istoriya_bashkirskoy_literatury

Мифтахетдин Аҗмулла(1831-1895) тормошо һҽм ижадыныҙ ҿйрҽнелеү кимҽле. Был ҿлкҽлҽ хеҕмҽт күрһҽткҽн ғалимдар һҽм ҽҕиптҽр.

Аҗмулла тормошо һҽм ижадыныҙ башҗорт һҽм җаҕаҗ ысынбарлығына ерлҽнеүе. Донъя күргҽн китаптары.

Аҗмулла поэзияһыныҙ идея-эстетик йүнҽлеше. Шағирҕыҙ халыҗты ғилем-һҿнҽргҽ, мҽғрифҽткҽ ҿндҽүе, феодал иҫкелекте, дини фанатизмды тҽнҗитлҽүе. Ижтимағи һҽм социаль проблемаларҕыҙ ҽхлҽҗи-этик категорияларҕыҙ уныҙ ижадында мҽғрифҽтселек идеологияһы яҗтылығында баһаланыуы.

«Шиһап мҽржҽни мҽрҫиҽһе» ҽҫҽренеҙ поэтик җеүҽте, кҿрҽшсҽн пафосы, мҽғрифҽтселек романтикаһы, тҽрҽн оптимизм менҽн һуғарылыуы. Мҽржҽни образыныҙ Кҿнсығыштыҙ романтик поэзияһы рухында тасуирланыуы. Шағирҕыҙ ысын ғилемлелекте кешенеҙ эске сифатында, рухи камиллығына бҽйлҽп җарауы.

Аҗмулла поэзияһында социаль мотивтар, сатира элементтары, публицистик пафос. Шағирҕыҙ философик җараштары, фҽлсҽфҽүи хикмҽт парсалары, шиғырҕары, җобайырҕары. Ижадындағы айырым йомшаҗлыҗтар, сик-лҽнгҽнлектҽр.

М.Аҗмулла — шиғыр оҫтаһы. Ижадыныҙ новаторлығы, идея-эстетик кҿсҿ. Унда Кҿнсығыш классик поэзияһы һҽм башҗорт, җаҕаҗ фольклоры традицияларыныҙ синтезлашыуы.

Ҽҫҽрҕҽренеҙ афористик, мҽргҽнлек сифаттары, тел-стиль үҕенсҽлектҽре, жанр тҽбиғҽте. Шағирҕыҙ айырыуса шиғри хат /мҽктүб/ һҽм хитаб формаларына мҿрҽжҽғҽт итеүе.

Шағирҕыҙ һҽм поэзияныҙ бурысы тураһында Аҗмулла.

М.Аҗмулла поэзияһыныҙ башҗорт ҽҕҽбиҽте тарихында уйнаған роле. Мҿхҽмҽтсҽлим Ҿмҿтбаев (1841-1907) — башҗорт мҽғрифҽтселек

ҽҕҽбиҽтенеҙ күренекле вҽкиле. Тормошо һҽм ижадыныҙ ҿйрҽнелеү кимҽле. Был ҿлкҽлҽ хеҕмҽт күрһҽткҽн ғалимдар һҽм ҽҕиптҽр.

Ҽҕиптеҙ тормош юлы, йҽмғиҽт эшмҽкҽрлеге донъя күргҽн ижад емештҽре. Улар хаҗында ваҗытлы матбуғат.

М.Ҿмҿтбаевтыҙ алдынғы рус ижтимағи фекеренҽ, мҽҕҽниҽте һҽм фҽненҽ ориентация тотоуы. «Йҽдкҽр» китабыныҙ энциклопедик характерҕағы йҿкмҽткеһе, идея-проблематикаһы.

М.Ҿмҿтбаев — тарихсы. Тарих-этнографик яҕмаларыныҙ бығаса донъя күргҽн тарихи-ҽҕҽби сығанаҗтарҕан айырмалы яҗтары, тематик киҙлеге. Уларҕа ғилми һҽм художестволы башланғыстарҕыҙ берегеүе.

М.Ҿмҿтбаев — филолог. Башҗорт халҗыныҙ рухи мҽҕҽниҽте, айырым ҽҕиптҽрҕеҙ ижады хаҗындағы күҕҽтеүҕҽре. Халыҗтыҙ ауыҕ-тел ижады ҿлгҿлҽрен йыйып ҿйрҽнеү һҽм баҫтырып сығарыу ҿлкҽһендҽге хеҕмҽттҽре. М.Ҿмҿтбаевтыҙ яҕма-ҽҕҽби тел «тҿркиҕе» демократлаштырыу, туған теленҽ гражданлыҗ хоҗуғы биреү ҿсҿн кҿрҽше, был ҿлкҽлҽ рус тел белгестҽренҽ ориентация тотоуы.

21

М.Ҿмҿтбаев — шағир. Шиғырҕарында философик, этик, педагогик, ижтимағи-сҽйҽси һҽм дини җараштарҕыҙ сағылышы, милли-тарихи тематиканыҙ үҕҽктҽ тороуы. Дидактик шиғырҕары. Автобиографик характерҕағы ҽҫҽрҕҽрендҽ элегик мотивтарҕыҙ ҿҫтҿнлҿк алыуы, был күренештеҙ сҽбҽптҽре. М.Ҿмҿтбаев поэзияһында тҽнҗитле реализм элементтары, милли-колониаль сҽйҽсҽткҽ җаршы протестыҙ, социаль мотивтарҕыҙ сағылышы.

Шағирҕыҙ мҿхҽббҽт лирикаһы, уныҙ новаторлыҗ һыҕаттары. Поэтик ижадыныҙ жанр тҽбиғҽте, художество үҕенсҽлектҽре.

М.Ҿмҿтбаевтыҙ тҽржемҽ ҿлкҽһендҽге эшмҽкҽрлеге, башҗорт тҽржемҽ ҽҕҽбиҽтенҽ алып килгҽн яҙылыҗтары, тҽржемҽ принциптары. Тҽржемҽлҽренеҙ ҽҕҽби бҽйлҽнештҽрҕе нығытыуҕа, башҗорт рухи мҽҕҽниҽте үҫтереүҕҽге роле.

М.Ҿмҿтбаев ижадыныҙ башҗорт ижтимағы фекере, мҽҕҽниҽте һҽм тарихында тотҗан урыны.

Риза Фҽхретдиновтыҙ (1858-1936) тормош һҽм ижад юлы. Башланғыс ижад емештҽре. Улар хаҗында Ш.Мҽржҽни, М.Аҗмулла.

Р.Фҽхретдиновтыҙ био-библиографик, ғилми-ҽҕҽби характерҕағы күп томлыҗ «Аҫар» тигҽн хеҕмҽтенеҙ, популяр брошюраларыныҙ, ғилми методик яҕмаларыныҙ идея-тематик даирҽһе. Уларҕа халыҗ тормошоноҙ мҽҕҽни ихтыяждары талап иткҽн проблемаларҕыҙ яҗтыртылыуы.

Р.Фҽхретдиновтыҙ журналистик эшмҽкҽрлеге. «Ваҗыт» газетаһында, «Шура» журналында эшлҽгҽн йылдарында донъя күргҽн публицистик материалдарыныҙ тематик киҙлеге, тҽнҗит рухы, мҽғрифҽтселек идеяларын алға һҿрҿүе. Р.Фҽхретдинов редакторлаған «Шура» журналыныҙ башҗорт һҽм татарҕарҕыҙ ижтимағи аҙы, мҽҕҽниҽте, фҽне һҽм ҽҕҽбиҽте үҫешенҽ индергҽн ҿлҿшҿ.

Р.Фҽхретдинов — башҗорт һүҕ сҽнғҽтендҽ повесть жанрына нигеҕ һалыусы. «Сҽлимҽ, йҽки ғиффҽт» повесыныҙ проблематикаһы, образдар системаһы, тҽнҗит рухы, композицияһы һҽм сюжеты. Сюжеттыҙ ярым уйҕырма һҽм ярым ысын хҽл-ваҗиғаларға җоролоуы, унда автор хыялында тҿҕҿлгҽн шартлы «ысынбарлыҗ» менҽн реаль тормош күренештҽренеҙ синтезлашыуы. Тҿп геройҕар аша сағылдырылған мҽғрифҽтселек идеялары.

«Ҽсмҽ, йҽки ғҽмҽл вҽ яза» повесыныҙ идея-проблематикаһы. Унда шҽхес һҽм тирҽлек проблемаһыныҙ җуйылышы, мҽғрифҽтселек позицияһынан яҗтыртылыуы.

Ҽсмҽ, Салих бай, аҗһаҗал Сҽлим һҽм уҗымышлы Ҽхмҽт җарт образдары. Уларҕыҙ кешелек сифаттары, күп йҽһҽттҽн идеаллаштырылған булыуҕары, авторҕыҙ рационалистик җараштарын кҽүҕҽлҽндереүҕҽ, капиталистик йҽмғиҽт формалаштырған типтар булараҗ, Хҽмиҕҽ менҽн Зҽйнуш образдары. Тиҫкҽре персонаждарҕан Хикмҽт хажи, Бикбулат мулла, ишан мҽриде Муса образдарыныҙ типиклығы.

22

Повестыҙ композицияһы, сюжет үҫтерелеше һҽм тел-стиль үҕенсҽлектҽре. Ундағы публицистик һҽм лирик сигенештҽрҕеҙ ыҙғай һҽм кире яҗтары. Ҽҫҽрҕҽ мҽғрифҽтселек реализмыныҙ романтизм элементтары менҽн аралашыуы.

Р.Фҽхретдиновтыҙ ғилми-ҽҕҽби эшмҽкҽрлегендҽге мҽғрифҽтселҽргҽ хас сиклҽнгҽнлек, җаршылыҗлы яҗтар. Башҗорт ҽҕҽбиҽте үҫешенҽ индергҽн ҿлҿшҿ.

XIX быуаттыҙ икенсе яртыһындағы башҗорт ҽҕҽбиҽтендҽмҽғрифҽтселектҽн башҗа ағымдар. Сҽсҽнлек сҽнғҽте традицияларыныҙ дауам итеүе. Ғҽбит сҽсҽн /1856-1921/ эшсҽнлеге, уныҙ эпик репертуары, Ишмҿхҽмҽт сҽсҽндҽн җабул итеп алған мираҫы.

Поэзияла урта быуат традицияларыныҙ шаҙдауы, суфыйсылыҗ идеологияһыныҙ айырым күренештҽре. Тасаууф рухындағы ижадсылар. Лирик ағымдыҙ йҽнлҽнҽ тҿшҿүе. Унда һағышланыу, зарланыу мотивтарыныҙ урын алыуы. Мҿхҽмҽтсадиҗтыҙ «Фҿръад, йҽки нияз» — «Ярҕам һорап җысҗырыу, йҽки ялбарыу» һҽм «Фҽган»— «Иҙрҽү» тигҽн шиғырҕар йыйынтығы. Авторҕыҙ «ҽсе хҽсрҽт кҿйҿн» йырлауы, намыҫ ныҗлығын яҗлауы, ҽммҽ боҕоҗлоҗ сығанағы проблемаһы суфыйҕарса бары кеше яҕмышына ғына җайтарып җалдырыуы.

Ғҽли Кейеков-Соҗоройҕоҙ (1826-1889) тормошо һҽм ижад юлы хаҗында белешмҽ. Уныҙ ижадын ҿйрҽнеүсе ғалимдар һҽм ҽҕиптҽр.

Ғ.Соҗорой ижадыныҙ күп яҗлылығы, җаршылыҗлы тҽбиғҽте. Донъяуи эстҽлекле, гражданлыҗ рухлы, мҽғрифҽтсел һҽм гуманистик мотивтар менҽн һуғарылған ҽҫҽрҕҽре, уларҕыҙ күтҽренке стиле. Романтик буяуҕар менҽн бергҽ реалистик һҽм натуралистик һүрҽтлҽү элементтарыныҙ аралашыуы.

Ғ.Соҗорой поэзияһы һҽм прозаһына тарихи тематиканыҙ килеп инеүе сҽбҽптҽре. Мҽғрифҽтселек идеологияһы йоғонтоһоноҙ роле.

Ғ.Соҗорой «Хажнамҽ»һенеҙ патриотизм тойғолары менҽн һуғарылыуы, авторҕыҙ лирик-фҽлсҽфҽүи сигенеүҕҽргҽ бирелеүе, мҽғрифҽтселҽрсҽ тормошто объектив яҗтыртырға тырышыуы. Был тенденцияныҙ философик һҽм пейзаж лирикаһында кҿсҽйеүе. Шағирҕыҙ романтик күтҽренкелек менҽн кешелҽрҕе актив тормошҗа ҿндҽүе, яҙырыу, уяныу хисен йырлауы.

Ғ.Соҗоройҕоҙ суфыйсылыҗ идеологияһынан арынып бҿтҽ алмауы. Дини эстҽлекле ҽҫҽрҕҽре. Уларҕыҙ жанр тҽбиғҽте, тел-стиль үҕенсҽлектҽре.

XIX быуаттыҙ икенсе яртыһындағы башҗорт ҽҕҽбиҽте тураһында дҿйҿм йомғаҗ.

10. Учебно-методическое обеспечение самостоятельной работы сту-

дентов.

На самостоятельную работу по данной дисциплине отводится 20 часов. На часы лекционных занятий определяются часы контролируемой самостоя-

23

тельной работы. Остальные часы реализуются при подготовке к практическим занятиям, тестированию, сдаче экзамена.

Контроль самостоятельной работы студентов осуществляется один раз в неделю в рамках Графика контролируемой самостоятельной работы, который, как правило, готовится и вывешивается в начале учебного года (семестра), после утверждения проректором по учебной работе. В начале учебного года (семестра) студентам предлагаются темы и вопросы для самостоятельного изучения, рекомендуется соответствующая литература.

24

11.Контрольно-оценочные материалы

-стимулирование повседневной систематической работы студентов;

-снижение роли случайностей при сдаче экзаменов и/или зачетов;

-повышение состязательности в учебе, заменяющее усреднение категории отличников, хорошистов, троечников и т.д. оценкой реального места, которое занимает студент среди сокурсников в соответствии со своими успехами;

-исключение возможности протежирования студентов;

-создание объективных критериев при определении кандидатов на продолжение обучения (магистратура, аспирантура и т.д.), необходимых при обучении в рамках многоуровневой системы;

-повышение мотивации студентов к освоению профессиональных образовательных программ на базе более высокой дифференциации оценки результатов их учебной работы.

XIX –XX быуат башы башҗорт ҽҕҽбиҽтенҽн имтихан һорауҕары.

1.XIX быуат башҗорт ҽҕҽбиҽтенеҙ тҿп идея-эстетик һыҕаттары.

2.XIX быуат ҽҕҽбиҽтенеҙ осорҕарға бүленеше критерийҕары, ҿйрҽнелеүµ кимҽле.

3.XIX быуаттыҙ I яртыһында башҗорт ижтимағи-мҽҕҽни хҽрҽкҽте, ҽҕҽбиҽтте тҿп үҫеш тенденциялары.

4.XIX быуаттыҙ I яртыһында башҗорт-рус, башҗорт-татар мҽҕҽни һҽм ҽҕҽби бҽйлҽнештҽре.

5.Мҽғрифҽтселек башланғыстары. М.Ивановтыҙ ижади эшмҽкҽрлеге.

6.С.Күклҽшевтыҙ ижади эшмҽкҽрлеге.

7.М.Биксуриндыҙ ижади эшмҽкҽрлеге.

8.XIX быуаттыҙ I яртыһы башҗорт һүҕ сҽнғҽтендҽ фольклор һҽм яҕма ҽҕҽбиҽт синтезы күренештҽре.

9.М.Дауытов ҽҫҽрҕҽренеҙ жанр-стиль тҽбиғҽте, идея йҿкмҽткеһе.

10.Башҗорт повесы «Җуҕыйкүрпҽс менҽн Маянһылыу»ҕыҙ барлыҗҗа килеү тарихы, яҕма ҽҕҽбиҽткҽ хас һыҕаттары.

25

11.Җуҕыйкүрпҽс менҽн Маянһылыу» ҽҫҽренеҙ идея-художество үҕенсҽлектҽре.

12.«Зҿһрҽ менҽн Алдар» ҽҫҽренеҙ идея-художество үҕенсҽлектҽре.

13.Баһауи ҽҫҽренеҙ художестволы эшлҽнеше, халыҗсан-демократик асылы.

14.XIX быуаттыҙ I яртыһында шиғриҽттеҙ жанр тҽбиғҽте, идея-эстетик асылы.

15.Ҽ.Җарғалыныҙ тормошо һҽм ижады.

16.Ш.Зҽкиҕеҙ тормошо һҽм ижады.

17.Һ.Сҽлиховтыҙ тормош юлы, башланғыс ижадыныҙ тҿп мотивтары, жанрҕар һҽм образдар системаһы.

18.Һ.Сҽлиховтыҙ «Мҽжмҽғ ҽл-ҽдаб» йыйынтығыныҙ композицияһы, жанр-стиль тҽбиғҽте, идея йҿкмҽткеһе.

19.Һ.Сҽлихов поэзияһында социаль мотивтар, ҽҫҽрҕҽренеҙ тел-стиль үҕенсҽлектҽре. «Рисалҽт ҽд-дохан» китабыныҙ идея йҿкмҽткеһе.

20.XIX быуаттыҙ I яртыһындағы прозаныҙ идея йҿкмҽткеһе, жанр тҽбиғҽте, художество кимҽле.

21.XIX быуаттыҙ II яртыһында башҗорт ижтимағи мҽҕҽни хҽрҽкҽте, ҽҕҽбиҽттеҙ тҿп үҫеш тенденциялары.

22.Башҗорт ҽҕҽбиҽтендҽ мҽғрифҽтселек реализмыныҙ формалашыуы. Был ҽҕҽби методтыҙ характерлы һыҕаттары.

23.М.Аҗмулланыҙ тормош юлы, автобиографик характерҕағы ҽҫҽрҕҽре.

24.М.Аҗмулла шиғриҽтенеҙ тҿп мотивтары, идея йҿкмҽткеһе.

25.М.Аҗмулла шиғриҽтендҽ социаль мотивтар. Шиғырҕарыныҙ сатирик кҿсҿ, публицистик пафосы.

26.М.Аҗмулланыҙ «Фазыл мҽржҽни мҽрҫиҽһе» ҽҫҽренеҙ идеяхудожество µүҕенсҽлектҽре.

27.М.Аҗмулла шиғриҽтенеҙ жанр тҽбиғҽте. Философик лирикаһыныҙ асылы.

28.М.Аҗмулла – шиғыр оҫтаһы. Ҽҫҽрҕҽренеҙ поэтик эшлҽнеше, тел-стиль µүҕенсҽлектҽре.

29.М.Аҗмулла ижадыныҙ новаторлығы, башҗорт ҽҕҽбиҽте тарихында тотҗан урыны.

30.М. Ҿмҿтбаевтыҙ тормош юлы, ижадыныҙэнциклопедик характеры, ҿйрҽнелеү кимҽле.

31.М. Ҿмҿтбаев – филолог һҽм тарихсы-этнограф. Тарихи-этнографик яҕмаларыныҙ тематикаһы, ҽҕҽби һыҕаттары.

32.М.Ҿмҿтбаев шиғриҽтенеҙ идея-тематикаһы, жанр тҽбиғҽте, поэтик эшлҽнеше.

33.М.Ҿмҿтбаев – публицист.

34.М.Ҿмҿтбаевтыҙ тҽржемҽ ҿлкҽһендҽге эшмҽкҽрлеге.

35.М.Ҿмҿтбаев ижадыныҙ башҗорт мҽҕҽниҽте һҽм ҽҕҽбиҽте тарихында тотҗан урыны.

26

36.Р.Фҽхретдиновтыҙ тормош юлы, ғилми-ағартыу эшмҽкҽрлегенеҙ масштаблығы.

37.Р.Фҽхретдиновтыҙ башланғыс ижады. Журналистика ҿлкҽһендҽге эшмҽкҽрлеге.

38.Р.Фҽхретдиновтыҙ «Аҫар» күп томлығында күтҽрелгҽн проблемалар. УныҙЅ идея-тематик тҽбиғҽте.

39.Р.Фҽхретдинов ижадында повесть жанры. «Сҽлимҽ йҽки Ғиффҽт» ҽҫҽренеҙ сюжеты, идея-проблематикаһы.

40.Р.Фҽхретдиновтыҙ «Ҽсмҽ йҽки Ғҽмҽл вҽ яза» повесыныҙЅкомпозицияһы, идея-проблематикаһы.

41.Р.Фҽхретдиновтыҙ «Ҽсмҽ йҽки Ғҽмҽл вҽ яза» повесындағы образдар системаһы, улар аша сағылған идеялар.

42.Р.Фҽхретдиновтыҙ башҗорт мҽҕҽниҽтен һҽм ҽҕҽбиҽтен үҫтереүҕҽге роле.

43.Ғ.Соҗоройҕоҙ тормош юлы, шиғриҽтенеҙ идея-художество үҕенсҽлектҽре.

44.Ғ.Соҗорой ижадында донъяуи мотивтар, патритотизм тойғоларыныҙ сағылышы.

12. Рейтинг-план дисциплины

История башкирской литературы

(название дисциплины согласно рабочему учебному плану)

направление 032100 «Востоковедение и африканистика»

курс _______II_______, семестр_____1_____2013 /2014 гг.

Количество часов по учебному плану 68, в т.ч. аудиторная работа 16-16-2, самостоятельная работа 20. Преподаватель: Хужахметов А.О. к.ф.н.,ст. препод.

(Ф.И.О., ученая степень, ученое звание)

Кафедра: башкирской литературы, фольклора и культуры

27

Утверждено на заседании кафедры башкирской литературы, фольклора и культуры_______

Протокол № 1 от «28» августа 2013 г.

Зав. кафедрой ____________________ /Кунафин Г.С./

Преподаватель._______________/ Хужахметов А.О /

28