович гүүҗ һарв.

— Күүкд, яһҗахмбт, шатҗах кү хәләһәд зогслдад бәәдмт? Сергей Анджаевич герт орий, хувцан тәәл! — гиһәд, Боктаев Сергейиг күчәр чирәд гишң герүр авад орҗ одв.

— Юн болв, яһад шатв? — гиһәд ирсн улс сурҗана.

Нанд нам яһад түүмр болсиг сурдг цолчн болсн уга. Тегәд Эрднин келсн үг соңсхар түдүв. Мана өөр күүкд улс зогслдв, залу улснь болхла, күрз, чичүр машин деерәс авад, шатҗасн теплякин ораг дорагшан нураһад, кошарт түүмр орулшгоһар седв.

— Намаг Сергей Анджаевичтә ирәд буухла, Арслң Баатр хойр машинәс өвс буулһад, тепляк дотр орулад чиләҗәҗ. Бидн хойр ирәд, теплякт бәәсн хурһлсн хөд хәләһәд һарч ирвдн. «Гертәс орҗ хот уутн»,— гиһәд күүкд маниг дуудв. Тегәд герт орвдн. Хот уучкад һарч одсн Сергей генткн: «Түүмр шатҗана!» — гиһәд, һазаһас хәәкрв. Тегәд бидн, герт суусн улс кевтән, гүүһәд һарч ирвдн. Маниг гертәс һарч ирлһнлә, Сергей Анджаевич теплякүр гүүһәд орҗ одла. Дотраснь терзинь хамхлчкад, хурһдыг һарһҗ өгв. Бидн зөөһәд, герт күргүвдн. Тер хоорнд үүдинь һал авчкв. Сергей Анджаевич үүднд һал орхас урд хойрхн хө һарһҗ чадв. Наадк нәәмн хөөдинь теврәд, шатҗах һал заагур авч һарв,— гиһәд Эрднь үгән төгскв.

— Чи яһад эс зөөлцвчи? Аль американск гетәчвч? — гиһәд, эндәс уурм күрәд сурҗанав.

— Би утан дотр яһҗ орхви? Харһцад үкхви? Намаг чееҗм давхцдг гемтәг медхшийчи? — гиһәд, Эрднь ичр уга нүдәр хәләҗәнә.

— Ичрән геесн күн бәәҗч!—гиһәд келчкәд, «Сергей яһв?» — гиҗ санчкад, герүр одхар йовхлам, өмнәсм Дорҗ Хонгорович һарч ирв.

— Сергей Анджаевичиг шулун болдгар Ладовкин эмчүр йовулх кергтә. Чирә, һарнь, кесг һазр шатҗ оч. Махмуднь устад һарч ирв,— гиһәд залач келчкәд: — Санҗа, шулун болдгар машиһәрн ах зоотехникиг эмчд авч од! — гиһәд, шоферт заквр өгчәнә.

— Би бас күргнәв! — болад Боктаевас зөв сурвв.

— Чамаг йовхла хөөдчнь яахмби? Тер күүкд улсас негинь йовулчкнав,— гиһәд залач, оңдан күүкд кү дуудхар седв.

— Дорҗ Хонгорович, буйн болтха, би күргәд ирсв? Хөд хәләх улс бәәнәлм,—гиһәд үнн седләсн сурҗах мини бәәдл Боктаев үзв.

— Нә, йов. Зуг күргчкәд, эн машин деерән хәрү күрәд ир! —гиҗ закв.

Зөв авсндан залачд ханад герт орҗ ирәд, Сергейин устҗ одсн маңна һар хойр үзчкәд, зүркм күн чаңһар атхснла әдл, киим давхцад одв.

— Сергей! — гиһәд негхн үг келчкәд, гүүҗ ирәд, толһаһинь деегшән өргҗәнәв.

— Гем уга, Делә. Түүмриг кошарт орулхмн биш, деер ораһинь нураһад уңһах кергтә,—гиһәд Сергей эмкәһән зууҗаһад келв.

***

Сергейиг ачсн машин ормасн көндрәд һарлһнла, Бадма Цебековичин газик теплякин өөр ирҗ зогсв. Дотраснь директор бууҗ ирәд, девлән тәәлн, цасн деер хайчкад, зөвәр шүрүн киитнәс әәлго, костюмтәһән гүүҗ одад, негчн үг келлго негнәннь һарт бәәсн биил шүүрч авб. Деерк ораһинь хучсн шавринь авад хайчксн ормас биилин үзүрәр өлгәд, боодһата хулсиг хаҗугшан шивҗәһәд, хаҗудк күүкнәсн күрзинь шүүрч авад, өргдүлҗ, хулсн деерк элс дорагшан уңһаһад, шатҗасн теплякүр хольвлв.

Автоцистернәс ус зөөҗәсн Болхад, Бадма Цебековичин көдлмшт эвтә һар-көлин көндрлһн, машинәсн бууҗ ирн, нег мөслҗ, күрз-бил авн, әмтнлә зерглҗ түүмр унтраҗах бәәдлнь, йир икәр таасгдв. Күләһәд-күлцәд, юн болна гиһәд арнҗлсн күүнд Болха йир дурго билә. «Залу күн кех көдлмштән болвчн, келсн үгдән болвчн ухаһан ил келчкдг, юунднь болвчнь нег мөсн ухата болх зөвтә»,— гиҗ эн келдмн.

Дорҗта хоюрн тер асхн орҗ ирсн саамднь «согту залу белвсн гергәр зооган кехәр ирсн болх гиҗ Болха ухалла. Терүнә хөөн нег цөөкн өдр давсн цагт Болха көдлмшин халхар конторт орҗ ирхлә, залач директор хойр болн дәкәд долан-нәәмн залус бәәҗ. Бадма Цебекович Болхаг үзчкәд, келҗәсн үгән таслад, чирәнь уласн болад одв. «Эн намаг әмтнә өөр келәд, ичәхәр йовна» гиҗ санҗах бәәдлтә. Эврәннь нерән һутаҗ, күүнә залу ичәһәд керг уга. Эврәннь ухалсан, чирәднь келәд хуурсн деер. Мини келсн үгиг, тиикд эдн сәәнәр медсн өңг һарла. Тернь нанд болх»,— гиһәд, Болха залачд келх үгән келчкәд, көдлмштән одв.

Болхаг ток деер ирәд көдлҗәхлә, залач ирв.

— Одад амбар цеврлчк. Үдин хөөн буудя авч ирҗ асххмн,— гиҗ келәд йовҗ одв.

Ток деер бәәсн ик сәвүр авч ирәд, амбарин дотрк цеврлҗәхлә, Бадма Цебекович орҗ ирв.

— Болха, менд! — гиҗ тер инәмскләд, һаран өгчәнә.

Күүкд күн пол цеврлҗ йовсн ут иштә сәвүрән түшәд, нурһан тинилһәд зогсв.

— Та күн бәәсн цагт ду һарх биш, мендлснд хәрү өгдго, күн угад гетҗәһәд ирдг болвзат? — гиҗ Болха хортхав.

— Болха, мини гем. Тәвҗ өгхитн эрҗәнәв. Танла күүндх керг нанд бәәнә. Кезә харһҗ болх? Асхндан герүртн ирхлә, эвго болхн угай? — гиһәд, Бадма Цебекович невчк эмәсн бәәдлтәһәр келв.

— Күндтә Бадма Цебекович, та намаг оңдан күүнә ормд эндүрҗәнәт. Йовсн улс гертән сө орулдг оңдан улсчн бәәх. Зуг хаҗһр хайгар ирҗт,— гиҗ тернь өмнәснь инәмскләд зогсв.

— Болха, мини танас сургчм, бичә бийәрм наад бәртн. Намаг гер угаг та меднәт, тегәд би танла күүндхәр седләв. Күн йосн седкләсн үг келхлә, та наад бәрнәт. Миниһәр болхла, энтн наадна төр биш... Бадма Цебекович ю келхән медҗ эс чадад, зовлң эдлв.

— А, күргн болхарий? Кезәнә тиигәд келх бәәсн. Тер үг соңсн, би тана күзүнд дүүҗлгдҗ одхмн болҗана. Нам кезәнәс нааран бийәсн баһ наста, ах сурһульта, ик портфель бәрдг кү хәәһәд үкҗәләв...— гиһәд, Болхаг күцц келәд уга бәәтлнь, Мохлаевин чирә балм болҗ улаһад келв:

— Болха, би танас дәкн сургчм, бичә күүнә келсн үг шогт хүврәтн. Баһ наста, урднь гер авад уга цагт ю келхән меднәч. Ода болхла, урднь гер өңгрүлсн, һартан бичкн күүкдтә, көгшн эктә күн, яһҗ эклҗ үг келхнь медгдхш. Би танд йосндан дурлчкад, седклән келхәр седләв...

— Бадма Цебекович, тана келсн үгиг медүв. Болв, мини седкләр болхла, та ода деерән нанд дурлснчн болхт. Иткҗ болхмн. Дәкәд невчк цаг давад, эн толһадтн бәәсн эндү седклтн хәрү цуцрад, эврәннь толһала ноолдад. «Ю һарһад орксмн энв!» — гисн бәәхт. «Күүнә седклд дурни ад орхла, тер күн эрг деерәс уснур булхад бәәснлә әдл, нүдән аньчкад, усна дор чолун бәәх, замг бәәхинь ухаллго, һәрәдәд ордг чигн. Дурн ад хойр әдл, хөөткән тоолдг арһ уга юмн»,— гиҗ нег күн нанд келлә. Танд тиим ад ирсн уга болх гиҗ меднәв. Эн келсн үгән мартад, эврә бийән дахсн нег күүкнлә күүндтн. Тиим күүкд Харһатд болвчн бәәнә, мана Соят болвчн бәәнә. Бадма Цебекович, та мини келсн үг сәәнәр соңстн. Мини зүркнд тер дурн-адин ормд чолун урһла. Би ода кезә болвчн, кенд чигн дурлҗ чадш угав. «Дурн уга болхла, җирһл уга болна»,—гиҗ келнә. Кен медхв, мини җирһл чилснчн болх. Хоосн сүмсн үлдәд, танла күүндҗәдгчн биз,— гиһәд Болха гүүнәр саналдв.

— Та, Болха, хаҗһр келҗәнәт. Наснтн ода бийнь баахн. Җирһх цаг ода бийнь дала. Нанас дөрвхн насн ахт. Миниһәр болхла, цацула әдл. Оданас авн бийән хаяд керг уга,— гиҗ Мохлаев иткүлв,

— Ха-ха, дөрвхн насн ах... Цацула әдл эс гинтә? Намаг күүкд күүһинь мартчквта? Кемрҗән та ах болад, би дү болсн болхла, тиигҗ келҗ чадхмн биләт. Күүкд күүнд дөрвн насн ах болхла, арвн насн ахла әдл. Хәрнь мини санан тер. Селвгттн ханҗанав. Көдлмшән кех кергтә, удлго буудя авч ирх,— гиһәд Болха хәрү эргәд, полан арчв.

Цааранднь терүнәс оңдан хәрү күләҗ тус уга болв. — Нә, менд бәәтн. Кемр эн ухантн сольгҗ гив, нанд дурта цагтан зәңглчктн,— гиһәд Бадма Цебекович амбарас һарв.

Терүнәс нааран кесг сар болв. Болха кесг дәкҗ ухаһан гүүлгв. «Бадмин зүркнд йосн дурн үүдсн болхви? Ода тернь мартгдад, оңдан ухан орсн болхий? Кемрҗән йосндан дурлсн болхла, мини дөрвн насн терүнд саалтг боллго чигн бәәх. Күүнә седкл, уха медхәр седнәч, эврәнчнь зүркн терүнд тусну, угай?—гиһәд бийдән сурвр өгнә.— Ода бийнь нанд тиим седкл учрад уга кевтә. Юңгад гихлә, зүркнә цоклһн тегш. Зәрмдән күүнә чееҗд акад йовдл һарна. Толһаһарн кех дурн күрвчн, зүркн эврәннь сүл үгән келҗ өгхш. Тиим йовдл ода нанла һарчана»...

Болв эндр эн түүмрт Бадма Цебекович үзчкәд, генткн зүркнь чееҗ дотран бульглад, кесг җиләс нааран мартгдад, унтҗ одсн седкл көндәҗ баһ цагин айсар байрлулҗ догдлв.

— О, хәәрхн, кезәнә долан давхр һазр дор дарчксн сетрә сумн һарч ирсн болхви? Яһна гидгчн энви? Зовлң эдлүлхәр зуурдин седкл бүрдвчи, аль килнцм чиләд, кишг өгхәр йовначи?—гиһәд, Болха үрвәд келчкәд, директориг хәләһәд зогсв. Ардаснь күцҗ ирсн күүкн сурв:

— Болха, юн гиһәд бәәнәт?

«Яһҗасм энви, әмтнд соңсхад келчкүв, яһув? Одак дурни ад гидгнь ирсн биш биз?» — гиҗ санчкад, дәкн ус авхар һарад йовв. Яһҗ тенд күрәд, авч ирсән, альдаран кеҗәхән медхш! Генткн саак күүкн келҗәнә:

— Болха, яһҗаната, гүүһәд бәәх! Намаг хойр дәкҗ авч иртл, та һурв авч ирвт. Иигҗ гүүҗәситн үзәд угав. Адһад керг уга. Түүмр унтрв. Зуг тер булнгднь күцц унтрад уга үмсн деер Бадма Цебекович ус кетн гилә. Күүкнә эн ду соңсчкад, эргәд хәләхнь, Бадма Цебекович, чирәнь ху кө болсн, муурсн бәәдлтә, девлән эм деерән көдрсн һарч ирв.

— Бадма Цебекович, цол болхла, асхндан манаһур иртн,— гиһәд, Болха нам әмтнәс эмәх седкл угаһар батар шиидәд авчксн темдгән медүлв.

***