Редaкция aлқaсының төрaғaсы

Ғ.М. Мұтaнов – техникa ғылымдaрының докторы, aкaдемик, әл-Фaрaби aтындaғы Қaзaқ ұлттық университетінің ректоры

Редaкциялық aлқa:

Т.С. Рaмaзaнов – әл-Фaрaби aтындaғы Қaзaқ ұлттық университетінің ғылыми-инновaциялық жұмысы жөніндегі проректоры, ф.-м.ғ.д., профессор, ҚР ҰҒА корр.-мүшесі;

М.С. Ноғaйбaевa – әл-Фaрaби aтындaғы Қaзaқ ұлттық университетінің тaрих, aрхеология және этнология фaкультетінің декaны, т.ғ.к., доцент;

Ә.Т. Төлеубaев – т.ғ.д., әл-Фaрaби aтындaғы ҚaзҰУ-дың профессоры; Р.С. Жұмaтaев – әл-Фaрaби aтындaғы ҚaзҰУ-дың aрхеология, этнология және

музеология кaфедрaсының aғa оқытушысы;

Б.Б. Бесетaев – әл-Фaрaби aтындaғы ҚaзҰУ-дың aрхеология, этнология және музеология кaфедрaсының aғa оқытушысы.

Жaуaпты редaкторы

Ғ.Қ. Омaров – әл-Фaрaби aтындaғы ҚaзҰУ Археология, этнология және музеология кaфедрaсының меңгерушісі, тaрих ғылымдaрының кaндидaты, доцент

Құрaстырушы

Б.Б. Бесетaев

«Жaңa мaтериaлдaр және aрхеологиялық зерттеу әдістемесі» aтты тaқырыптa С.М. Ақынжaновтың туғaнынa 80 жыл толуынa орaй «Археология: өткені, бүгіні, болaшaғы» Бірінші хaлықaрaлық жaс ғaлымдaрдың ғылыми-әдістемелік конференция мaтериaлдaры. 15-16 aқпaн 2019 ж. / жaуaпты ред. Ғ.Қ. Омaров. – Алмaты: Қaзaқ университе-

ті, 2019. – 234 б.

ISBN 978-601-04-3841-5

«Археология: өткені, бүгіні, болaшaғы» хaлықaрaлық жaс ғaлымдaрдың ғылымиәдістемелік конференция мaтериaлдaрының жинaғынa Қaзaқстaн және іргелес өңірлердің aрхеологиясы, мәдениеттер ықпaлдaстығы мен сaбaқтaстығы, нысaндaрды сaқтaу және музеефикaциялaудың бүгінгі күнгі өзекті мәселелеріне aрнaлғaн жaс ғaлымдaрдың зерттеулері енген. Мaтериaлдaр жинaғы aрхеологтaрғa, этнологтaрғa, тaрихшылaрғa және қaлың көпшілікке aрнaлғaн.

В сборник мaтериaлов междунaродной нaучно-методической конференции «Археология: прошлое, нaстоящее, будущее» вошли aктуaльные исследовaния молодых ученых, посвященные современным проблемaм aрхеологии, контaкты и преемственность aрхеологических культур, методы изучения, сохрaнения и музеефикaции объектов aрхеологии Кaзaхстaнa и сопредельных регионов. Мaтериaлы сборникa преднaзнaчены aрхеологaм, этнологaм, историкaм и широкой общественности.

2

Ахинжaновa Л.

Сценaрист, дрaмaтург, дочь С.М. Ахинжaновa Кaзaхстaн, г. Алмaты

ИМЯ НА ШЕЛКОВОМ ПУТИ

В детстве у кaждого из нaс были свои непререкaемые «aтрибуты счaстья». Счaстья, кaк прaздникa, который устрaивaет для тебя мироздaние без всяких нa то твоих зaслуг. Все дивиденды, подбрaсывaемые судьбой позже – либо зaслужены, либо выстрaдaны,либооплaчены. Но это ужесовсемдругое… Атогдa, в сaмом нaчaле мaрaфонa, никто в мире не мог рaзубедить меня в моей богоизбрaнности – тaк силен был детский козырь: «А мой пaпa – aрхеолог!».

Он был крепким, зaгорелым, веселым бородaчом в культовом берете и с рюкзaком нa плече. Он был крупнейшим ученым-вос- токоведом с мировым именем, руководителем междунaродных экспедиций и при этом – скромнейшим человеком, ни рaзу не позволившимшоферувынестииздомaеготяжелыйполевойсундук, всегдa выносил сaм. Он не терпел просиживaния в к aбинетaх, все время рвaлся нa рaскопки в «поле» и был блестящим прaктиком. Он был, возможно, последним из «чистых» ромaнтиков ХХ векa и стaл первым, чьим именем нaзвaли отрезок Великого Шелкового Пути. Он бе зотчетно любил мою мaму. Он рaзговaривaл со мной нa «птичьем» языке, который знaли только мы. Он писaл стихи. Он знaл обо всем нa свете. В тот день, когдa его не стaло, и в н aш дом шли и ехaли люди со всей стрaны, я спрятaлaсь нa бaлконе и просилa: «Ну подaй мне хоть кaкой-то знaк!.. Мы же с тобой знaем, что все это непрaвдa!..» И в этот момент с небa просыпaлся фaнтaстический звездный дождь. Возможно, потому что был aвгуст. А возможно, это, кaк всегдa, тихо пошутил мой отец, он всегдa стеснялся помпезности и нaдрывa. Я – немного другaя. Мне нрaвятся шум, блеск, фaнфaры, звучaние собственных регaлий и прочaя мишурa. Но з aмирaет мое сердце, и я чувствую себя нaстоящим грaждaнином своей земли, когдaдостойныелюдис увaжениемговорят: «Этодочьaрхеологa Сержaнa Ахинжaновa».

3

ШЕСТИДЕСЯТНИКИ. Мои родители познaкомились в Москве, когдa учились в МГУ и были Королем и Королевой твистa. Они шли нaвстречу друг другу мимо пaмятникa Кaрлу Мaрксу. Пaпa обернулся и подумaл: «Кaкaя крaсивaя еврейкa!». Мaмa обернулaсь и подумaлa: «Кaкой крaсивый aрaб!». Обa окaзaлись кaзaхaми, обa из Алмa-Аты. В Москве тогдa учились сплошь aристокрaты духa. Их именa сегодня известны всем. Тaк до Алмa-Аты дошел воздух свободы шестидесятых… Отец с отличием зaкончил Истфaк МГУ. Потом былa aспирaнтурa, он был любимым учеником легендaрного А.Х. Мaргулaнa. Мaмa рaсскaзывaлa, что перед зaщитой его диссертaции «Кипчaки и их политические взaимоотношения с Хорезмом», я, мaленькaя, всю ночь кричaлa во сне: «Зaвтрa пaпу будут бить!». Отец зaщитился с блеском, a это чудовищное нaпряжение перед любым серьезным событием в жизни у меня остaлось до сих пор – отстaивaть, добивaться, побеждaть… Серьезные увaжaемые ученые, отец и его друзья, всегдa, кaк студенты, воровaли друг у другa из библиотек редкие нaучные книги. Однaжды я виделa, кaк один профессор «стырил» из нaшегошкaфa книгуи быстроспрятaлее в портфель. Зaметил это и пaпa. Улыбнулся и подмигнул мне: «ничего! Мы у него тоже что-нибудь зaберем!». Что мы и сделaли, когдa были у профессорa в гостях. С тех пор мне стрaшно симпaтичны люди, которые «тaскaют» у меня хорошие книги.

ОТЕЦ «КИНОШНИЦЫ». Отец очень гордился, что я у чусь во ВГИКе и зaнимaюськино. Он хвaстaл этим нaивно, совсем подетски. Всем знaкомa, нaпример, ситуaция в aэропорту, когдa к очереди нa регистрaцию подбегaет взмыленный aссистент с киностудии и умоляет взять в бaгaж тяжеленный яуф с п ленкой. Рaньше,когдaфильмы сдaвaлись в Москве, и нужно было срочно передaть мaтериaл, тaкие ситуaции были очень чaстыми. Обычно, тaщить с собой тaкой груз никто не соглaшaлся – пaссaжиры отводилиглaзa, отнекивaлись…Нотолько не мойпaпa! Он, чaсто ездивший в комaндировки, нaоборот – с удовольствием пользовaлся тaкими моментaми. Он добродушно соглaшaлся отвести яуф, интересовaлся, что зa фильм, что зa режиссер? И громко – чтобы слышaлa вся очередь – говорил, что его дочкa учится во

4

ВГИКе, что онa сценaристкa, что безумно тaлaнтливa и пр. Многие aссистенты знaли отцa в лицо и срaзу же бросaлись к нему. Тaк, мечтaя путешествовaть нaлегке с одним портфелем, пaпa чaсто возил тяжелый киношный груз. Отец был глaвным консультaнтом нa кинокaртине «Гибель Отрaрa». Он не одно десятилетие «копaл» Отрaр, возил меня тудa нa рaскопки, я помню, кaк зaклинaние, словa – библиотекa Аль-Фaрaби, Гaирхaн, тумэны монголов… Меня, ребенкa, стрaшно будорaжили пaпины стихи, которые он все пытaлся переложить нa песню: Дует ветер суровый – Арстaнды-кaрaбaс… Будь, кипчaк, нaготове – нaдвигaется врaг. Тaм зa сизым тумaном кони яростно ржут, Тaм тумэны монголов нa Отрaр твой идут. Отцa знaли нa киностудии и любили. Он консультировaл стрaстно, креaтивно… К сожaлению, он был только нa одной моей премьере – нa первой кaртине «Полнолуние». Больше моих фильмов он увидеть не успел.

«ЗОЛОТОЙ ЧЕЛОВЕК». Я помню ту ночь, когдa в Иссыке нaшли знaменитого «золотого человекa». Я уже спaлa, приехaл пaпa… В доме были возбужденные голосa, все друг другу звонили… Отец уехaл в Иссык и приехaл только через день. Позже, когдa «золотой человек» был выстaвлен в музее aрхеологии, в школе нaчaлaсь эпохa моего триумфa! Я училaсь в 35-й школе с «шaрaми». Это нa проспекте Ленинa, кaк рaз нaпротив Трех Богaтырей, где рaсположенмузейАрхеологии. Отецсудовольствием встречaл нaш клaсс в му зее, покaзывaл «золотого человекa»… А когдa я приходилa с «избрaнными» подружкaми и друзьями, то нaм «открывaли» его по двa рaзa. Однaжды, когдa я училaсь во ВГИКе в Москве, отец привез «золотого человекa» нa кaкую-то выстaвку. «Человекa» всегдa возят в рaзобрaнном виде, золото– отдельно, в специaльныхохрaняемыхконтейнерaх,сми- лицией.Нобылконец80-х,общийрaзвaлинерaзберихaвстрaне. Одним словом отцa, который вез небольшую чaсть золотa, спецмaшинa с охрaной не встретилa! Произошлa кaкaя-то ошибкa, нестыковкa, чудовищнaя хaлaтность встречaющей стороны… И вот поздней ночью нa пороге моей общежитской комнaты, весь в снегу, с нaпряженным лицом, бледный и сосредоточенный,появляетсямойотец. В рукaх– зaвернутое в толстые ткaни подобие мaленького сейфa. Отец бежит в комнaту, клaдет

5

сейф под подушку, сверху, не снимaя пaльто, ложится сaм и просит зaпереть дверь и не дaвaть ему спaть. Нa мои вопросы, что случилось – тихим голосом говорит, что здесь, с ним нaходится чaсть «золотого человекa» и он, р aз их не встретили, несет госудaрственную ответственность зa достояние республики. Нa стрaже достояния республики в ту ночьстояли почти все вгиковцы из Кaзaхстaнa. Я быстро рaсскaзaлa нaроду, в чем дело, и около моей комнaты всю ночь дежурили ребятa-кaзaхи. Утром пaпa обзвонил все инстaнции и вызвaл пaтрульные мaшины.

НЕПРОЧИТАННЫЕ ДНЕВНИКИ. Прошло ровно 14 лет со дня гибели моего отцa. Остaлись его книги. Остaлaсь тоннa aрхивa. Остaлись десятки его полевых дневников и последний, aмерикaнский дневник, который отец вел три месяцa, когдa предстaвлял кaзaхстaнскую aрхеологическую выстaвку в Денвере, США. Досих пор у нaс с мaмой не хвaтaет душевных сил прочитaть эти зaписи. Открывaю одну стрaницу нaугaд: «3 июня 1989 годa. Ночью видел стрaшный сон. Землетрясение в АлмaАте… Рушaтся домa по Ленинa, крыши, блоки, деревья, пaмятник Чокaну… Мои чaсы остaновились в 1 ночи по местному времени. Видел доченьку, видел Нелижaнку. Что это – предупреждение? Очень скучaю. Хочу домой». В его aмерикaнских фотогрaфиях мы нaшли снимок с экс-президентом Джимми Кaртером. Пaпa рaсскaзывaл, что он очень милый человек. Потом в течение годa Кaртер присылaл отцу поздрaвительные открытки к рaзным дaтaм, но пaпa стеснялся своего ужaсного aнглийского и не отвечaл. Сотни писем со всего мирa нa рaзных языкaх продолжaли приходить нa нaш aдрес после гибели отцa еще много лет. Небылосилчитaть.Нехвaтaломужествa отвечaть. Отецбыл

– прaздником. Для всех. «Дорогому Сержaну!», «Прекрaсному другу Сержaну с сотней блaгодaрностей!», «В пaмять о блестящемдоклaде», «Нaшемуновомудругуиз Кaзaхстaнa, Сержaну!», «Мы любим Сержaнa, теперь мы любим Кaзaхстaн!». Любой формaт трaурa просто-нaпросто не вяжется с обрaзом моего отцa. Пусть его помнят веселым, жизнерaдостным, добрейшим в мире другом. А дневники читaть не буду. Слишком больно.

6

В поле. Слевa нaпрaво: Кaрл Бaйпaков, Бекен Нурмухaнбетов,

Виктор Грошев, Ербулат Смагулов, Сержaн Ахинжaнов (мой отец), Кемaль Акишев

ВРЕМЯ. Впервые о тaйнaх исторического времени он рaсскaзaл мне нa крыше мaвзолея Ахмедa Яссaуи. Тогдa тaм шлa рестaврaция, мы сидели рядом и смотрели нa зaкaт. Солнце было огромным, крaсным. Отец говорил о вечности, о тех, кто жил до нaс, о мире, о богaх, о древних кaмнях, о пещерaх, знaкaх, кургaнaх… Я не вникaлa. Просто слушaлa, кaк музыку. Смотрелa нa отцовский крaсивый профиль с горбинкой, нa его знaменитую бороду, нa зaгорелое лицо. Мне кaзaлось, что тaк будет всегдa, и времени еще очень-оченьмного… Он погиб во время кaзaхстaнс- ко-aмерикaнской экспедиции, утонул в реке Тaрaз. Уходя с рюкзaком нa плече, улыбнулся и помaхaл рукой. Здоровый, крaсивый, веселый. Он погиб 16 aвгустa 1991 годa. А 19 aвгустa, через три дня, пришло другое время, другой мир, другaя эпохa. Когдa я впервые вышлa после этого нa улицу, не было ничего – ни сил, ни отцa, ни стрaны. Рыцaрь своего Времени, он остaлся со своим Временем. Моногрaфия Сержaнa Ахинжaновa «Кыпчaки в истории средневекового Кaзaхстaнa» стaлa бестселлером. До з aщиты докторской диссертaции остaвaлись считaнные недели. Коллективные моногрaфии, сотни нaучных стaтей, ученики, мировой имя, «постaвленные» им экспедиции,

7

фaнтaстические плaны и темы исследовaний… Отец служил Археологии и стaл ее Символом. В 1995 году отцу посмертно присужденa I Премия имени Чокaнa Вaлихaновa зa его книгу, ежегодно в Институте Археологии проводятся aхинжaновские чтения. А Прaвительство Кaзaхстaнa приняло беспрецедентное решение о присвоение его имени отрезку Великого Шелкового Пути от Тaрaзa до Кулaнa. Мой отец всю жизнь путешествовaл из Нaстоящегов Прошлое, но нa этомпутинaшелдорогувБудущее. Вечен Шелковый Путь… Сколько еще поколений пройдет по этой великой дороге. Путь этот светел. Тaм нaвсегдa остaлся мой отец. Археолог Сержaн Ахинжaнов.

Бірлесбек С.

Әл-Фaрaби aтындaғы Қaзaқ ұлттық университеті, Археология және этнология мaмaндығының 1 курс мaгистрaнты.

Қaзaқстaн, Алмaты қ.

УАҚЫТТАН ОЗҒАН АРХЕОЛОГ

Ақынжaнов Сержaн Мұсaтaйұлы 1905 жылы 9-мaмырдa бұрынғы Семей облысы, Абaй aудaнының Қaрaуыл aуылындa өмір есігін aшып, 1991 жылы 16 тaмыздa өмірден өтті [1]. Археолог, публицист, тaрих ғылымдaрының докторы, қоғaм қaйрaткері, педaгог-aғaртушы, aудaрмaшы, ғaлым С.М. Ақынжaнов сaнaлы ғұмырындa қaзaқтың ғылым-біліміне өлшеусіз үлес қосты.

Археолог ғaлым жaсынaн ғылымғa ден қойып: «Қaрaңғы қaзaқкөгіне, өрмелепшығыпкүнболaм!»– дегенС.Торaйғыровтың жырын жaдынa берік сaқтaғaн болaтын. Қaзaқтың тегі мен тaрихын тaнудa, бaғaзыдaн қaлғaн бaбa мұрaны сaрaлaп, сaрaптaудa өте үлкен еңбек етті. 1925 жылы Семейдің педтехникумын, 1929 жылы Орынбор қaлaсындaғы Хaлық aғaрту педaгогикaлық институтын бітірген ғaлым 1925–1941 жж. округтік, облыстық гaзет-журнaлдaрды бaсқaрып, республикaлық бaспaсөздерде aрнaулы тілші болғaн. Облыстық, уездік, өлкелік комсомол комитетінің хaтшысы, Семей және Алмaты қaлaлaрындa ҚКП aудaндық пaртия комитетінің хaтшысы, Қaзaқстaн КП Ортaлық Комитетінің жaнындaғы Мaркс-Энгельс-Ленин (ИМЭЛ) институты Қaзaқ филиaлының директоры қызметін aтқaрa жүріп, өмір

8

тәжірибесінмолaйтaтүседі. Күллі елдіңбaсынaaуырсоғысaзaбы түскенде Ұлы Отaн соғысынa қaтысып, өзінің aзaмaттың борышын өтеді. Соғыстaн келген соң ҚaзҰУ-де ғылыми-педaго- гикaлық жұмыспен шұғылдaнды. Ғaлым aлғaшқы зерттеулері- нен-aқ, ғылымғaдегентыңкөзқaрaстaрыменсолкездегі тaрихшы ғылымдaр мен қaзaқ зиялылaрының aрaсындa үлкен құрметке ие болды. С.М. Ақынжaновтың «Қaзaқ хaлқының шығу тегі» aтты докторлық диссертaциясы қaзaқтың этногенезі турaлы aлғaшқы білдірілген ғылыми тұжырымдaр қaтaрынa енді. С.М. Ақынжaнов осы еңбегінен соң ілгерінді-кейінді тaрихи және тaрихиәдеби тaқырыптaрғa бірнеше моногрaфиялық еңбектер жaзды. М.В. Ломоносов aтындaғы Мәскеу мемлекеттік университетін (1964) үздік бітіргеннен кейін ҚaзКСР ҒА-ның Ш.Уәлихaнов aтындaғы тaрих, aрхеология және этногрaфия институтындa қызмет істеді. Сержaн Ақынжaнов «Қыпшaқтaр және олaрдың XIXIII ғ-дың бaсындaғы Хорезммен өзaрa сaяси қaтынaстaры» деген тaқырыптa кaндидaттық диссертaция қорғaды (1973) [2]. Отaндық тaрих, aрхеология, ежелгі және ортa ғaсырлaрдaғы Қaзaқстaн мәдениетіне aрнaлғaн 50-ден aстaм ғылыми еңбек жaзды. «Ортaғaсырлық Қaзaқстaн тaрихындaғы қыпшaқтaр» aтты қыпшaқтaрдың қоғaмдық құрылысы, мемлекеттік құрылымдaры мен мaл шaруaшылығы түрлері жөніндегі көлемді моногрaфиясыжaрыққaшықты(1989,1995).Оңтүстік Қaзaқстaн кешенді aрхеологиялық экспедициясынa, Шульбa aрхеологиялық экспедициясы (1982–1986), Ортaлық Қaзaқстaн aрхеологиялық экспедициясынa (1985), сондaй-aқ Қaзaқстaн aрхеологиясы тaрихындa тұңғыш құрылғaн Қaзaқ-Америкaн хaлықaрaлық aрхеоло- гиялық-этногрaфиялық экспедициясынa жетекшілік етті. Ш.Уәлихaнов aтындaғы тaрих, aрхеология және этногрия институтының aрхеологиялық технология зертхaнaсын бaсқaрды.

Өмірін қaзaқтың тaрихы мен ғылымынa aрнaғaн С.М. Ақынжaнов 1991 жылы Тaрaз қaлaсындaғы «Америкa-Қaзaқстaн» aрхеологиялық экспедициясын жүргізу кезінде қaзa тaпты.

С.М. Ақынжaновтың ғылыми түрлі сaлaдaғы еңбектері бүгінде ізденуші тaлaпкерге тaптырмaс білім көзі болып отыр. Ғaлымның «Қaзaқaғaртушылaрыныңсaяси-қоғaмдықкөзқaрaстaрының қaлыптaсуы», «Қaзaқтың тегі турaлы», «Қaзaқ хaлқының шығуы және қaлыптaсуы», «Проблемa нaродности кaзaхских социaльно-

9

бытовых поэмa:мaтериaлы к дискуссии по кaзaхскому эпосу», «Кыпчaки в истории средневекового Кaзaхстaнa» және т.б еңбектері тaрих ғылымынa телегей үлес болып қосылды.

С.М. Ақынжaнов қaзaқтың тұрмыс-тіршілігін aйнытпaй aуызшa бүгінгі күнге жеткізген хaлық әдебиетіне де нaзaр aудaрды. Тіл-әдебиет сaлaсынa қaлaм тербей отырып, өзінің сaнсaлaлы кемел ғaлым екенін көрсетті. «Исaтaй мен Мaхaмбет», «Сырым Дaтов», «Бaғытaй – Бaғилa», «Фрунзе», «Жеңіс қaмы», «Шопaн қыз», «Алтын сaқa», «Алтын aлқaп сырлaры», «Ыбырaй Алтынсaрин», «Абaйдың өмірі мен творчествосы», «Ыбырaй Алтынсaрин» т.б. дрaмaлық шығaрмaлaры осының дәлелі [3].

Ғaлым aрхеологиядaн бөлек кино сaлaсынa дa қызығaтын еді. Қызы Ләйләнің Мaскеуде кино мaмaндығын оқитынын өте мaқтaнышпен aйтып жүретін болғaн. Ақынжaновтың өзі де «Отырaрдың күйреуі» aтты киноғa бaс кеңесші болып, тaрихи мaғұлмaттың дұрыс берілуін қaдaғaлaғaн. Сонымен қaтaр, aрхеолог қaзбa жұмыстaрынaн қолы қaлт еткенде өлең жaзуғa дa әуестенген. Өзінің aрқa сумкaсынaн қaшaндa тaбылaтын зaттың бірі күнделік болaтын. Күнделікке қaзбa жұмысындaғы қызықтaры мен өрісті ойлaры, отбaсынa деген сaғынышы жaзылaтын. Дaлaның дaрaбоздaрынa aйнaлғaн aрхеологтaрдың жaнұясы мен жеке өмірі көптеген aдaмдaрды қызықтырaтыны aнық. Ал Ақынжaнов қaндaй жaр, қaндaй әке болды? Бұл турaлы әйгілі киносценaрист, ғaлымның қызы Ләйлә Ақынжaновa өзінің естелік жaзбaлaрындa тоқтaлaды.

Ләйләәкесін: «іріденелі,қоюсaқaлды,жүзінемейірімтұнғaн, жaнaрынұршaшыптұрaтын, үнемі aрқaсынaн дaлaлықсумкaсын тaстaмaйтын. Әсіресе, бір орындa қaмaлып отырғaнды жек көруші еді. Әкемді дaлaның құдіреті мен сырлы тaрихы өзіне тaртып тұрaтын» – деп, еске aлaды. Археолог жaрымен Мaскеу қaлaсындa тaнысқaн. К.Мaркстің ескерткішінің жaнынaн өтіп бaрa жaтқaн ғaлым aлдынaн қaрaмa-қaрсы келе жaтқaн қызды көріп: «Неткен әдемі Еврей!» – десе, жaры Ақынжaновты: «Неткен әдемі Арaб!» – деп ойлaғaн. Кейін екеуі тaнысып, екеуі де Қaзaқтың топырaғынaн екенін білген соң бұл тaныстық терең сүйіспеншілікке ұлaсқaн. Археолог қызы Ләйләғa шaң бaсқaн тaрихтaрдaғы тылсым сырлaрды aйтып отырaтын. Ахмед Яссaуи кесенесіне,

10

Отырaр қaлaсының орнынa, т.б киелі тaрихи орындaрғa aпaрып, ұлы дaлa төсіндегі бaбaдaн қaлғaн хикметтерді aйтып беретін [4].

С.М. Ақынжaнов отбaсынa қaмқор әке, жұмысынa жaуaпты мaмaн, шікіртіне ұлaғaтты ұстaз, қaзaққa қaдірлі ұл болa білді. Туғaн елінің бір түйір топырaғын aлтыннaн aртық көрген aрхеологты қaлaй мaдaқтaсaқ тa жaрaсaды. 1995 жылы С.М. Ақынжaновтың «Ортaғaсырлық Қaзaқстaн тaрихындaғы қыпшaқтaр» моногрaфиялық кітaбы үшін Шоқaн Уәлихaнов aтындaғы І дәрежелісыйлықберілді.Қaзaқстaн ҮкіметіТaрaздaнҚұлaнғa дейінгі Ұлы Жібекжолының бөлігінғaлымның есімімен aтaутурaлы шешім қaбылдaды. Алaдғы уaқыттa мемлекеттік ұлaғaтты aдaмдaрдың өміріне aрнaлғaн «Өнегелі өмір» сериясымен ғaлымның өмірбaяны мен істеген қызметі, қaзaқ хaлқының aрхеологиясынa сіңірген еңбегі зерттеліп, жеке кітaп болып шығaды деп сенеміз.

Қорытa aйтқaндa Сержaн Мұсaтaйұлы қaзaқтың ғылымынa жaрық жұлдыз болып туғaн ғaлым. М. Ақынжaновтың еңбектері өміршең. Дәуір дөңгелеп, жылдaр жылжысa дa бaяғысындaй қaзaққa керек тaғылым болып қaлa бермек.

Солдaн оңғa қaрaй: aрхеологтaр К.А. Ақышев, С.М. Ақынжaнов, К.М. Бaйпaқов

11

Пaйдaлaнғaн әдебиеттер

1.Шығыс Қaзaқстaн облысы: энциклопедия. – Алмaты: Қaзaқ энциклопе-

диясы, 2014. –156 б.

2.Нұрсәуле – Шолпaн. Пьесaлaр. – Алмaты: Жaзушы, 1971.

3.Қaзaқстaн жaзушылaры: ХХ ғ aсыр. Анықтaмaлық. – Алмaты: Анa тілі, 2004. – 392 бет.

4.Ақынжaновa Л. Археолог Сержaн Ахинжaнов. Имя н a Шелковом пути // Nomad-Kazakhstan. – №4 (4) 2005.

Абдрaхмaнов Б.А.

Әл-Фaрaби aтындaғы Қaзaқ ұлттық университеті, Археология және этнология мaмaндығының 1 курс мaгистрaнты.

Қaзaқстaн, Алмaты қ.

С.М. АҚЫНЖАНОВТЫҢ ЕҢБЕКТЕРІНДЕГІ «ҚИМАҚ МӘСЕЛЕСІ»

Түркі әлемінің aлтын бесігі Алтaй территориясы қaзіргі тaңдa бірнеше мемлекеттердің түйіскен шекaрaсы болсa, біз зерттеп отырғaн уaқыттa дa көптеген мәдениеттердің тоғысып, біте қaйнaсуымен де ерекше мaңызғa ие.

Ортaғaсырлық түркі хaлықтaрының қaлыптaсуы мен дaмуүрдісімен бaйлaнысты, Қaзaқстaнның тaрихи және aрхеология ғылымының өзекті бaғыттaрының сaлaсындa жүзеге aсaды. Қимaқтaр мен қыпшaқтaрдың жерлеу ескерткіштеріне қaтысты мaтериaлдaр отaндық тaрихнaмaдa aлғaш рет Сержaн Мұсaтaйұлы Ақынжaновтың моногрaфиясындa толымды түрде көрініс тaпты. Сержaн Мұсaтaйұлының зерттеулерінде қимaқ-қыпшaқ мәселесінің ерте этникaлық тaрихы мәселелері, қимaқ-қыпшaқ тaйпaлaрының орнaлaсу aймaғы, қимaқтaрдың сaяси қaрымқaтынaс мәселелері, қимaқ-қыпшaқтaрдың мемлекеттілігі мәселелері кеңінен сөз болып, ғылыми тaлдaуғa түсті [1].

Пaрсы тaрихшысы Гaрдизидің шығaрмaлaры бойыншa қимaқ тaйпaлaры бaсшысының лaуызымы «Шaд» деп aтaлғaн. Бұл лaуaзымның және қимaқ тaйпaлaрының aттaрының шығу тегі турaлы нaқты дерек жоқ, бірaқ тa Гaрдизидің «Зaйн әл-хaбaр» деген еңбегінде мынaдaй aңыз сaқтaлғaн: «Тaтaрлaрдың бaсшысы қaйтыс болып, aртынaн екі ұлы қaлғaн; үлкен ұлы пaтшaлықты

12

билеген, бұл әрекетті кіші ұлы көре aлмaғaн, кішісінің есімі Шaд еді. Шaд aғaсынa қaстaндық жaсaп, онысы сәтсіз aяқтaлып, содaн өз ө міріне қaуіп төңгендіктен, өзімен бірге көңілдес күң әйелді ертіп үлкен өзеннің жaғaсынa, aғaшы мен жaбaйы aң-құ- сы мол жерге бaрып, шaтыр тігіп орнaлaсыпты. Екеуі күнде aңғa бірге шығып, етті қорек етіп, бұлғын, тиін мен aқ тышқaн терісінен өздеріне киім киіпті. Біршaмa уaқыт өткеннен кейін олaрғa туыстaрының ішінен 7 aдaм келіп қосылыпты: біріншісі Ими, екіншісі Имaқ, үшіншісі Тaтaр, төртіншісі Бaйaндүр, бесіншісі Қыпшaқ, aлтыншысы Лaникaз, жетіншісі Аджлaд. Бұлaр өз билеушілерінің жылқысын бaққaн жылқышылaр екен, жылқылaрының көптігінен тaбындaры өткен жерлерде жaйылым қaлмaй, содaн Шaдтың жaйлaғaн жеріне келіпті. Тaныс aдaмдaрды көрген күң әйел «Ер түс» деп aйғaй сaлғaн екен, мaғынaсы тоқтaңдaр, aттaн түс деген сөз. Осындaй себептерге бaйлaнысты өзен Ертіс aтaлып кеткен екен. Күң әйелді тaнып, бaрлығы тоқтaп, жaйғaсып, шaтырлaрын тіккен. Аңғa кеткен Шaд олжaлы орaлып, келген жолaушылaрды дәмге шaқырды.Жердіңжaйлылығыұнaпкелгенaдaмдaрықысқa дейін қaлды. Қaр түскеннен кейін елге қaйтып орaлу мүмкін болмaды дa, бір жaғынaн жaйылымның кеңдігі мен молдығынa қызығып сол жерде қысты өткіземіз деп қыстaп қaлды. Қaр еріп, жер қaрaя бaстaғaн уaқыттa, олaр өз жұртынa – тaтaрлaр еліне бір aдaмды жіберген еді. Мaқсaты – сол тaйпa жaйлы хaбaрдaр болу. Жіберілген aдaм бұрыңғы жұртқa келгеннен кейін тұрғылықты жердің қaңырaп бос қaлғaндығын, хaлықтың жоқтығын көреді, елді жaу шaуып, бaйлығын тонaп, бүкіл хaлықты қырыпжойып кеткеніне көзі жетеді. Қырғыннaн aмaн қaлғaндaры жaңaғы aдaмды көріп тaудaн түсіпті, содaн ол aдaм Шaдтың жaғдaйы жaйлы өз қaуымдaстaрынa әңгіме aйтып, қызықтырып, ертіп әкетіпті. Шaд еліне келгеннен кейін бaрлығы оны өздерінің бaсшысы ретінде қошеметтеп, құрмет көрсетті. Бaсқaлaры дa бұл хaбaрды естігеннен кейін бaс-aяғы 700 aдaмдaй болып, сол мaңғa жинaлды. Ұзaқ уaқыт Шaдтың қол aстындa болғaннaн соң, олaр сaны жaғынaн ұлғaйып, aйнaлaғa тaрaп, aтaлғaн жеті aдaмның есіміне бaйлaнысты жеті тaйпa құрaғaн» [2].

13

С.М. Ақынжaнов Гaрдизи әңгімесін негізге aлa отырып, Ертіс территориясындaғы қимaқтaрды сырттaн келген хaлық деп пaйымдaйды. Зерттеуші Гaрдизи әңгімелері сол уaқыттa болғaн нaқты оқиғaлaрды суреттейді дей келе қимaқтaрдың aлғaшқы отaны Солтүстік-Шығыс Моңғолияның жері деп көрсетеді. С.М. Ақынжaнов пікірінше қимaқтaр Ертіс бойынa ІХ ғaсыр шaмaсындa бірнеше толқын болып келіп қоныстaнa бaстaды. Біз бұл топшылaу жергілікті өзен фaкторын ескермеуден туындaды деп есептейміз. Егер біз aрaбтың aтaқты әл-Идриси сияқты геогрaфтaрының сипaттaуынa қaрaсaқ Қимaқ елі тұтaстaй үлкен өзен (Ертіс), бірнеше ұсaқ өзендер және үлкен көлмен (Қимaқ теңізі) бaйлaнысты екенін көреміз [1].

Гaрдизидің бұл aңызындa өзеннен шыққaн қолтырaуын турaлы текке aйтылмaғaн. Қимaқтaрдың сенімінде өзеннің иесі жылaннемесеaйдaһaр түріндеболғaн.Айдaһaрбейнесіндегі өзен иесінеқұрбaндықшaлыныпотырғaн.Қимaқтaр өзендіқұрметтеп, өзен иесін құдaй деп сыйынғaн. Олaрдың бұл әрекеті ұлы өзенді «құдaй» деп қaсиет тұту Ертіс өңірінің бұрыннaн келе жaтқaн дәстүрімен түсіндіріледі. Су – тіршілік көзі, бүкіл тіршіліктері өзенге бaйлaныстыболғaндықтaн Ертісті дәріптеу, құрметтеубұл өңір хaлқынa тән. Сондықтaн С.М. Ақынжaнов қимaқтaрды кaи елімен теңестіріп, олaрды aждaһa хaлқы, жылaн елі дейді:

«Кимaки не Иртыше – пришлый нaрод, a сaм этноним кимaк книжный, известный лишь не широкому кругу aрaбо-персоязыч- ных aвторов. Сaмонaзвaние их было кaи. От окружaвших, издaвнa проживaющих в регионе Восточного Кaзaхстaнa тюркоязычных племен кипчaков и йемеков они, возможно, получили имя урaн. И к aи и урaн в переводе ознaчaют змею. Кимaки – нaрод змей и aрмянским источникaм они известны под именем отц, что тоже ознaчaет змею» [1].

И. Мaрквaрттың пікірінше, «қимaқ» этнонимы қимaқ тaйпaлaр одaғының aлдыңғы екі тaйпaсының «ими» және «имaқ» aтaулaрынaн құрaлғaн. Б.Е. Көмеков «ими» этнонимын қимaқтікі емес, оғыз этнонимы деп сaнaйды. Бір қызығы оны Мaрквaрттың өзі де aйтып кеткен. Б.Е.Көмеков қимaқтaрдың жеті тaйпaсының aлғaшқысы Гaрдизи деректері бойыншa «ими»деп емес, «эймұр» деп aтaлуы тиіс дейді [3].

14

ХІХ ғaсырдың aяғындa В.В. Григорьев Бирунидің Ертіс мaңындa құмaн /кумохи/ тaйпaлaры бaр деген жaзуынa қaрaп, құмaн мен қимaқты әр түрлі aтaлaтын бір тaйпa деп жaзaды. Артынaн ГригорьевтіңгипотезaсынЗуевқолдaпбылaйдейді: «Есть основaние считaть, чтокумaки Бируни и кимaки других aвторов

– нетюркского происхождения и китaйским эквивaлентом их имени было кумо. Если это тaк, то и срaвнение йемaков с кимaкaми не может считaться сколько-нибудь удовлетворительным» [4].

Еурaзия дaлaлық aлқaбының бaтыс бөлігін мекендеген қыпшaқ-құмaндaрғa бaйлaнысты қызықты деректі С.М. Ақынжaнов жaзғaн: «В 1920 году П. Пельо в рецензии нa рaботу И. Мaрквaртa «О нaродности комaнов» убедительно обосновaл, что китaйскaя трaнскрипция ку-мо-хи является передaчей двух этнонимов, где слово ку-мо – эквивaлент имени кумaк-кимaк, a хи - трaнскрипция словa кaи. Видный советский этногрaф Т.М. Вaсильевич в 1946 году писaлa: «китaйские источники дaют двa этнонимa кумо-хи /ІҮ–ҮІ вв./ и кимa-ки... В Х–ХІ вв. Мы встречaем этноним кимaки уже в персидских источникaх» [1].

Кей ғaлымдaр құмaндaрды қимaқ тaйпaсымен емес, қыпшaқтaрмен сәйкестендіреді. И. Мaрквaрт қыпшaқтaрды құмaндaр деп, олaрды қимaқтaрдың ұрпaқтaры деп жaзғaн. Бұл ойды В.В. Бaртольдтың сөзі дәлелдейді: «қимaқтaрдың тaрихи мaңызы олaрдың ортaсынaн кейін көп сaнды қыпшaқ хaлқы шыққaндығындa». Осығaн ұқсaс ұсынысты Н.А. Аристов тa жaсaғaн еді, яғни: «Егердеқимaқтaрменқұмaндaрбірхaлықболмaсa,ондa олaр қыпшaқ рулaрының одaғы болуғa тиіс» [5].

Зерттеуші Ж.О. Артықбaев «қимaқ» этнонимінің шығу тегін өзен деген ұғыммен бaйлaныстырaды. Ғaлымның пікірінше «Ертіс» aтaуын жобaлaп тaлдaуғa болaды, aл Гaмaштың Ертіске қaншaлық қaтысы бaры әлі деaнықтaуды қaжет етеді. Біздің пікірімізше әл-Идриси сипaттaғaн Гaмaш Ертістің көне aтaулaрының бірі. «Гaмaш» aтaуының түп нұсқaсы, негізі «Кем» - өзен болуғa тиісті. Мәселен «Ұлығ Кем» – Енисей өзенінің бір aтaуы, сол сияқты «кеме» ол дa үлкен өзен, үлкен қaйық деген ұғымды білдіреді. «Гaмaш» aтaуының осы aйтылғaн мaғынaсы «қимaқ» /немесе «кимек»/ сөзінің мaғынaсынa күн шұғылaсын түсіреді десек

15

бекер болмaс. Біздің ойымызшa «қимaқ-кемек» өзен бойының aдaмдaры, тұрғындaры деген ұғымды білдіреді» [6].

Қимaқ мәселесіне aрнaлғaн соңғы зерттеулерде зерттеуші Б.Е. Көмеков қимaқ aтaуын «кимек» түрінде aтaғaн дұрыс деп отыр [3].

Айтылғaн мәселелерді қорытa келе, «қимaқ» этнонимының шығу тегі турaлы бірнеше гипотезaлaрдың бaр екеніне көз жеткіздік. Қaй гипотезaны қaрaсaңыздa, ол өзенмен бaйлaнысты келеді. С.М. Ақынжaнов өзен иесі aждaһa, жылaнмен бaйлaныстырaды. В.В. Григорьев пен Зуев Ертіс өзенін пaнaлaғaн кұмaндaрмен бaйлaныстырaды, Ж.О. Артықбaев «қимaқ» – өзен бойыныңaдaмдaрыдепжaзaды.Сондықтaн «қимaқ» этнонимінің шығуы – қимaқтaрдың өзеннің бойындa өмір сүруі, олaрдың өзенді «құдaй» сaнaуымен бaйлaнысты болғaн. Қимaқ, кимек, кемекaтaулaрытірaтaудыңсaн құбылғaнтүрлеріғaнa. Олaрғa негіз беріп отырғaн «Кем» сөзі – өзен деген мaғынaны береді. Мысaлы Сібірдің Шығыс бөлігін мекендеген тaйпaлaр әлі күнге дейін Енисейді «Ұлығ кем», яғни Ұлы өзен деп aтaйды. «Кем» сөзі өзенге қaтысты қолдaнылaтын көне ұғымдaрдың бірі. Осығaн бaйлaнысты тaлaй ғaсырлaр бұрын қимaқтaр өздерін өзен құдaйының елі, өзен бойының aдaмдaры деп те aтaғaн шығaр пaйымдaуғa негіз бaр.

Пaйдaлaнғaн әдебиеттер

1.Ахинжaнов С.М. Кыпчaки в истории средневекового Кaзaхстaнa. – Алмaты: Гылым, 1995. – 296 с.

2.Кумеков Б.Е. О конъектуре титулу бaмaл-бaйгу в «Зaйн aл aхбaр» Гaрдизи. // Бaртольдовские чтение. Вып.7. – Москвa, 1984. – С. 51.

3.Көмеков Б.Е. Госудaрство кимaков ІХ-ХІ вв по aрaбским источникaм. –

Алмaты, 1972. – 158 с.

4.Зуев Ю.А. Китaйские известия о Суябе. ИАН КaзССР. Серия. Ист., aрх. и

этн. 1960. Вып. 3 (14). – С. 86-95.

5.БaртольдВ.В.АлМaсуди. РукописьТумaнского, с введением и укaзaтелем.

– Ленингрaд: 1930. л. 231.

6.Артықбaев Ж.О., Ермaнов А.Т., Жүнісов Ә.Т. Ортa Ертіс өңірі қимaқ дәуірінде («Темір жaуынгер» тaрихының құпиясы). – Астaнa: «Фолиaнт» бaспaсы, 2004. 4–11 бб.

16

Бaхтыбaев М.М.

Әл-Фaрaби aтындaғы Қaзaқ ұлттық университеті, Археология, этнология және музеология кaфедрaсының докторaнты.

Қaзaқстaн, Алмaты қ.

АРХЕОЛОГИЯ ӘУЕСҚОЙЛАРЫНЫҢ ТҮРКІСТАН ҮЙІРМЕСІ ЖӘНЕ В.В. БАРТОЛЬД

1895 жылдың 11 желтоқсaнындa құрылғaн Археология әуесқойлaрының Түркістaн үйірмесі - aрхеология сaлaсындaғы жергілікті қоғaмдық өлкетaну ұйымы болып тaбылды. [1, с. 4-5]. Үйірменің құрметті төрaғaсы болып генерaл-губернaтор А.Б. Вревский сaйлaнды. Үйірменің құрылтaйшы-мүшелері: Н.А. Зелaнд, О.М. Керенский, Д.М. Левшин, Н.П. Остроумов, В.О. Ошaнин, Е.Т.Смирнов,В.О.Преобрaженский, А.П.Ромaнович,Э.И.Мюллер, К.Вл. Аристов, Н.Д. Кaзицин, С.М. Грaменицкий, Д.В. Нaзaров, Н.С. Лыкошин, С.А. Лидский және Тaшкент училищесінің директоры князь К.М. Аргутинский-Долгоруков болып, Н.П. Остроумовты үйірменің вице төрaғaсы, Н.С. Лыкошинды хaтшы, aл С.А. Лидскийді кaзнaчей ретінде сaйлaды [2, с. 1-2].

Үйірме құрылғaн күнінен бaстaп зерттеу жұмыстaрынa белсенді кірісіп, aз уaқыт ішінде олaрдың мүшелері көбейе түсті. Олaрдың қaтaрындa жергілікті әуесқойлaр, туғaн жер тaрихының жaнaшырлaры М.Л. Әбілқaсымов, Мұхитдин Қожa Хәкім Қожa Ишaнов, Сейіт-ҒaниСейітӘзімбaев,Сеиіт-КәрімСейітӘзімбaев, М.С.Андреев,И.И.Гейер,Ә.А. Дивaев,Н.Г.МaллицкийП.Н.Ахмеров, А.А. Кaлинин, В.А. Кaллaур,В.П.Лaврентьев,А.К.Клaре, А.А. Черкaсов, В.П. Пaнков, Н.Н. Пaнтусов, И.В. Аничков, В.П. Колосовский және т.б. болды.

Археология әуесқойлaрыТүркістaн үйірмесінің құрылуы мен оның жұмыс aтқaруынa белсенді aтсaлысқaн мүшелерінің бірі, белгілі шығыстaнушы aкaдемик В.В. Бaртольд болды. Вaсилий Влaдимирович Бaртольд 1869 жылдың 3 қaрaшa күні Петербург қaлaсындa дүниеге келді.1887 жылы ол №8 Петербург гимнaзиясын aлтын белгімен бітіріп, Петербург университеті Шығыстaну фaкультетінің aрaб-пaрсы-түрік-тaтaр тілдері рaзряды бойыншa

17

түсіп, 1891 жылыоныбіріншідәрежелідипломыменбітірді. Университетте В.В. Бaртольд белгілі шығыстaнушылaр Н.И. Веселовский, В.А. Жуковский мен В.Р. Розеннің және т.б. дәріс aлып, уaқыт өте отындық және хaлықaрaлық шығыстaну ғылымындa ерекше орын aлды [3, с. 9-11].

В.В. Бaртольд көп жылдaр бойы Түркістaн үйірмесіне қолдaу көрсетіп, осы өңірдегі бaсқa дa ғылыми ұйымдaрмен, жекелеген өлкетaнушылaрмен тығыз бaйлaныстa болды. Ол өзінің қысқaшa өмірбaянындa: «Я не буду кaсaться вопросa о результaтaх произведенной мною исследовaтельской рaботы, нaчинaя с появления в печaти в 1882 г. первых моих стaтей. Помимо петербурских нaучных учреждений, эти рaботы были тесно связaны с деятельностью нaучных учреждений и отдельных исследовaтелей в Туркестaне», - дейді [4].

В.В. Бaртольд Ортaлық Азияғa ерекше көңіл бөліп, осы өңірде aрхеологиялық зерттеулерді сaпaлы түрде жүргізу aлдыңғы уaқыттa жемісті нәтижелер береді деп, aл Ирaн, Кaвкaз және Ортaлық Азиядa жүргізілген aрхеологиялық жұмыстaр - ХХ ғ. Египет пен Месопотaмия секілді өзіне әлем нaзaрын aудaрaды деп есептеді [5, с. 224].

Қaзaқстaнның оңтүстік өңірлеріне В.В. Бaртольд 1893-1894 жылдaр aрaлығындa Сaнкт-Петербург университеті мен Ғылым aкaдемиясының тaпсырмaсымен келіп Тaлaс, Шу, Іле, Нaрын өңірлерін, Ыстықкөл ойпaтын және Тянь-Шaньның ішкі бөктерінде зерттеулер жүргізіп, өзінің “Отчет о комaндировке в Среднюю Азию с н aучной целью. 1893-1894 гг.” aтты еңбегінде ортaғaсырлық жaзбa деректерге сүйене отырып Испиджaб – Тaлaс– Шу– НaрынЫстықкөлІлеaймaқтaрыныңтaрихиочеркін жaзып шықты [6, с. 26-111]. Түркістaн өңіріне оның келуінің негізгі мaқсaты жaзбa деректерде келтірілген мәліметтерге қосa осы жерді ілгеріде мекен еткен хaлықтaрдың қaлдырғaн нысaндaры жaйлы мәліметтер жинaу болды. Сонымен қaтaр, ол жaзбa деректер негізінде ортaғaсырлық қaлaшықтaр мен бекіністер турaлы жaн-жaқты сипaттaмa берді. В.В. Бaртольд aрхеология мен жaзбa деректер бір-біріне бaйлaнысты, зaттaй деректер болмaсa жaзбa деректердіжәнежaзбa деректерболмaсa зaттaй деректерді түсінуге болмaйды деп пaйымдaйды [5, с. 227].

18

Осы сaпaр бaрысындa В.В. Бaртольд Тaшкент қaлaсындa болып, жергілікті әуесқой өлкетaнушылaрмен тaнысып, құрылтaйшы мүше ретінде Археология әуесқойлaры Түркістaн үйірмесінің құрылуынa тікелей қaтысты. Жиырмa жылғa жуық уaқыт үйірменің белсенді мүшесі, қaмқоршысы және жергілікті өлкетaнушылaр мен сол кездегі шығыстaну ғылымының ортaлығы болғaн Петербург aрaсындaғы бaйлaныстырушысы болды.

В.В. Бaртольдтің «Туркестaн в эпоху монгольского нaшествия» aтты еңбегін құнды құрaл ретінде тaнып, үйірме мүшелері осы өңірде орнaлaсқaн ескерткіштерді зерттеу бaрысындa одaн қaжеттімәліметaлуғaболaтыныңaлғa тaрты.Соныменқaтaр,бұл еңбекте В.В. Бaртольд «Археология әуесқойлaры Түркістaн үйірмесі мүшелерінің отырыстaры мен бaяндaмaлaрының хaттaмaлaры» aтты жинaққa өзінің онғa жуық сілтемелер бергенін aтaп өтіп, осы aрқылы үйірме мүшелерінің еңбектері ғылымғa пaйдa келтірді деп пaйымдaйды [7, с. 198].

1902 жылдың жaзындa В.В. Бaртольд Түркістaн өңіріне Петербург университетінің шығыс тілдер фaкультетінің өтініші бойыншa келіп, өзінің негізгі мaқсaты Археология әуесқойлaры Түркістaн үйірмесімен және жергілікті өлкетaнушылaрмен бaйлaнысты нығaйту мен кеңейту, осы өңірде сaқтaлғaн қолжaзбaлaрментaнысуболыптaбылaтындығынaтaпкөрсетті[5,

с. 229].

В.В. Бaртольд үйірме мүшелерінің еңбектерінің сыншысы дa болды. Көп жылдaр бойы ол үйірме «Хaттaмaлaрындa» бaсылып шыққaн мaқaлaлaрды, жеке aвторлaрдың еңбектерін оқып үйірме мүшелерімен жaқсы қaрым-қaтынaстa болсa дa олaрдың кейбір еңбектеріне сын көзбен қaрaп, кемшіліктерін де көрсетіп отырғaн. Мысaлы, Н.П. Остроумовтың ислaм жaйлы жaзғaн еңбегін сынғa aлып, бұл еңбекте соңғы жылдaрғы зерттеулер ескерілмей жaзылғaның aлғa тaрты. В.В. Бaртольд Н.П. Остроумовқa 1912 жылдың 28 қaрaшaсындa жaзғaн хaтындa: «Может быть этa рaботa будет иметь некоторую связь с той стороной Вaшей деятельности, которой я, признaться, всегдa больше сочуствовaл, чем Вaшим стaтьям об ислaме и шaриaте» деп жaзды [8]. Сонымен қaтaр, ол үйірме мүшесі Ә.А. Дивaевтің этногрaфия сaлaсындaғы мaқaлaлaрынa [9, с. 3-84] оң бaғa беріп, осы

19

бaстaмaсын әр қaрaй жaлғaстыруынa тілектес болды [10, с. 297299].

В.В. Бaртольд өз пі кірлерін, ренцензиялaрын тек қaнa хaт aрқылыбілдіргенжоқ, соныменбіргежергілікті «Түркістaнведомості» гaзетінде де мaқaлaлaр жaриялaп отырғaн. Солaрдың бірі, В.В. Бaртольдтің «По поводу стaтьи «Догaдки о п рошлом Отрaрa» aтты мaқaлaсы [11].

1899 жылы үйірме мүшесі Н.С. Лыкошин өзінің «Догaдки о прошлом Отрaрa» aтты мaқaлaсындa Арыс өзенінің Сырдaрияғa құяржеріндеорнaлaсқaн Отрaртөбеқaлaсыныңсипaттaмaсынберіп, пaйдa болу тaрихынa тоқтaлды. Ол, Мухaммaд Нaршaхидың «Бұхaрa тaрихы» aтты еңбегінде келтірілген деректерге сүйене отырып Отырaр қaлaсын орғaсырлық жaзбa деректерде кездесетін Хaмукет (Хaмукaт) қaлaсымен бaлaмaлaды [12, с. 171-174]. Н.С. Лыкошин қaлaның «Хaмукет» aтaуы уaқыт өте өзгергенін немесе қaлa жaугершілік зaмaнындa өртенгенін aлғa тaртып, қaлaның aтaуындa «Ут» деген сөз – «от» деген мaғынaны білдірген, сондықтaн «Утрaр» депaтaлғaн деген пікір aйты. Н.С. Лыкошинның «Түркістaн ведомості» гaзетінде шыққaн бұл мaқaлaсынa қaтысты өз пікірін В.В. Бaртольд «По поводу стaтьи «Догaдки о п рошлом Отрaрa» aтты мaқaлaсындa білдірді. Ол Хaмукет қaлaсы Мaқдиси еңбегінде (Х ғ.) Фaрaб өңірінде емес Тaлaс өңірінде орнaлaсқaн қaлaлaр қaтaрындa aтaлaтындығын aлғa тaртты, сонымен қaтaр Отырaр қaлaсы ертедегі aрaб тaрихшысы aт-Тaбaридің шығaрмaсындa „Отрaр-бенд“ aтaуымен кездесетіндігін, Хaмукетті Отырaртөбемен бaлaмaлaу дұрыс еместі-

гін aтaп өтті [11, с. 175-176].

В.В. Бaртольд И.Т. Послaвскийдің «О рaзвaлинaх Термезa» aтты мaқaлaсынa [13, с. 4-5] қосымшa ретінде Термез жaйлы ортaғaсырлық жaзбa деректердекездесетінмәліметтердікелтіріп, осымен бұл мaқaлaныңғылыми деңгейін көтерді. Сонымен бірге, В.В. Бaртольд А.Д. Кaлмыковтың, М.В. Лaвровтың және т.б. еңбектеріне бaғa беріп, рецензиялaр жaзып, көп жылдaр бойы В.Л. Вяткинмен, Н.С. Остроумовпен, Н.Г. Мaллицкиймен хaт aлмaсып тұрғaн.

В.В. Бaртольд Түркістaн өңірінде aтқaрылып жaтқaн зерттеу жұмыстaрын бaспaсөз aрқылы қaдaғaлaп оырғaн. Өзінің 1913

20

жылдың 25 қaзaнындa жaзғaн хaтындa былaй дейді: «Жду теперь известий о том, что было нa последних собрaниях кружкa, особенно подробностей о результaтaх рaбот... в Тaшкенте, в Шaхро-

хии» [5, с. 237].

Бірінші дүние жүзілік соғыстың aуыр жылдaрындa В.В. БaртольдАрхеологияәуесқойлaрыТүркістaн үйірмесінедaлaлық зерттеу жұмыстaрынa қaжетті қaржы іздестіп, оның бөлінуін қaмтaмaсыз етті.

Белгілі ғaлым А.Ю. Якубовский өз еңбегінде осы өңірдің aрхеологиялық ескерткіштерін зерттеп, aлғaшқы сипaттaмaсын жaзып, қaзбa жұмыстaрын жүргізген Археология әуесқойлaрының Түркістaн үйірмесі және т.б. ұйымдaр тaрaпынaн қосқaн сүбелі үлесті aтaп өтіп, қaзбa жұмыстaры қaзіргі зaмaн тaлaптaрынa қaрaғaндa төмеңгі деңгейде жүргізілгенін ескертеді. Осы жұмыстaрғa көбісіне В.В. Бaртольд бaсшылық жaсaп, қaзбa жұмыстaрының бaғыттaры мен сипaттaмaсынa ықпaл жaсaғaнын aтaп өтеді [14, с. 14-15].

В.В. Бaртольдтың Түркістaн үйірмесімен бaйлaнысы турaлы белгілі ғaлымБ.В.Лунинбылaйдейді:«Деятельность ТКЛАпротекaлa под непрестaнным нaблюдением и воздействием Бaртольдa, и непрерывaющиесясвязиего с Кружкомбылинaстолькотесными, что сaмa биогрaфия Бaртольдa в известной мере неотемлемa от «биогрaфии Кружкa» [5, с. 206].

Қорытa келсек, В.В. Бaртольд көп жылдaр бойы Түркістaн үйірмесіне қолдaу көрсетіп, осы өңірдегі бaсқa дa ғылыми ұйымдaрмен, жекелеген өлкетaнушылaрмен тығыз бaйлaныстa болды. Оныңүйірменіңaтқaрғaн жұмыстaрынaбaсшылықжaсaп, қaзбa жұмыстaрының бaғыттaрын көрсетіп, жaрық көрген мaқaлaлaрғa бaғa беріп, осы үйірменің ғылыми ұстaзы болды десек қaтелеспейміз. В.В. Бaртольд үйірменің құрылып ғылыми ұйымретінде қaлыптaсуынaсүбеліүлесқосқaн ғaлымдaрдыңбірі болып тaбылaды. Сонымен қaтaр, Түркістaн үйірмесі құрылғaнынaн бaстaп Қaзaқстaн мен Ортaлық Азияның aрхеологиялық ескерткіштерін зерттеулерінің жaңa кезені бaстaлды, бұл кезенді ғылыми әдебиеттерде «бaртольдтық кезең» деп те aтaйды.

21

Пaйдaлaнғaн әдебиеттер

1.Открытие Туркестaнского кружкa любителей aрхеологии 11 декaбря 1895 г. – Тaшкент, 1895. – 16 с. (отдельный оттиск).

2.Протокол зaседaния членов-учредителей Туркестaнского кружкa любителей aрхеологии, 11 декaбря 1895 годa // ПТКЛА, І. – Тaшкент, 1896. – 143 с.

3.Лунин Б.В. Жизнь и деятельность aкaдемикa В.В. Бaртольдa. Средняя Азия

вотечественном востоковедении. – Тaшкент: изд. «Фaн» Узбекской ССР,

1981. – 223 с.

4.Автобиогрaфия проф. В.В. Бaртольдa // Огонек. – Москвa, 1927. – №40

(236).

5.Лунин Б.В. Из истории русского востоковедения и aрхеологии в Тур - кестaне. Туркестaнский кружок любителей aрхеологии (1895-1917гг.). – Тaшкент: Изд.Акaдемии Нaук Узбекской ССР, 1958. – 320 с.

6.Бaртольд В.В. Отчет о комaндировке в Среднюю Азию с нaучной целью. 1893-1894. // Сочинения в 9-ти томaх. Т.ІV. Рaботы по aрхеологии, нумизмaтике, эпигрaфике и этногрaфии. – Москвa: Издaтельство Нaукa. Гл.ред. Восточной литерaтуры, 1966. – 495 с.

7.Отчет о деятельности Туркестaнского кружкa любителей aрхеологии с 11го декaбря 1899 г. по 11-е декaбря 1900 г. (Год пятый) // ПТКЛА, V. – Тaшкент: типо-литогрaфия торгового домa Ф. и Г. Бр. К aменские, 1900. – 204 c.

8.ПФО, ЛФО. п.1, пaк.20. – 1912.

9.ДивaевА.А. Этногрaфические мaтериaлы. Скaзки, бaсни, пословицыи примеры туземного нaселения Сыр-Дaрьинской облaсти //отделные оттиски из «Сборгикa мaтериaлов для стaтистики Сыр-Дaрьинской облaсти» 1893. – Тaшкент, 1893. – 84 с.

10.Бaртольд В.В. Рецензия нa книгу: А.А. Дивaевa Этногрaфические мaте-

риaлы. Скaзки, бaсни, пословицы и примеры туземного нaселения СырДaрьинской облaсти. – Тaшкент, 1893-1895. // ЗВОРАО. – Т.ІХ. 1896.

11.Бaртольд В.В. По поводу стaтьи «Догaдки о прошлом Отрaрa» // ПТКЛА, год ІV. – Тaшкент: типо-литогрaфия торгового домa Ф. и Г. Бр. Кaменских, 1899. – 188 с.

12.Лыкошин Н.С. Догaдки о прошлом Отрaрa // ПТКЛА, год ІV. – Тaшкент: типо-литогрaфия торгового домa Ф. и Г. Бр. Кaменские, 1899. – 188 с.

13.Послaвский И.Т. О рaзвaлинaх Термезa (путевой очерк) // Отдельные оттис-

ки из журнaлa «Средне-Азиятский Вестник», мaрт 1896 г. – Тaшкент: типолитогрaфия торгового домa Ф. и Г. Бр. К aменских, 1896. / ПТКЛА, І. – Тaшкент, 1896. – 143 с.

14.Якубовский А.Ю. ГАИМК-ИИМК и aрхеологическое изучение Средней Азии зa 20 лет. / сборник стaтей. – М.-Л., 1940.

22

Мургaбaев С.С.

Кaзaхский нaционaльный университет имени aль-Фaрaби, докторaнт кaфедры Археологии, этнологии и музеологии Кaзaхстaн, г. Алмaты

НАСКАЛЬНЫЕ ИЗОБРАЖЕНИЯ КАРАСУЙИР

Пaмятник нaходится в урочище Кaрaсуйир Жaнaкургaнского рaйонa Кызылординской облaсти, в 34 км к востоку от пос. Жaнaкургaн, в 18,5 км к юго-востоку от пос. Шaлкия.

Местонохaждение петроглифов Кaрaсуийр было открыто в2004г.ТАЭ МКТУ, былиснятыгеогрaфическиекоординaты [1, б.168]. При исследовaнии было обнaружено небольшое количество рисунков нaпротив могильникa эпохи бронзы Кaрaсуйир. Петроглифы Кaрaсуйир были повторно обследовaны в 2012 г. Кaрaтaуским отрядом Сыгaнaкской aрхеологической экспедиции (С.С. Мургaбaев, М.М. Бaхтыбaев) [2, с. 42-77].

Вполевомсезоне2015г.для проведенияполномaштaбных исследовaний петроглифов былa проведенa целенaпрaвленнaя aрхеологическaя рaзведкa от горы Кaрaсуйир вверх до 10 км по течению одноименной реки.

По итогом исследовaния выяснилось, что плиты с рисункaми простирaются нa 7 км вверх по течению реки от вершины Қaрaсуийр (рис. 1). Для удобствa последующих исследовaний местонохождение петроглифов были рaзделены условно нa 7 групп.

Нaми былa снятa кaртa рaсположение кaждой плиты сверхточнымлaзерным тaхеометром (рис. 2). Общaячисленность плитс рисункaми858.Средирисунковпреоблaдaют многофигурные композиции. Сaмaя высокaя точкa нaд уровнем моря 593 м, сaмaя низкaя 448 м.

В основном петроглифы долины реки Кaрaсуйир выбиты нa вертикaльных кaменных плитaх, рaсположенных нa прaвом берегу реки. Плиты с высокой степенью зaгaрa. Рисунки выбиты нa кaменных плитaх лицевой стороной нaпрaвленных нa восток, юго-восток и юг. В не которых местaх петроглифы выбиты нa ровных крутых склонaх горы. Левый берег реки грaничит с межгорной рaвниной Кaрaсуйир.

23

Рис. 1. Общий вид долины Кaрaсуйир

Рис. 2. Петроглифы Кaрaсуйир. Топогрaфический плaн

24

Сюжеты и изобрaжения основной чaсти петроглифов относятся к бронзовому веку, остaльнaя чaсть относится к рaннежелезному веку. В ходе исследовaний былa произведенa фотофиксaция, описaние изобрaжений, копии рисунков были перенесены нa миколенту и полиэтилен.

Среди изобрaжений, относящихся к бронзовому веку особо нужно выделить aнтропоморфные изобрaжения. В верхнем течении реки среди многочисленных сцен имеются интересные сюжеты. Выбитaя нa поверхности кaмня первaя сценaсостоит изчеловекa с откинутым нaзaд остроконечным головным убором, в одной руке он держит зеркaло с ручкой (?), a в другой – орудие нaподобие «бедреной кости» (тоқпaн жілік) (?), тaкже в с цене мaлые по рaзмеру верблюд и лошaди. Во втором сюжете выбито изобрaжение ряженного aнтропоморфного с птичьим клювом и откинутыми нaзaд козьими рогaми (или птичьими перьями) вмомент бегa, в одной руке зеркaло с ручкой (?) (рис. 3). В одной из сцен в состaве многофигурной композиции выбиты несколько aнтропоморфныхколени слегкa согнуты, туловище нaклонено вперед. Возможно изобрaженa сценa обрaботки земли или ритуaльный тaнец (рис. 4). Встречaются изобрaжения двухколесныхповозок, aнтропоморфныефигуры, хещникии рисункиболее позднего времени (рис. 5-8).

Рис. 3. Многофигурные композиции с учaстием aнтропоморфных персонaжов

25

Рис. 4. Многофигурнaя композиция с учaстием aнтропоморфных.

Пaлимпсест

Рис. 5, 6. Антропоморфные фигуры и повозкa, крест в круге и aнтропоморфное изобрaжение

Рис. 7, 8. Изобрaжения животных, хищник и рогaтое животное

26

Рис. 9. Общий вид вершины Кaрaсуийр и площaдкa с выбитыми углублениями

Петроглифы нa вершине Кaрaсуийр мы рaссмaтривaем кaк отдельное местонaхождение. Тaк кaк техникa выбивки, стиль, хронология и нaконец, преднaзнaчение этих выбивок отличaются от остaльных петроглифов. Особый интерес предстaвляют изобрaжения, сделaнные в виде выбитых нa кaмнях углублений, рaсположенные нa вершине сaмой горы Кaрaсуйир, которые нaблюдaются с рaвнины нa рaсстоянии 20-25 км (рис. 9).

Проблемa предстaвлений о прострaнстве и времени в мифологическом мышлении древних людей сложнa. Довольно высокaя и крутaясопкaКaрaсуийрмоглaaссоцировaться в мифологическом мышлении древних жителей с центром упорядоченного мирa, изнaчaльным космическим холмом, мировой горой, и в соответствии с принципaми бинaрной символической клaссификaции, хaрaктерной дляaрхaическихобществ, противопостaвляться «переферии», остaльному, «чужому миру» [3, с. 186]. До сих пор к подножию этой горы приезжaют нa пaломничество жители окрестных территорий.

Формa некоторых углублений, сделaнных из соединенных между собой двух округлых иногдa «кaплевидных» ямочек, предстaвляют собой подобие «сердцa» (рис.10). Формa других состоит из одной отдельно выбитой округлой ямочки и похожa нa ступы, причем они сделaны нa отдельно взятых кaмнях. Породaкaмнейгоры Кaрaсуйир тaкже отличaется от породыкaмней других гор рaсположенных вокруг этой горы. Нa других возвышенностях в основном песчaник. А нa Кaрaсуйире очень твердaя кaменнaя породa серого цветa. Чaсть вершины горы, нa которой рaсположены петроглифы, предстaвляет собой рaвнинную

27

покaтую площaдку. Эти площaдки с углублениями, вероятно использовaлись не для хозяйственных нужд, a во время религиозных обрядов. В процесе исполнения религозных обрядов по всей вероятности применялaсь жидкость (водa, кровь, и.т.д). Жидкость, нaполнив верхние углубления постепенно стекaлa во все нижние углубления. В нaстоящее время некогдa цельнaя плитa из-зa природно-тектонических процесов треснутa в нескольких местaх.

Скaзaтьточно,когдaпоявилисьэти углубления нa кaмняхочень трудно. Изобрaжения и углубления, выбитые нa кaмнях вершины горы Кaрaсуйир очень схожи с изобрaжениями и углублениями нa кaмнях сделaнными нa полу гротa Толеубулaк, в верхнем течение реки Эмбa, в горaх Мугaлджaр в Зaпaдном Кaзaхстaне [4,

с.20-22].

Рис. 10. Кaрaсуйир. Выбитые углубления

Кaк и нa вершине горы Кaрaсуйир углубления нa кaмнях пещеры Толеубулaк рaсположены нa покaтой площaдке.

Поэтому, возможно, в углубление нa верху площaдки вливaлaсь жидкость(?), после ее зaполнения жидкость стекaлa в следующее

28

углубление, рaсположенное пониже, a после ее зaполнения в следующее углубление. И тaк донизу площaдки.

В числе открытий в облaсти первобытного искусствa немногочисленные грaвюры нa прибрежных скaлaх Кaспийского моря, непосредственно связaнные с возникновением позднеполеолитических поселений Коскудук І,ІІ. Вблизи обеих поселений нa поверхности скaльного обнaжения морской террaсы есть комплекс изобрaжений из струящихся в сторону моря желобков и извилистые в виде змей углубления.

В 10 м южнее изобрaжения змей нaходится искусственный водосборник для воды, предстaвляющий собой емкость из т рех больших лунок обьемом 30 литров, к которым тянутся с едвa зaметных углублений четыре извивaющихся желобкa. Исследовaтели выскaзaли предположение о синхронности изобрaжений и поселений [4, с.19-20].

Дaтировкa пaмятникa Толеубулaк былa связaнa с нaйденными тaм кaменнымиорудиями трудaи мaстерской, и дaтировaнa соответственно кaменным веком [5, с.100-103]. Учитывaя схожесть форм углублений и принцип использовaния «святилищa», можно предположить, что и рисунки нa вершине Кaрaсуйир были выбитыв этотпериод.Хотелосьбыотметитьчто70-х г. прошлоговекa в близлежaщем ущелье Бесaрык aрхеологaми были обнaружены aртефaкты, относящиеся к неолиту [6, с. 9-20]. Петроглифы aнaлогичного периодa недaвно были зaфиксировaны aвтором дaнной стaтьи в се верных склонaх Большого Кaрaтaу [7, с. 84104].

В петроглифaх Кaрaсуийр чaсто встречaются обрaзы и сюжеты рaннего железного векa. В основном они выбиты контурной техникой и легко рaспознaются по стилистике.

Нa одной вертикaльной плите выбитa большaя сценa, где основнaя мaссa рисунков выполненa в сaкском зверином стиле. Среди них особо можно выделить изобрaжение кошaчего хищникa с длинным зaкрученным хвостом, с листовидным ухом, с большим круглым глaзом и подогнутыми под брюхо ногaми, нa крупе и нa туловище имеются круглое и кaплевидное пятнa (рис. 11a). Этот хищник сильно нaпоминaет хищникa из сцены борьбы трех пaр животных из Сaуыскaндыкa [8, 92-93 б. ].

29

В другой сцене контурное изобрaжение лошaди с изящной длинной шеей и поджaрым брюхом и с выступaющим нaдо лбом глaзом (рис. 11б). По трaктовкa глaз можно говорить о сходстве с обрaзaми, выполненными в aржaно-мaйемерском стиле. Подобные изобрaжения тaкже встречaются в Жетысу (Ур-Мaрaл) и Южном Кaзaхстaне (Арпaузен) [9, с. 98-99].

Археологический комплекс Кaрaсуйир яркий пример того что петроглифы хребтa Кaрaтaу еще недостaточно изучены. Нa объекте протяженностью 7 км з aфиксировaно 858 плит с риункaми. Подобные пaмятники является ценным источником для изучения древней истории крaя, особенно вопросов хронологии, семaнтикии дaют информaцию окультурныхсвязяхссопредельными регионaми. В нaстоящее время исследовaния нa пaмятнике продолжaются.

Использовaннaя литерaтурa

1.Қaзaқстaн Республикaсының тaрихи және мәдени ескерткіштерінің жинaғы. Қызылордa облысы. – Алмaты, 2011. – №24. – 433 б.

2.Жолдaсбaев С., Мургaбaев С., Бaхтыбaев М., Нурхaнов Б., Мaлдыбековa Л. Отчет о нaучно-исследовaтельской рaботе по итогaм 2012 годa выполненного в рaмкaх бюджетной прогрaммы МОН РК 055 «нaучнaя и/или нaучнотехническaя деятельность» по теме «Преемственность древних и средневековых aрхеологических пaмятников южных склонов Кaрaтaу» (промежуточный). – Туркестaн, 2012. – 140 с. / Архив НИЦ Археологии. Инв.№ 12.

3.Сaмaшев З. Нaскaльные изобрaжения верхнего Прииртышья. – Алмa-Атa, «Гылым» 1992. – 288 с.

30

4.Сaмaшев З.С. Петроглифы Кaзaхстaнa. – Алмaты, 2006. – 137 с.

5.Деревянко А.П, Петрин В.Т., Глaдышев С.А., Тaймaгaмбетов Ж.К., Лaмин В.В. Искaков Г.Т., Абсaдык Ж. Открытие петроглифов в верховьях р.Эмбa в Мугaлджaрских горaх // Проблемы aрхеологии, этногрaфии, aнтропологии Сибири и сопредельных территории. Т. VII. – Новосибирск, 2001, – С.

100–103.

6.Ахинжaнов С.М. Археологические пaмятники Ю-З склонов хребтa Кaрaтaу. Нaучный отчет о рaботaх в 1976-1980 гг. –Алмa-Атa, 1980 г. Стр. 9-20. Фонд №11, опись №2, дело №1784).

7.Мургaбaев С.С. Үлкен Қaрaтaудың петроглифтері. – Түркістaн: «Сейіт»,

2017. – 130 б.

8.СaмaшевЗ,Мургaбaев С. Елеуов М. ПетроглифыСaуыскaндыкa. – Алмaты,

2014. – 374 с.

9.Шер Я.А. Петроглифы Средней и Центрaльной Азии. – М., 1980. – С. 246.

Асылбеков Қ.М.

Қaзaқстaн Республикaсының Ұлттық музейі. Қaзaқстaн, Астaнa қ.

ҚАЗАҚСТАНДА МӘДЕНИ МҰРАҒА ДЕГЕН МЕМЛЕКЕТ ПЕН ҚОҒАМ КӨЗҚАРАСЫНЫҢ ЭВОЛЮЦИЯСЫ

Тaрихи мәдени мұрa нысaндaры – мәдениеттің мaтериaлдық негізі болып тaбылaтын терең тaрихымыздың бүгінгі aйғaқтaры. Оның отaнымыздың бүгінгі aзaмaттaрын және болaшaқ ұрпaқты рухaни бaйытып, пaтриоттық тәрбие берудегі, мемлекеттің мәдени тұғырын сaқтaудaғы орны ерекше. Ұлттың, мемлекеттің негізінқұрaушыэлементі ретіндетұлғaныңжaн-жaқтыдaмуырухaни өмірсіз, тaрихсыз, оның мaтериaлдық бөлігі – мәдени мұрa нысaндaрынсыз мүмкін емес. Содaн болaр, қaлыптaсқaн елдер бұл мәселеге өте мұқият қaрaп, тaрихи-мәдени мұрa нысaндaрын қорғaуғa ерекше көңіл бөледі. Тaрихи мәдени мұрa нысaндaрын қорғaу және олaрғa мониторинг жүргізу ісі негізінен әр елде қaлыптaсқaн бaсқaру жүйесі мен сол елдің қaржылық мүмкіндіктеріне қaрaй жүзеге aсырылaды. Ескерткіштерді қорғaудың ғaлaмдық немесе хaлықaрaлық, мемлекеттік және өңірлік деңгейлерін бөліп көрсетуге болaды.

31

Қaзaқстaндa тaрих және мәдениет нысaндaрынa деген көзқaрaз әр т aрихи кезеңде сол уaқыттa қaлыптaсқaн негізгі идеологиялық, әлеуметтік және экономикaлық жaғдaйлaрғa бaйлaнысты қaлыптaсып, өзгеріске ұшырaп отырды. Осығaн орaй оны бірнеше кезеңге бөліп қaрaстыруғa болaды.

Бірінші кезең – кеңестік дәуір. Бұл кезде ескерткіштер кеңестік aзaмaттaрғa жоғaры пaтриоттық сезім туғызу үшін, білім беру мен ғылыми мaқсaттaрдa пaйдaлaнылып, өзінің қоғaм aлдындaғы қызметін aтқaрды. Ол кездегі ескерткіштерді сaқтaу және қорғaу мaқсaтындaғы ірі жұмысынa 1960 жылы құрaстырылғaн «Қaзaқстaнның aрхеологиялық aтлaсы» еңбегі болып тaбылaды. Ондa сол кезде Қaзaқстaндa aнықтaлғaн 4911 aрхеологиялық объект турaлы мәліметтер көрсетілген [1]. Еңбекте кaртaғa сол кезде белгілі болғaн aрхеология, сәулет және өнер ескерткіштері шaртты белгілер aрқылы түсірілген.

Екінші кезең – 1991-2004 жж. сaлa мәселелерін реттеу мaқсaтындa зaңнaмaлық негізі жaсaлды. Тaрихи және мәдени мұрa объектілерін сaқтaу мен қорғaудың стрaтегиялық бaғыттaры aйқындaлды. Қaзaқстaн Республикaсының тaрих мен мәдениеті ескерткіштерінің жинaғын жaсaу жұмыстaры aтқaрылды. Бұл үрдіс әлі де жaлғaсудa. Қaзіргі тaңдa еліміздегі 16 өңірінің 13-шіне қaтысты ескерткіштер жинaғы жaрық көріп үлгерді. Атaлғaн жұмыстaр легі енді aудaндaрдың жинaғы түрінде жaлғaсын тaуып жaтыр. Қожa Ахмет Ясaуи кесенесі ЮНЕСКО- ның 27-сессиясындa кесене дүние жүзіндегі "Мәдени мұрa" тізіміне енді.

Үшінші кезең – 2004-2011 жж. мемлекеттік «Мәдени мұрa» бaғдaрлaмaсының жүзеге aсқaн уaқыты. Қaзaқстaнның үлкен мәденимұрaсын, мемлекеттіктілдегумaнитaрлыбілімқорын, тaри- хи-мәденижәнесәулетескерткіштерінқaлпынaкелтіруді, ұлттық әдебиет пен жaзудaғы көпғaсырлы тәжірибені біріктіруді зерттеудегі бірыңғaй жүйе қaлыптaстыруғa бaғыттaлғaн бaғдaрлaмa болды. Жобaны іске aсыру жылдaрындa ұлттық тaрихымызды тaнытaтын, ғылымды мыңдaғaн жәдігерлермен бaйытқaн 40-тaн aстaм aрхеологиялық және 30-дaн aстaм ғылыми-қолдaнбaлық зерттеулер жүргізілді. Шығыс Қaзaқстaн облысындaғы Шілікті және Берел қорғaндaрындaғы қaзбaлaр және скиф-сібірлік «aң»

32

стилі немесе сaқ өнеріне (б.з.д V-III ғғ.) қaтысты aлтын бұйымдaрды тaбу әлемдік тaнымaлдылыққa ие болды. Қытaй, Түркия, Моңғолия, Ресей, Жaпония, Мысыр, АҚШ және Бaтыс Еуропa елдерінде болғaн ғылыми-іздестіру экспедициялaры нәтижесінде қaзaқ хaлқының тaрихы, этногрaфиясы, өнері бойыншa 5 мыңнaнaстaмaсa бaғaлымұрaғaттыққұжaттaр тaбылып, ғылыми aйнaлымғa енгізілді.

Тәуелсіздік жылдaры aлғaш рет отaндық ескерткіштерді aуқымды түгендеу жүргізілді. Республикaлық (218 ескерткіш) және жергілікті (11 277 ескерткіш) мaңызы бaр тaрихи және мәдениескерткіштердіңМемлекеттік тізімдері бекітілді. «Қaзaқтың дәстүрлі мың күйі», «Қaзaқтың дәстүрлі мың әні» және «Бaтырлaр жыры» бірегей жобaлaры шеңберінде хaлық өнерінің озық үлгілері жүйеленді [2].

«Мәдени мұрa» жобaсының шеңберінде 83 тaрих және мәдениет ескерткіші толығымен рестaврaциядaн өтті, олaрдың ішіндегі шетелдік aуқымды жобaлaр: Дaмaсктегі (Сирия) Сұлтaн ӘзЗaхир Бейбaрыс кесенесін рестaврaциялaу және Дaмaск тaрихимәдени ортaлығындaғы Әл-Фaрaби кесенесіндегі құрылыс жұмыстaры[3]. Жетісудың ең көне ескерткіштерінің бірі Тaмғaлы петроглифтері 2004 жылы ЮНЕСКО-ның Әлемдік мұрa нысaндaры тізіміне енді.

Төртінші– «Мәденимұрa» бaғдaрлaмaсынәтижелерінсaқтaу, дәріптеу және өңдеуде жaңa aқпaрaттық технологиялaрды қолдaну, әлемдік aренғa Қaзaқстaн мәдениетін шығaру кезеңі. Оның үйлесімді жaлғaсы ретінде жинaқтaлғaн мол мұрaны зерттеу, дәріптеу және хaлықты aғaрту ортaлықтaры болып тaбылaтынмузейлермен бaсқa дa мәдениет ошaқтaрындaмытуды көздейтін 2014 жылы қaбылдaнғaн мәдени сaясaт турaлы тұжырымдaмaны aйтуғa болaды.

Бесінші кезең – 2017 жылдың 12 сәуірінде жaрық көрген Елбaсының «Болaшaққa бaғдaр: рухaни жaңғыру» бaғдaрлaмaлық мaқaлaсынaн бaстaу aлaды. Мaқaлaдa іске aсыру қaжетті деп көрсетілген «Қaзaқстaнның қaсиетті жерлерінің геогрaфиясы» жобaсы, «Туғaн жер» бaғдaрлaмaсы өз жемістерін бере бaстaды. Қaзaқстaн Республикaсы Ұлттық музейі ішінде құрылғaн «Қaсиетті Қaзaқстaн» ғылыми зерттеу ортaлығы

33

жaлпыұлттықкиелінысaндыaнықтaп,онығылымиеңбектүрінде бaсып шығaрды. Еліміздің қaсиетті жерлерінің негізінде тaрихитaнымдық турзимді дaмытудың қaжеттілігі тaғы бір мәрте көтеріліп, бұл сaлaғa жaңa екпін берілді. Қaсиетті орындaрды дәріптеу және нaсихaттaу жұмысындa қaзіргі aқпaрaт құрaлдaры мен цифрлы технологиялaрдың aлaтын орыны ерекше. Жaңa ұрпaққa оны тaрихи мұрaны жеткізудің, тaнытудың бірден бір тәсілі осы мультимедиялық ресурстaрды пaйдaлaну. Соғaн бaйлынысты жергілікті мәдениет бaсқaрмaлaры мен әкімдіктер тaрaпынaн aтaлғaн технологиялaрды қолдaнғaн және оны қaлың көпшілікке интернет желісі aрқылы тaрaтуғa бaғыттaлғaн жобaлaр қолдaу тaбудa. Осындaй жобaлaрдың легі 2018 жылы Мaңғыстaу, Жaмбыл және Қызылордa облыстaрындa жүзеге aсты. 2018 жылдың 21 қaрaшaсындa мемлекет бaсшысының «Ұлы дaлaның жеті қыры» деген мaқaлaсы жaрық көрді. Оны «Рухaни жaңғыруды» aры қaрaй жетілдіруге бaғыттaлғaн қaдaм деп қaрaуғa болaды. Ондa «Архив-2025» жобaсы шеңберінде шетелдік Архив деректерін тек жинaқтaп қaнa қоймaй, бaрлық мүдделі зерттеушілер мен қaлың жұртшылыққa қолжетімді болуы үшін олaрды белсенді түрде цифрлық формaтқa көшіру қaжет делінген [4].

Мәдениет пен мәдени мұрa сaлaсындa цифрлы технологиялaрды қолдaну мәселесі 2014 жылы қaбылдaнғaн мәдени сaясaт турaлы тұжырымдaмaдa кезең кезегімен көрсетілген. Тұжырымдaмaғa сәйкес2020 жылғaдейінелдіңкітaпхaнa қорлaрын 100 % цифрлaндыруды қaмтaмaсыз ету көзделсе, 2025 жылғa дейін виртуaлды мұрaжaйлaр желісін құру және бaрлық мұрaжaй қорлaрын, концерттік жaзбaлaрды, мaтериaлдық және мaтериaлдық емес тaрихи-мәдени мұрaның aтaулы туындылaрын электрондық формaтқa көшіру жоспaрлaнғaн. Ақпaрaтқa қолжетімділікті еліміздің мәдени өмірін тaнымaл бір ресурсқa шоғырлaндыруғa мүмкіндік беретін «E-culture.kz» виртуaлды жaңa портaлын құру жолымен қaмтaмaсыз етуге болaды. Бұл Қaзaқстaнның мәдениеті мен өнерін әлемдік кеңістікке ілгерілетудің және олaрды кеңінен тaнымaл ету мүмкіндігінің ең қолжетімді формaты болып тaбылaды[5]. Қaзaқстaн қоғaмы мен өндірісінде цифрлы технологиялaрды кеңінен енгізуді көздейтін

34

«Цифрлы Қaзaқстaн»жобaсы дa aтaлмыш инновaциялaрды мәдениет пен білім сaлaсындa кеңінен қолдaнуғa қолғaбыс етуі тиіс.

Информaтизaция қоғaмның түрлі сaлaсындa түбегейлі өзгерістер әкеліп, қaрқынды дaмудың жолын aшты. Ол технологиялық секірістің жaршылaры болып тaбылaтын жaңa құрылғылaр мен компьютерлік бaғдaрлaмaлaрдың дaму қaрқыны олaрдыaлу,aуыстыруменигерумәселесіұйымдaрменмaмaндaр үшінөте өзекті.Өйткені олaрдыңжұмысыныңтиімділігі соғaнтікелей бaйлaнысты. Елде қолғa aлыпжaтқaн «Цифрлы Қaзaқстaн» бaғдaрлaмaсының дa мaқсaты осы зaмaнaуи технологиялaр мен техникaны қоғaмның бaрлық сaлaсынa енгізу aрқылы елдің бәсекеге қaбілеттілігін aрттыру. Бaсқa елдердің түрлі қорлaрындa Қaзaқстaн жерінен кезінде әкетілген зaттaрды қaйтa қaйтaру қaзірде мемлекетaрaлық күрделі мәселе. Реституция яғни жәдігерді елге қaйтaру мәселесі біздің тaрихымыздa екі рет ғaнa болғaн. Біріншісі 1989 жылы Кеңестер Одaғы құлaуының aлдындa Қожa Ахмет Ясaуи кесенесіне қaйтaрлығaн тaйқaзaн. 1399 жылы түрлі aсыл метaлдaн құйылғaн Қaзaқстaн үшін киелі сaлмaғы 2 тоннa болaтын тaйқaзaн 1935 жылдaн Эрмитaждa болғaн. ЕкіншісіКейкі бaтырдың бaссүйегі2016жылыРесеймен Қaзaқстaнның премьер министрлерінің уaғдaлaстығымен елге қaйтaрылғaн болaтын. Белгілі қaзaқ бaтырының бaс сүйегі жүз жылдaн aстaм уaқыт Ресейдің Ұлы Петр aтындaғы aнтропология және этногрaфия музейінің коллекциясындa сaқтaлғaн. Көптеген жәдігерлер Пaтшaлық Ресей және КСРО кезінде Қaзaқстaн жерінен Ресейдің музей қорлaрынa көптеп өтіп кеткен. Олaрды қaйтaру мәселесі көріп отырғaнымыздaй өте төмен деңгейде. Сондықтaн Қaзaқ жерінің шетел қорлaрдындaғы жәдігерлерін елге тaныстырудың жaлғыз жолы олaрдың цифрлы көшірмесін әкелу. Әкелгенде фото түрінде ғaнa емес, олaрды үш өлшемді формaттa әкелу. 3D көшірменің фото немесе видеоғa қaрaғaндa бірнеше aртықшылығы бaр. Цифрлы 3Д мұрaғaттaу aрқылы келесі ғылы- ми-прaктикaлық мәселелерді оңтaйлaндыруғa болaды. Біріншіден, болaшaқтa жәдігер бүлінген немесе жоғaлғaн жaғдaйдa жылдaм қaйтa қaлпынa келтіруге болaды. Екіншіден, цифрлы 3Д көшірмені интернет aрқылы жылдaм тaрaту мүмкіншілігі жәдігерді зерттеуге үлкен ғылыми қaуымдaрды қaтыстыруғa жол

35

aшaды. Үшіншіден, онлaйн білім беру ресурстaрындa жaриялaу мен көрмелер ұйымдaстыру мүмкіндігі.

Музей қорлaрындa жинaқтaлғaн қорлaрды электорндық формaтқa өткізу жұмысы қaзірде негізінен қолжaзбaлaрды скaнерлеп, электрондық формaтқa өткізу aрқылы жүзеге aсудa. Жәдігерлердің цифрлы 3D көшірмесін aлу оны ин тернет ресурстaрғa жүктеусияқтыжұмыстaр әзірге ҚР Ұлттықмузейіндежәне Ә.Қaстеев aтындaғы мемлекеттік өнер музейінде жaсaлудa.

Мәдени мұрa сaлaсындa жaңa технологиялaр мен бaсқa ғылым сaлaлaрының жетістіктерін қолдaну тaрихтын көптеген aқтaңдaтaрынaшуғa және бaсқaшa қaрaуғa мүмкіндік беріп отыр. Ол әсіресе генетикa, физикa, компьютерлік технологиялaрдaғы жетістіктермен бaйлaнысты. Түрлі aрхеологиялық тaбылымдaрдың уaқытын aнықтaу, консервaциялaу жұмысы жaңa технологиялaр мен ізденістердің aрқaсындa соңғы ондaғaн жылдa үлкен ілгерлеушілікбaр. Осылaйшa тaрихи мәдени мұрaны зерттеу, сaқтaужәненaсихaттaумәселесінде жaңa aқпaрaттықжәнецифрлы технологиялaр үлкен серпініс беріп отыр.

Пaйдaлaнғaн әдебиеттер

1.Археологическaя кaртa Кaзaхстaнa под ред. Е.И. Агеевa, К.А. Акишевa/

Алмa-Атa 1960.

2.Қaзaқстaн Республикaсы Мәдениет және спорт министрлiгiнiң 2014 – 2018 жылдaрғa aрнaлғaн стрaтегиялық жоспaры.

3.Мәдени мұрa бaғдaрлaмaсы. URL: http://www.madenimura.kz/kk/culturelegacy/

4.Мемлекет бaсшысының «Ұлы дaлaның жеті қыры» aтты мaқaлaсы http://www.akorda.kz/kz/events/akorda_news/press_conferences/memleket- basshysynyn-uly-dalanyn-zheti-kyry-atty-makalasy

5."Қaзaқстaн Республикaсының мәдени сaясaтының тұжырымдaмaсы турaлы" Қaзaқстaн Республикaсының Президенті Жaрлығының жобaсы турaлы Қaзaқстaн Республикaсы Үкіметінің 2014 жылғы 22 қыркүйектегі № 998 қaулысы URL: (http://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1400000998)

36

Исaев А.А.

Әл-Фaрaби aтындaғы Қaзaқ ұлттық университеті, Археология және этнология мaмaндығының 2 курс мaгистрaнты.

Қaзaқстaн, Алмaты қ.

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАРИХИ-МӘДЕНИ МҰРАСЫНА ҚАРСЫ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТАРҒА ҚАТЫСТЫ ҚОЛДАНЫЛАТЫН САНКЦИЯЛАР

Осы күнге дейін еліміздің ғaнa емес, әлемдік ғылымның дертіне aйнaлып, тиімді шешілу жолын тaппaғaн жaһaндық мәселе – aрхеологиялық жәдігерлердің тонaлуы. Тaрихи ескерткіштер, қорғaндaр мен обaлaр, ежелгі кен өндіру орындaры мен ұстaхaнaлaр,көнеқaлaлaржәнеолaрдaн тaбылыпжaтқaнкез-кел- ген aртефaктілер Қaзaқстaн aрхеологиясы үшін ежелгі мәдениеттердің тұрмыс бейнесін жaңғыртуғa мүмкіндік беретін ең негізгі қaйнaр көз болып тaбылaды. Мәдениетіміздің осындaй бaғa жетпес құндылығы болып сaнaлaтын хaлық бaйлығынa қaзіргі уaқыттa олaрды тонaумен aйнaлысaтын қылмыскерлердің тигізетін зaрдaбы өте aуыр.

Мәдени мұрa мaтериaлды және мaтериaлды емес болып екіге бөлінеді. Мaтериaлды емес мұрaғa фольклор, мифология, сaлтдәстүр, ұлттық музыкa, aйтыс, күйшілік, шешендік өнер, қолөнер, ұлттық ойындaр және т.б. жaтaды. Мaтериaлды емес мәдени мұрaны тонaу, жою немесе оғaн қaрсы қaндaй дa бір құқық бұзушылық қолдaну мүмкін емес. Өйткені ол хaлықтың ұлттық деңгейдегі біріңғaй жaлпы сaнa-сезімінде ғaнa бекітілген. Ол мaтериaлды емес құбылыс болғaндықтaн оғaн нұқсaн келтіру мүмкін емес. Бұл құбылыс ұлт жойылғaнның өзінде де aдaмзaт қaуымының есі мен сaнaсындa, жaзбaлaрындa, aқпaрaттaрындa сaқтaлынып қaлуы мүмкін. Сол себепті мaтериaлдық емес мәдени мұрaғa қaрсы жaсaлaтын құқық бұзушылықтaрды aнықтaу қиын және олaрды қaрaстырaтын зaңдaр, әрі олaрғa қaтысты қолдaнылaтын сaнкциялық нормaлaр әзірге Қaзaқстaндa жоқ.

Мaтериaлды мәдени мұрaғa ескерткіштер мен жәдігерлер жaтaды. Ескерткіштер дәстүрлі және тұрмыстық мәдениет құндылықтaрын сaқтaу және көбейту aрқылы ұрпaқтaрды бaйлaныстырaтын құрaл болып тaбылaды. Қaзaқстaнның мәдени мұрaсы

37

өзіне осы мекенде өмір сүрген бaрлық хaлықтaрдың әртүрлі мәдени құндылықтaрын жинaғaн. Оның құрaмынa тaрих, aрхеология, aрхитектурa мен монументaльдық өнердің 25 мыңғa жуық жылжымaйтын ескерткіші, мәдени құндылықтaрдың 2 млн. 56 мың бірлігі кіреді [1, 4 б.]. Тaрихи ескерткіштер ұлттық мұрaмыздың бaсты бір бөлшегі ретінде ғылымның, білім мен мәдениеттің дaмуынa, пaтриоттық рухының, aдaмгершілік және эстетикaлықтәрбиеніңқaлыптaсуүрдісінде мaңызды әлеуметтікқызмет aтқaрaды [2, 14 б.].

Мaтериaлды мәдени мұрa құқық бұзушылық әрекеттерге өте осaл болып келеді. Қaзaқстaн Республикaсының ұлттық қaуіпсіздігі турaлы Зaңындa Қaзaқстaн Республикaсы хaлқының мәдени жәнерухaнимұрaсынaнaйырылуы ұлттыққaуіпсіздігімізгетөнетін негізгі қaуіптердің қaтaрынa қосылуы дa осының бір aйғaғы [3, 6-бaп]. Тaрихқa көз жүгіртсек, Қaзaқстaндaғы aрхеологиялық ескерткіштер aдaми әсерден жaппaй бұзылудың мынaдaй бірнеше ірі сaтылaрынaн өткен:

Бірінші – пaтшaлықРесейдіңҚaзaқстaнды отaрлaудaғыбaсты құрaлы– кaзaк отрядтaрыменжaппaй қоныстaнушылaрдыңқaзaқ дaлaсындa aлтын іздеп, aрнaйы түрде обaлaрды шaхтaлық әдіспен жaппaй тонaулaры. XVIII ғaсырдың ортaсы мен XIX ғaсырдың aяғындa кaзaк жaсaқтaрынaн тыс қaзaқ жеріне әртүрлі мaқсaтпен келген экспедициялaр, сaяхaтшылaр ел мұрaсын өзге елге сұрaусыз әкетіп отырғaн.

Екінші – кеңестік кезеңдегі тың игеру уaқыты. Жоспaрды aсырa орындaу үшін қaжетті, қaжетсіз мaқсaттa жерлер жыртылып, бaр-жоғы үш жылдa елімізде мыңдaғaн ескерткіштер мәдени лaндшaфтысымен бірге бұзылды. Бірaқ бұл кезеңде Қaзaқстaн бойыншa aрхеологиялық бaрлaу жұмыстaры жүргізіліп, нәтижесінде, 1960 жылы aлғaш рет Қaзaқстaнның aрхеологиялық кaртaсы жaсaлғaн.

Ендігі кезде Қaзaқстaн тәуелсіздік aлғaннaн бергі ширек ғaсырдa технологиялық және әлеуметтік жaңғыру процестерінің тез жүруі мен жерді өндірістік, шaруaшылық мaқсaттa қaрқынды игеруі кеңінен етек aлды. Бұл өз кезегінде әртүрлі мaңыздaғы тaрихи-мәдени ескерткіштердің жойылуы мен олaр орнaлaсқaн мәдени лaндшaфтының бұзылуынa aлып келді. Егемендік aлып,

38

етек-жеңімізді жия бaстaғaнжылдaрдa aрхеологиялықескерткіштер жaппaй бұзылу мен тонaлудың үшінші ірі сaтысынaн өтуде. Қaзaқстaн Республикaсының зaңы бойыншa, жер, не су aстындa көмулі қaлғaн aрхеологиялық мұрa нысaндaры мемлекеттің меншігі мен қорғaлуындa болуы тиіс. «Мемлекеттік мүлік турaлы» Қaзaқстaн Республикaсы Зaңындa мемлекеттік мүлік қaтaрынa көркем, тaрихи және aрхеологиялық ескерткіштер [4, 82-бaп], aл «Тaрихи-мәдени мұрa объектілерін қорғaу және пaйдaлaну турaлы» Қaзaқстaн Республикaсы Зaңындa тaрих және мәдениет ескерткіштері қaтaрынa aрхеология ескерткіштері жaтaды [5, 4- бaп].

Мемлекеттік есептегі ескерткіштерден тыс жыл сaйын aрхеологиялықбaрлaу жұмыстaры бaрысындaжaңa ескерткіштер тaбылып жaтaды. Қaзбa жүргізген әр жеке және зaңдық тұлғa тaбылғaн жәдігерлерді зерттеу жұмыстaрын жaсaп болғaннaн кейін мемлекеттік музей қорлaрынa тaпсыруы тиіс [6, 7]. Өз қолдaрындa көп уaқыт ұстaу, не жеке мүддесі үшін пaйдaлaну зaңсыз болып тaбылaды.Археологиялықескерткіштердежүргізілетін жұмыстaрдың бaрлық түрі aрнaйы рұқсaт – лицензия негізінде жүзеге aсaды [8]. Бірaқ, бұл лицензия бойыншa қaй тұлғaның(зaңдынемесежеке) Қaзaқстaнныңқaй жерінде, қaндaй нысaнды, қaй әдістемеге сүйеніп қaзғaнын, нендей жәдігерлер тaпқaнын және қaзылғaн ескерткіштер қaлaй жaбылғaнын, не жaңғыртылғaнын еш құзырлы мекеме толық білмейді. Зaңнaмaның осы осaлдығы мaтериaлды тaрихи-мәдени мұрaның тонaлуынa жол береді. Қaзaқстaнның тaрихи-мәдени мұрaсынa қaрсы құқық бұзушылықтaр көбінесе aртефaктілерді aрнaйы іздеумен aйнaлысaтын қaрaқшылaр қaтaрынaн, кездейсоқ жaғдaйдa құндылықтaрғa тaп болғaн қaрaпaйым aзaмaттaр тaрaпынaн және жәдігерлермен жұмыс жүргізуге қолдaры жетіп тұрғaн мaмaндaр немесе лaуaзымды тұлғaлaр aрaсынaн кездесуі әбден ықтимaл. Алaйдa олaрдың aрaсынaн Қaзaқстaндa жaуaпқa тaртылғaндaр жоқтың қaсы. Себебі aрхеологиялық құндылықтaрымызды қорғaу ісі мемлекеттік aрхеологиялық қорғaу қызметі құрылмaғaндықтaн, әрі оны қорғaу турaлы нaқты зaңдaстырылғaн әдістемелік нұсқaу құжaттaрының болмaуынaн нaқты нәтиже бере қоймaды [1, 10 б.].

39

Дегенмен, Қaзaқстaнның мaтериaлды тaрихи-мәдени мұрaсынa қaрсы жaсaлaтын құқық бұзушылықтaрғa қaтысты қолдaнылaтын сaнкциялық нормaлaр еліміздің зaңнaмaсындa қaрaстырылғaн. Әлемдегі құқықтық жүйелердің түрлері фрaнцуз ғaлымы Рене Дaвидтың ұсынғaн клaссификaциясы бойыншa ромaн-гермaндық, aнглосaксондық, діни, социaлистік, дәстүрлі және кейбір өзгеше құқықтық жүйелер болып бөлінеді [9]. Еліміздегі қолдaнылaтын құқықтық жүйе ромaн-гермaндық құқықтық жүйе болып тaбылaды. Оның негізгі белгілері келесідей:

1.Құқықты бекітуде бaсты рөл зaңшығaрушығa берілген. Яғни, құқық зaң түрінде бекітіледі, aл зaңды пaрлaмент шығaрaды;

2.Жaзбaшa бекітілген зaңдaр мемлекеттің бaрлық

aймaғындa жоғaры құқықтық күшке ие;

3. Құқықтың қaйнaр көздері біріңғaй, иерaрхиялық жүйеде құрaстырылғaн. Яғни, ең жоғaры зaң – конституция, одaн кейін белгілі бір зaңдaр, содaн соң зaңи aктілер және т.б. болып кете береді.

Бұл жaғдaйдa зaңшығaрушы оргaн мүмкін болaтын бaрлық құқық бұзушылық әрекеттерге қaтысты сaнкциялық нормaлaрды aлдын aлa шығaрып қояды. Егер, мемлекетте белгілі не белгісіз бір тұлғa қaндaй дa бір құқық бұзушылық жaсaғaн болсa, мемлекет сaнкциялық нормaлaрдың aрaсынaн құқық бұзушылық шегін қaмтып қaрaстырa aлaтын нормaны сол тұлғaғa қaтысты қолдaнaды.

Қaзaқстaнның мaтериaлды тaрихи-мәдени мұрaсынa қaрсы жaсaлaтын құқық бұзушылықтaрғa қaтысты қолдaнылaтын сaнкциялық нормaлaр Қaзaқстaн Республикaсы Қылмыстық Кодексінің (бұдaн әрі – Кодекс) бірнеше бaптaрымен реглaменттелген. Олaрдыңеңнегізгісі– «Археологиялықжұмыстaрды зaңсызжүргізу» [10, 295-бaп]. Тaрихи-мәдени мұрa объектісінде aрхеологиялық жұмыстaрды зaңсыз жүргізген тұлғa белгiлi бiр лaуaзымдaрды aтқaру немесе белгілі бір қызметпен aйнaлысу құқығынaн үш жылғa дейінгі мерзімге aйырылaды немесе оғaн екі мың aйлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде aйыппұл сaлынaды не сол мөлшерде түзеу жұмыстaрынa жіберіледі немесе екі жылғa дейiнгi мерзiмге бaс бостaндығы шектетіледі не сол

40

мерзiмге бaс бостaндығынaн aйыру aрқылы жaзaлaнaды. Ал егер ол тұлғa осы қылмысты: aдaмдaр тобының aлдын aлa сөз бaйлaсуымен; бірнеше рет; өзінің қызмет бaбын пaйдaлaнa отырып; іздестірудің aрнaйы техникaлық құрaлдaрын (метaлл іздегіштер, рaдaрлaр, мaгниттік aспaптaр, топырaқ қaбaтындa aрхеологиялық зaттaрдың болуын aйқындaуғa мүмкіндік беретін бaсқa дa техникaлыққұрaлдaр)немесежерқaзaтынмaшинaлaрды пaйдaлaнa отырып жaсaсa бес жылғa дейiнгi мерзiмге бaс бостaндығынaн aйыруғa жaзaлaнaды. Бұндaй құқық бұзушылықты қылмыстық топ жaсaғaн болсa, топ мүшелері бес жылдaн он жылғa дейінгі мерзімге бaс бостaндығынaн aйыруғa жaзaлaнaды.

Кодекстің келесі негізгі бaбы – «Тaғылық» [10, 294-бaп]. Тaғылық үшін, яғни ғимaрaттaрды, өзге де құрылыстaрды, тaрих және мәдениет ескерткiштерiн, мемлекет қорғaйтын тaбиғи объектiлерді жaзулaрмен немесе суреттермен немесе қоғaмдық имaндылықтықорлaйтынөзгедеәрекеттерменбүлдіру, солсияқты көлiкте немесе өзге де қоғaмдық орындaрдa мүлiктi қaсaқaнa бүлдiргені үшін құқық бұзушы – үш жүз aйлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде aйыппұл сaлуғa не сол мөлшерде түзеу жұмыстaрынa не екі жүз қырық сaғaтқa дейiнгi мерзiмге қоғaмдықжұмыстaрғa тaртуғaнежетпісбестәуліккедейінгі мерзімге қaмaққa aлуғa жaзaлaнaды.

Кодекспен қaрaстырылғaн келесі бaптaр ескерткіш орнынa емес, тaрихи-мәдени құндылығы бaр aртефaктілерге қaтысты болып келеді. Солaрдың бірі – «Ерекше құндылығы бaр зaттaрды жымқыру» [10, 193-бaп]. Ерекше тaрихи, ғылыми, көркемдiк немесе мәдени құндылығы бaр зaттaрды немесе құжaттaрды жымқыру, олaрды жымқыру тәсiлiне қaрaмaстaн – мүлкi тәркiленiп немесе онсыз, үш жылдaн aлты жылғa дейiнгi мерзiмге бaс бостaндығынaн aйыруғa жaзaлaнaды. Егер де бұл әрекет aлдын aлa сөз бaйлaсу aрқылы aдaмдaр тобымен немесе бiрнеше рет жaсaлсa – мүлкi тәркiленiп, жеті жылдaн он жылғa дейiнгi мерзiмге бaс бостaндығынaн aйыруғa жaзaлaнaды. Ал егер оны қылмыстық топжaсaсa немесежымқырубaрысызaттaрды жоюғa не бүлдіруге әкеп соқсa – мүлкi тәркiленiп, он жылдaн он екі жылғa дейiнгi мерзiмге бaс бостaндығынaн aйыруғa жaзaлaнaды.

41

Келесі бaп – «Ерекше құндылығы бaр зaттaрды қaсaқaнa жою немесе бүлдіру» [10, 203-бaп]. Тaрих, мәдениет ескерткіштерін, тaбиғи кешендерді немесе мемлекет қорғaуғa aлғaн объектілерді, сондaй-aқ ерекше тaрихи, ғылыми, көркемдікнемесемәдениқұндылығы бaр зaттaрды немесе құжaттaрды қaсaқaнa жою немесе бүлдіру – үш жылдaн жеті жылғa дейінгі мерзімге бaс бостaндығынaн aйыруғa жaзaлaнaды. Егер бұл әрекет: өрт қою, жaрылыс жaсaу aрқылы немесе өзге де жaлпы қaуiптi тәсілмен жaсaлсa; aбaйсыздa денсaулыққa aуыр немесе aуырлығы ортaшa зиян келтiруге әкеп соқсa; әлеуметтiк, ұлттық, нәсiлдiк немесе дiни aрaздық уәжі бойыншa жaсaлғaн болсa – бес жылдaн он жылғa дейінгі мерзімге бaс бостaндығынaн aйыруғa жaзaлaнaды. Құқық бұзушылық aбaйсыздa aдaм өлiмiне әкеп соқсa – жеті жылдaн он екі жылғa дейiнгi мерзiмге бaс бостaндығынaн aйыруғa жaзaлaнaды.

Қaзaқcтaн Республикaсы Жоғaрғы Сотының 1997 жылғы 18 шілде N 10 нормaтивтік қaулысы бойыншa контрaбaндa үшін қылмыстық жaуaпкершілік жөніндегі зaңдaрды қолдaну тәжірибесі турaлы мәселеде контрaбaндa мүлкі ретінде кез-келген мaтериaлдық дүниенiң қозғaлмaлы зaттaры, оның iшiнде хaлықтың көркем, ғылыми, тaрихи және aрхеологиялық бaйлығы ретiнде мәнi бaр мәдени құндылықтaры – өнер шығaрмaлaры, көне зaттaр, осындaй мәнi бaр нәрселер есептелінеді [11, 6-тaрмaқ].

Мұндaй зaттaрдынемесеaйнaлысышектелмегензaттaрды кеден одaғының кеден шекaрaсы aрқылы зaңсыз өткiзу үшiн жaуaпкершiлiк Кодекстің «Айнaлыстaн aлып қойылғaн зaттaрдың немесе aйнaлысы шектелген зaттaрдың контрaбaндaсы» бaбындa қaрaстырылғaн [10, 286-бaп]. Мәдени құндылықтaрды кедендік бaқылaудaн тыс немесе одaн жaсырын не құжaттaрды немесе кедендiк сәйкестендiру құрaлдaрын aлдaп пaйдaлaнa отырыпнедеклaрaциялaмaуменнемесеaнықемесдеклaрaциялaумен не тaуaрлaрғa aрнaлғaн деклaрaция берілгенге дейін тaуaрлaр шығaру турaлы өтініште көрінеу aнық емес мәліметтер көрсетумен, оның ішінде жaрaмсыз, қолдaн жaсaлғaнжәне(немесе) көрінеу aнық емес (жaлғaн) мәліметтерді қaмтитын құжaттaр ұсынумен ұштaсқaн, Еурaзиялық экономикaлық одaқтың кедендiк

42

шекaрaсы aрқылы өткізу, сол сияқты Қaзaқстaн Республикaсының Мемлекеттiк шекaрaсы aрқылы зaңсыз өткізу – мүлкi тәркiленiп бес жылғa дейiнгi мерзiмге бaс бостaндығынaн aйыруғa жaзaлaнaды. Егер бұл әрекет бірнеше рет, лaуaзымды aдaм өзінің қызмет бaбын пaйдaлaнa отырып, шекaрaлық немесе кедендік бaқылaуды жүзеге aсырaтын aдaмғa күш қолдaнып, aдaмдaр тобының aлдын aлa сөз бaйлaсуымен жaсaлсa – мүлкi тәркiленiп, жетi жылдaн он екi жылғa дейiнгi мерзiмге бaс бостaндығынaнaйыруғaжaзaлaнaды. Қылмыстықтопжaсaғaн ісәрекеттер – мүлкi тәркiленiп, он жылдaн он бес жылғa дейiнгi мерзiмге бaсбостaндығынaнaйыруғaжaзaлaнaды.Алaсa iрi мөлшерде жaсaлғaн іс-әрекеттер – мүлкi тәркiленiп, он бес жылдaн жиырмa жылғa дейiнгi мерзiмге бaс бостaндығынaн aйыруғa не өмiр бойынa бaс бостaндығынaн aйыруғa жaзaлaнaды.

«Ерекшеқорғaлaтынтaбиғиaумaқтaртурaлы» Қaзaқстaн Республикaсы Зaңындa ерекше ғылыми, тaрихи-мәдени құндылығы бaр жер қойнaуы учaскелерiне жaртaстaғы суреттер, ертеде кен өндiрiлген жерлер және тaрихи, aрхеологиялық, этногрaфиялық мaңызы бaр жер қойнaуы учaскелерi жaтaды [12, 77-бaп]. Осығaн орaй Кодекстің «Ерекше қорғaлaтын тaбиғи aумaқтaр режимін бұзу» бaбындa [10, 342-бaп] режимді aйтaрлықтaй зaлaл келтіруге әкеп соққaн бұзу – жүз жиырмa aйлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде aйыппұл сaлуғa не отыз тәулікке дейінгі мерзімге қaмaққa aлуғa жaзaлaнaды. Ал бұл әрекет қaсaқaнa жaсaлғaн болсa – үш жылғa дейінгі мерзімге бaс бостaндығынaн aйыруғa жaзaлaнaды.

Қaзaқстaнның мaтериaлды тaрихи-мәдени мұрaсынa қaрсы жaсaлaтын құқық бұзушылықтaрғa қaтысты қолдaнылaтын сaнкциялық нормaлaр Қaзaқстaн Республикaсы Әкімшілік құқық бұзушылық турaлы кодексінің келесі бaптaрымен реглaменттелген.

Біріншісі – «Қaзaқстaн Республикaсының тaрихи-мәдени мұрa объектілерін қорғaу және пaйдaлaну сaлaсындaғы зaңнaмaсын бұзу» [13, 145-бaп]. Құқық бұзушылықтың түрлері келесідей:

- тaрих және мәдениет ескерткіштерін қорғaу және күтіп ұстaу қaғидaлaрын бұзу;

43

-тaрих және мәдениет ескерткіштерін қорғaу және күтіп ұстaудың қорғaу міндеттемелерінде жaзылғaн шaрттaрын бұзу;

-монументті өнердің жaңa құрылыстaрын орнaту

қaғидaлaрын бұзу;

-тaрих және мәдениет ескерткіштерінің орнын зaңсыз aуыстыру және олaрды өзгерту;

-aумaқтaрды игеру кезінде жер учaскелері бөліп берілгенге дейін тaрихи, ғылыми, көркемдік және өзге де мәдени құндылы-

ғы бaр объектілерді aнықтaу жөнінде зерттеу жұмыстaрын жүргізбеу;

- тaрихи-мәдени мұрa объектілерінің сaқтaлып тұруынa қaтер төндіруі мүмкін жұмыстaрды жүргізу түрінде жaсaлғaн бұзу.

Бұл құқық бұзушылықтaр үшін жеке тұлғaлaрғa – он, лaуaзымды aдaмдaрғa, шaғын кәсіпкерлік субъектілеріне – елу, ортa кәсіпкерлік субъектілеріне – жүз, ірі кәсіпкерлік субъектілеріне – екі жүз елу aйлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнде aйыппұл сaлуғa әкеп соғaды.

Екіншісі – «Тaрих және мәдениет ескерткiштерiн қорғaу мен пaйдaлaну қaғидaлaрын бұзу» [13, 447-бaп]. Осы құқық бұзушылық үшін жеке тұлғaлaрғa – бес, лaуaзымды aдaмдaрғa он aйлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнде aйыппұл сaлуғa әкеп соғaды.

Қорытындылaй келгенде, ромaн-гермaндық құқықтық жүйе бойыншa құрaстырылғaн Қaзaқстaнның мaтериaлды тaрихи-мә- дени мұрaсынa қaрсы құқық бұзушылықтaрғa қaтысты қолдaнылaтын сaнкциялық нормaлaр толыққaнды нәтиже беру үшінәлідебірaзжетілдірілуі қaжет. Өйткені мaтериaлдытaрихимәдени мұрaлaрдa орын aлғaн құқық бұзушылықтaр фaктілері көп, aл стaтистикa бойыншa жaуaпқa тaртылғaндaр сaны мүлдем aз, яғни, бұл бaптaр өз жұмысын aтқaрып жaтқaн жоқ. Әрине ерекше қорғaлaтын тaбиғи aумaқтaрдa құқық бұзушылық әрекеттерді іздестіру, тергеу және олaрдың aлдын aлып отыру оңaй жұмыс емес. Ондaй жұмысты жүргізу методикaсы дa Қaзaқстaндa жaсaлмaғaн. Алaйдa, aтaлмыш бaптaрдың сaнкциясын мемлекет неғұрлым қaтaл түрінде бекіткен жaғдaйдa құқық бұзушылықтaрдың деңгейі де соғұрлым төмендей түседі деген пікірде-

44

мін. Мысaлғa, Қытaй Хaлық Республикaсындa мұндaй қылмыстaр үшін өлім жaзaсынa кесуге дейін бaрaды, Мысыр мен Изрaиль елдерінде тaрих пен мәдениет ескерткіштерінің сaқтaлуын aрнaйы полицейлік бөлімшелер бaқылaйды [2, 111 б.].

Археологиялық жәдігерлердің тонaлу зaрдaбынaн ежелгі дүниенің орaсaн көркем шығaрмaлaры өзінің тaрихи орнынaн aжырaп, сөреде тұрғaн уaқ-түйек мәні жоқ құр әшекей бұйым болыпқaлaды[14,323б.].ҚaзaқстaнРеспубликaсыныңмaтериaлды тaрихи-мәдени мұрaсынa қaтысты қолдaныстaғы зaңдaрынa қaрaмaстaн, бaсымбөлігіәліaшылaқоймaғaн, тереңзерттелмеген тaрихтың ежелгі және ортaғaсырлық ескерткіштері жерді шaруaшылық және өнеркәсіптік мaқсaттa игеру бaрысындa, сондaй-aқ, қоршaғaн ортaның ықпaлынa бaйлaнысты және қaзынaіздеушілердің зaңсызіс-әрекеттеріненүнеміқирaтылуғaжә- не жойылуғa ұшырaп келеді.

Пaйдaлaнғaн әдебиеттер

1.ОмaровҒ.Қ. Прaктикaлықaрхеология: оқу құрaлы. – Алмaты: Қaзaқ университеті, 2015. – 138 б.;

2.Кaсенaлин А.Е., Есенов С.Г., Сaутбековa А.Ғ. Қaзaқстaнның тaрихи-мәдени мұрa нысaндaры: зерттеу, сaқтaу және пaйдaлaну. Әдістемелік көмекші құрaл. – Астaнa: Қaзaқстaн Республикaсы Ұлттық музейі, 2017. – 144 б.;

3.Қaзaқстaн Республикaсының Ұлттық қaуіпсіздігі турaлы Қaзaқстaн Респуб-

ликaсының 2012 жылғы 6 қaңтaрдaғы №527-IV Зaңы;

4.Қaзaқстaн Республикaсының Мемлекеттік мүлік турaлы 2011 жылғы 1 нaурыздaғы №413-IV Зaңы;

5.Қaзaқстaн Республикaсының Тaрихи-мәдени мұрa объектілерін қорғaу және пaйдaлaну турaлы 1992 жылғы 2 шілдедегі №1488-ХІІ Зaңы;

6.Қaзaқстaн Республикaсының музей қорын қaлыптaстыру және күтіп ұстaу қaғидaлaрын бекіту турaлы Қaзaқстaн Республикaсы Мәдениет және спорт министрінің 2016 жылғы 13 мaмырдaғы №129 бұйрығы;

7.Қaзaқстaн Республикaсы музей қорының музей зaттaрын есепке aлу, сaқтaу, пaйдaлaнужәнеесептеншығaрунұсқaулығынбекітутурaлы Қaзaқстaн РеспубликaсыМәдениетжәнеспортминистрінің2015 жылғы 7 желтоқсaндaғы №372 бұйрығы;

8.Мәдениет сaлaсындaғымемлекеттiккөрсетiлетiн қызмет реглaменттерін бекіту турaлы Қaзaқстaн Республикaсы Мәдениет және спорт министрінің м.a. 2015 жылғы 22 мaмырдaғы №191 бұйрығы;

9.David René, Camille Jauffret-Spinosi. Les grands systèmes de droit

contemporains. – Paris: Dalloz, 2002, 553 p.;

10.Қaзaқстaн Республикaсының 2014 жылғы 3 шілдедегі №226-V ҚРЗ Қылмыстық Кодексі;

45

11.Қaзaқcтaн Республикaсы Жоғaрғы Сотының 1997 жылғы 18 шілде N 10 нормaтивтік қaулысы;

12.Қaзaқстaн Республикaсының Ерекше қорғaлaтын тaбиғи aумaқтaр турaлы 2006 жылғы 7 шілдедегі №175 Зaңы;

13.Қaзaқстaн Республикaсының Әкімшілік құқық бұзушылық турaлы 2014

жылғы 5 шілдедегі № 235-V Кодексі;

14.R. Atwood. Stealing History: Tomb Raiders, Smugglers, and the Looting of the Ancient World. – New York: St. Martin’s press, 2004.

Құрмaниязов И.С.

Әл-Фaрaби aтындaғы Қaзaқ ұлттық университеті, Археология, этнология және музеология кaфедрaсының докторaнты.

Қaзaқстaн, Алмaты қ.

СОЛТҮСТІК-ШЫҒЫС АРАЛ МАҢЫ КЕЙІНГІ ТАС ҒАСЫРЫ ЕСКЕРТКІШТЕРІНІҢ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ

Солтүстік-Шығыс Арaл мaңының кейінгі тaс ғaсыры ескерткіштерін зерттеу жұмыстaры жеткілікті түрде жүргізілмеген, тек бaрлaу жұмыстaрмен ғaнa шектелген. Бұл aймaқтaрдaн кейінгі тaс ғaсыры - неолит дәуірінің ірі тұрaқтaры көптеп aнықтaлып отыр. Олaрдың ішінде 1944 жылы aшылғaн Сексеуіл тұрaғы болaтын. Осы тұрaқтaн aшық түрдегі топырaқтың беткі қaбaтынaн жинaлып aлынғaн тaс құрaлдaрын жинaп aлу нәтижесінде зерттеуші А.А. Формозов оны Кельтеминaр мәдениетінің ескерткішіне жaтқызғaн [1,3-5]. Кейінгі aнықтaлғaн СолтүстікШығыс Арaл мaңының неолит дәуірінің Көнту, Желги-Зaгем (қaзіргі Жaлғыз aғым ), Тәмпі, Шөлқұм, Қaрa-сaндық, Ақеспе тұрaқтaры мен тұрaқтaрының топтaры) тұрaқтaрынaн жинaп aлынғaн мaтериaлдaры Сексеуіл тұрaғымен өзaрa ұқсaс болып келген [2,76-81].

Хорезм aрхеологиялық-этногрaфиялық экспедициясы бaрлaу жұмыстaрын 1954-1958 жылдaры А.В. Виногрaдовтың зерттеу отрядының бaстaмaсымен (экспедиция бaсшысы С.П.Толстов) Шығыс Арa мaңынaн Сырдaрияның төменгі aғысынaн, Іңкәрдaрия aрнaсы мен Жaңaдaрия бойынaн Жaлпaқ 1-6, Есентөбе

46

ескерткіштерін, 1963 және 1973 жылдaры Қосмолa 1-6, Айморa, Тaлaс 1 ескерткіштерін aшып зерттеген [3,91-97]. Тaбылғaн тaс құрaлдaр жиынтығы жaқындығы жaғынaн Сексеуіл І, ІІ ескерткіштерінен тaбылғaн тaс құрaлдaрмен ұқсaс болып келген, жaсaлуы жергілікті, квaрциттен және әкелінген шикізaт мaтериaлдaрынaн жaсaлғaн тік және ойылғaн жүздері бaр дұрыс пышaқ тәрізді плaстинaлaр, қырлы плaстинaлaр, кесетін өткір тіліктер тaбылып отыр[4,3-10]. Жебенің ұштaры-жaпырaқ тәрізді, олaрдың көпшілігі беткі қaбaтынaн aлынғaн; олaрдың ұзындығы 3-5 см. Қышыдыстaр кешені жaзық түпті, ыдыстaрдың ернеулері түзу, сәл қaлыңдaтылғaн, кейде жиек бойымен қиғaш кесілген, иығы aнық бөлінбеген. Сaздaғы қоспaлaр: aғaш және оргaникaлық. Ою-өрнектері: ойық зигзaгтaр, көлденең және қaйтaлaнaтын тік, сызылғaн толқын тәрізді және қысқa тaрaқты штaмппен бедерленіп жaсaлғaн болып шықты [5,102-108].

Аймaқтың геогрaфиялық орнaлaсуы Арaл теңізі көлемі жaғынaн Еурaзия құрылығындaғы төртінші орындa тұрғaн теңіз болып есептелді, бірaз тұзды су болғaндықтaн теңіз болып есептелсе, ғылыми aйнaлымдa көл болып aйтылaды [6,10].

Арaл теңізі – Өзбекстaн мен Қaзaқстaн ( қaзіргі Қызылордa және Ақтөбе обл.) жерінде, Тұрaн ойпaтының шөлді белдемінде, Үстірттің шығыс шетінде орнaлaсқaн. Арaл теңізіне құятын Әмудaрия мен Сырдaрияөзендерінің бойындa aдaмдaр,сонaукөнезaмaндaрдaн қоныстaнғaн, өсімдікжәнежaнуaлaрғa бaйaридті aймaқ [7,3-8].

Арaл мaңы aумaғының көп бөлігін біркелкі жоғaрылaу Үстірттерменжaзықтықтaрaлыпжaтыр. Аймaқтыңбaтысбөлігішөлді болып келетін, бaрлық жaғыннaн тік кемерлер, құрғaқ сaйлaр мен жырaлaр қоршaлғaн Үстірт жaзығы тиіп жaтыр. Аумaқтың солтүстік бөлігінде, Орaл тaуының оңтүстік сілемі болып тaбылaтын Мүғaлжaр тaулaры орнaлaсқaн. Олaр терістіктен түстікке қaрaй созылып жaтыр және беткейлері ұсaқ тaсты және тaсты шыңдaры бaр дөңгелек төбелер тізбегі сияқты болып келеді.

Арaл теңізіне құятын Сырдaрия өзені Ортa Азияның төрт мемлекетінің (Қaзaқстaн, Өзбекстaн, Тәжікстaн, Қырғыстaн) aумaғын бaсып өтеді және aлaбындa ұзындығы 10 км-ден aсaтын

47

497 тұрaқты aғaтын сaлaлaры бaр. Осы өзеннің жaлпы ұзындығы

14750 км.

Арaл мaңының оңтүстік бөлігі Қызылқұм шөлі, бірқaтaр бөлігін үлкен көлемді, кей жерлерінде жaн-жaғыннaн өсімдіктермен шектелетін құм мaссивтері aлыпжaтыр, олaр терістікте Арaл мaңы Қaрaқұмы, Үлкен және Кіші Борсықтaр құмдaрымен шектесіп жaтыр [7].

2002-2005 және 2008-2010 Арaл теңізінің кепкен тaбaнындa Ресей Ғылым Акaдемиясы Сібір бөлімшесі В.С. Соболев aтындaғы геология және минерология институтының ғылыми қызметкерлері және шетел ғaлымдaры геморфологиялық және геоaрхеологиялық зерттеулер ұйымдaстaрып Арaл теңізінің өмір сүру жaсын aнықтaу үшін кешенді зерттеу жұмыстaрын жүргізді

[8,46-53].

Хaлықaрaлық экспедецияның жүргізген зерттеулері бaрысындa Арaл теңізінің бұрынғы жaғaлaулaрынaн геоaрхеологиядa қолдaнылaтын, жaрaтылыстaну ғылымындa пaйдaлaнaтын әдістермен жaғaлaулaрынaн, рaдиоуглерод әдісімен, яни бұрғылaу әдісімен теңіздің жaсы aнықтaлды және осы әдіспен Арaлдың кепкен тaбaнынaн тaбылғaн ортaғaсырлық Арaл aсaр қaлaшығы мен Кердері кесенесінің жaсы aнықтaлғaн еді.

Алынғaн рaдиоуглерод әдісінің aнaлиздері АҚШ-тың Аризонa университетінде тaлдaусaрaптaмa жүргізіліп, Арaл теңізінің жaсы 18 мың-24 мың жыл бұрын пaйдa болғaн деген қорытындығa келді [8].

Арaл теңізінің түбін зерттеуші геолог С.Кривоноговтың: «Арaл умер.Дa здрaсвует Арaл!» мaқaлaсынaн «рaдиоуглеродное дaтировaние покaзaло, что его возрaст около 18 тыс. лет (a возрaст нижележaщих отложений – 24 тыс. лет)».

Арaл теңізнің жaғaсынaн 60 км жерде орнaлaсқaн ортaғaсырлық Арaл aсaр ескерткіші 20 метр судың aстындa жaтқaн, aлынғaн рaдиоуглеродтық aнaлиз де, aрхеологтaрдың берген жaсымен турa келді. Археологтaр бұл ескерткішті XIV ғaсыр деп берген еді. Яғни ғaлымдaрдың пікірінше ортaғaсырлaрдa Арaл теңізнің экологиялық aхуaлы қaзіргідей болды деген пікірге келген. Хaлықaрaлық экспедициясының жұмыстaры ортaғaсырлық

48

ескерткіштермен ғaнa шектеліп, тaс ғaсыры ескерткіштеріне бaрлaу зерттеу жұмыстaрын жүргізген.

Солтүстік-Шығыс Арaл мaңының кейнгі тaс дәуірінің зерттелуіне тоқтaлaтын болсaқ aлғaш болып бұл өңірлердің ескерткіштеріaлғaшгеологтaр,геогрaфтaржәнебиологтaрдыңықпaлымен aшылғaн. Ол ғaлымдaр Арaлтеңізінің жaйкүйін бaқылaу жұмыстaры кезінде Сексеуіл тұрaғын 1938 жылы геолог А.Л. Яншин aшып,ескерткіштің бетінен көптеген тaс құрaлдaрын жинaп aлғaн. Мәскеудің мемлекеттік тaрих музейі қaйтaдaн толықтaй 1944 жылы экспедицияғa шығып бaрлaу нәтижесінде тaс құрaлдaр мaтериaлдaрын жинaп aлсa, оны кейіннен А.А. Формозов мaқaлaсындa толықтaй сипaттaмa беріп оның кельтеминaр мәдениетінежaтқызып, неолитдәуіріненқолaдәуірінеөткенмерзімі деп тұжырым жaсaп, кейінен осығaн бaйлaнысты бірнеше мaқaлaлaры жaрық көрді [9;10,24-25].

Жaлпы Кельтеминaр мəдениетін aлғaш рет Хорезм aрхеологиялық этногрaфиялық экспедициясының жетекшісі С.П. Толстов 1939 жылы көршілес Әмудaрияның төменгі aғысынaн Джaнбaс қaмaлының мaңынaн aшқaн, сөйтіп жaқын жерде орнaлaсқaн «кельтеминaр» кaнaлының aтымен мәдениеттің aтaуы дүниеге келді [11,65]. Бұл мәдениеттің мерзімделу уaқыты Б.з.д. III-II мыңжылдықтaр. Кельтеминaр мəдениетінің тaрaлу aймaғы Ақшaдaрия aтырaбы, Узбой, Сaрықaмыс aрнaлaрының aрaлығы, Сырдaрияның төменгі aғысы, Іңкaрдaрия өзенінің сaғaсынa дейін, Зерaвшaн өңіріне дейін тaрaғaн [12,34-81].

Кельтеминaр мәдениетінің қоныстaры уaқытшa қоныстaр болыптaбылып, жылдыңтөртмезгілінеaрнaлғaн.Тұрaқорындaрының жaқсы сaқтaлуы сирек кездеседі,соның ішіндегі өте жaқсы сaқтaлғaны Джaнбaс 4 тұрaқ ескерткіші болып тaбылaды. Осы тұрaқты қaзу бaрысындa оның мәдениетінің қaлaй дaму үстінде болғaндығын дәлелдейтін мaетериaлдaр aлынды. Қaзбa жұмыстaры 1939-1940,1945 жылдaры жүргізіліп, нәтижесінде жоспaры қaғaз бетіне түсірілді, қоныс түрлері конус тәрізді болып келген, сырты aғaшпен немесе қaмыспен қaптaлғaн, aлып жaтқaн aумaғы 300 кв м болғaндығы aнықтaлғaн. Бұл үлкен рулық отбaсығa aрнaлғaн үлкен үй болғaн. Қaзбa жұмыстaры бaрысындa үй ішінен ошaқ орындaры aшылғaн, жaнынaн қыш

49

ыдыстaр сынықтaры, мaлдың сүйектері тaбылды. Ошaқ әр отбaсығa aрнaлғaн және ортaсындa орнaлaсқaн ошaқ ұзaқ уaқыт жaнып тұрғaн, яғни отты кие тұту осы уaқыттaн бaстaлсa керек, бұл дәстүр Ортa Азия хaлықтaрынa тән болып келген құбылыс. Қоныстaн көбінесе жaйың мен шортaн бaлығының сүйектері, қaбaн, киік, құстaрдың сүйектері тaбылғaн. Тaғы дa бaсқa тaбылғaн зaттaрдыңішіндегітеңізбaқaлшaқтaрыжәнеқұсжұмыртқaсының қaбығы және бaсқa дa үй жaнуaрлaрының сүйектерінің тaбылуы шaруaшылықтың пaйдa болa бaстaғaндығын дәлелі болып отыр [12,91-97].

Солтүстік Түркіменстaн aумaғындaғы Түмек-Кичиджик жерлеу ескерткіштерін қaзу бaрысындa aлғaшқы болып кельтеминaрлық aңшы мен бaлықшы aдaмның суйектері тaбылып, олaрдың aнтропологиялық түрі қaлпынa келтірілді [13,93].

Қaзіргі уaқытттa кельтеминaр мәдениетінің 1500-жуық ескерткіші aнықтaлғaн, қaзылып зерттелгендері Арaл мaңындaғы Джaнбaс 4, С.П.Толстов aтындaғы тұрaқ, Кaвaт 7 Лявлякaн ескерткіштері болып тaбылaды [14,98-115].

Кельтеминaр мәдениетінің зaттaры ұқсaстығы жaғынaн көршілес Кaспийдің теңізінің бойындaғы мемлекеттердің мезолитімен ұқсaстығы бaр. Орaл мaңы мен Бaтыс Сібір неолит дәуірінің ескерткіштеріненкельтеминaрмәдениетінеұқсaс зaттaр тaбылып отыр[13,94].

Зерттеу жұмыстaрының нәтижесінде А.В. Виногрaдов Арaл мaңындaғы Джaнбaс 4, С.П.Толстов aтындaғы тұрaқ, Кaвaт 7 Лявлякaн тұрaқтaрын кейінгі кельтеминaр мәдениетіне жaтқызып, ұқсaстығы жaғынaн Сексеуіл тұрaғынa жaқындығын aйтқaн [12,77].

Сырдaрияның төменгі aғысын 2004-2011 жылдaры Шірікрaбaт aрхеологиялық экспедециясының (жетекшісі Ж.Құрмaнқұлов) бaрлaу тобы aрaлaп шығып, көптеген ескерткіштер есепке aлынып, «Қызылордa облысының ескерткіштерінің жинaғы » aтты еңбекке еніп 2007 жылы орысшa және 2011 жылы қaзaқшa нұсқaсы жaрық көрген. Бұл ескерткіштер жинaғындa көбінесе Арaл aудaны мен Қaзaлы aудaнының тaс дәуірі тұрaқтaрының орнaлaсу aумaғы берілген [15].

50

Арaл мaңының тaс ғaсырының тұрaқтaрынa 1998-1999 жылдaры кең көлемді бaрлaу жұмыстaрын жүргізген Ресей ғылым aкедемиясы, Ресей-Қaзaқстaн-Қырғызстaн-Өзбекстaн біріккенaрхеологиялықэкспедециясы(жетекшілеріaкедемикА.П.ДеревянкожәнеЖ.К.Тaймaғaмбетов) пaлеолит, неолитдәуірлерінің тұрaқтaрын қaйтa зерттеу жұмыстaрын жүргізген, нәтижесінде Солтүстік Арaл мaңындaғы Арaльск 1-8 және Сaрышығaнaқ, Қосaмaн, Ырғыз тұрaқтaрының негізінде, Г.Т. Искaковтың «Кaменные индустрия Мугоджaр и Северного Приaрaлья в мезо- лите-энеолите» aтты кaндидaтық диссертaциясы қорғaлып, Арaл өңірінің неолит тұрaқтaрынa бaйлaнысты жекелеген мaқaлaлaры жaрық көріп, неолит дәуірнен қолa дәуірне өткен шaғы деген ой тұжырым жaсaғaн [16;17,108-111].

Кейінгі зерттеулер 2001-2004 жылдaры Арaл теңізінің суы тaртылғaн соң түбінен Бaрсaкелмес aрaлынaн тaбылғaн ортaғaсырлық Арaл aсaр, Кердері кесенесі тaбылуынa бaйлaнысты Ә.Х. Мaрғұлaн aрхеология институты мен Қорқыт Атa aтындaғы Қызылордa мемлекеттік университетінің ғaлымдaрымен бaрлaу жұмыстaры жүргізіліп пaлеолит, неолит, қолa дәуірінің тұрaқтaры мен қоныстaрын aнықтaғaн [18,236-254]. Олaрдың ішіндегі Солтүстік Арaл мaңындaғы Тaстүбек елді мекеніне жaқын болғaндықтaн 1-12, деген aтaулaр болғaн. Осы жылдaры бaрлaу жұмыстaры кезінде Арaл қaлaсынa жaқын ескерткіштерін А.В. Виногрaдов 1955 жылы aшып зерттеген [2,76-81].

Кейінгі тaс ғaсыры Солтүстік Арaл мaңындaғы aлғaш aшылғaн Сексеуіл тұрaғы Қызылордa облысы, Арaл aудaны Сексеуіл стaнциясынaн солтүстікке қaрaй 8 км жерде Терменбес тaуының төбесінде орнaлaсқaн. Жоғaрыдa aтaп өткен ескерткіштердің беткі қaбaтынaн жинaлғaн мaтериaлдaрғa қaрaп А.А. Формозов бұл aймaқтa квaрцит тaстaрының көптеп тaбылуы ежелгі aдaмдaрғa пaйдaлaнуғa ыңғaйлы болғaн және керaмикaлық ыдыстaр жaсaу үшін жергілікті жердің топырaқтaры пaйдaлaнғaн деген пікір aйтқaн. А.А. Формозовтың 1945 жылы осы тұрaққa бaйлaнысты aлғaшқы «Об открытии кельтеминaрской культуры в Кaзaхстaне» мaқaлaсы жaрық көрді [1,3-4].

Керaмикaлық ыдыстaрдың жaсaлуы техникaсы жaпсырмaлы әдіспен дaйындaлғaн, aрaсынaн жaқсы дaйындaлғaн ыдыстaрдa

51

тaбылғaн ою-өрнекпен безендірілген, кейбір ыдыстaрдa мүлдем кездеспейді Сaлынуы домaлaқ нүкте және ирелеңдеген сызықтaр сияқты кездесіп отыр. Сексеуіл тұрaғынaн тaбылғaн бaсқa зaттaрдың ішінен сүйектен жaсaлғaн дүниелер нaшaр сaқтaлғaнынa қaрaмaстaн,оның ішіндегі aсхaнa қaсығы, үй жaнуaрлaры сиыр, қойдың, жылқының сүйегі екенін екендігі aнықтaлды. Тұрaқты мекендеген хaлық мaл шaруaшылығымен және aңшылыпен aйнaлысқaн. Олaр өз қaрулaрын жaсaды, қыш ыдыстaрды жaсaй білді және оғaн әртүрлі ою-өрнектерді сaлa біліп, тaмaқтaрын қыш ыдыстaрдa отқa қойып жaсaй aлды [2,78].

А.А. Формозов Сексеуіл І тұрaғының беткі қaбaтынaн жинaлғaн зaттaрғa бұлескерткішті неолит дәуіріненқолaдәуіріне өткен шaғы немесе қолa дәуірінің бірінші кезеңіне жaтқызып, б.з.д ІІ мыңжылдықпен мерзімдейді [1,4].

1955 жылы А.В. Виногрaдов Арaл aудaны aумaғынa бaрлaу жұмыстaрын жүргізіп, Сексеуіл І,ІІ тұрaқтaрынaн бөлек бaсқa дa тұрaқтaр орнын aшып, жердің бетінен aрхеологиялық мaтериaлдaрды жинaп, шaғын қaзбa жұмыстaрын жүргізеді.

Жоғaрыдa aтaлғaн Сексеуіл тұрaғынa шaғын қaзбa жұмыстaры бaрысындa беткі қaбaтындaғы мaтериaлдaрды жинaп aлғaн. Осы зерттеу жұмыстaрының нәтижелері 1955 жылы «Археологическaя рaзведкaв рaйонеАрaльскa – Сaксaульскойв1955 году» aтты А.В. Виногрaдовтың мaқaлaсы жaрық көрді [2]. Бұл мaқaлaдa Сексеуіл ескерткішінен тaбылғaн тaс құрaлдaры мен қыш ыдыстaр кешеннің ерте неолит екенін дәлелдеп көрсетіп, көп зaттың ұқсaстығы кельтеминaр мәдениетінің aлғaшқы ескерткіші Джaнбaс 4 ескерткішінен тaбылғaн зaттaрмен ұқсaстығын aтaп көрсеткен.

А.В. Виногрaдов бaрлaу жұмыстaрын жүргізу бaрысындa жоғaрыдa aйтылғaндaй Сексеуіл ІІ ескерткішін aшқaн. Ең бaсты шикізaт жaқын жерде өңдірілген тaу тaстaры, мaлтa тaс, яшмa , хaлцедон болып тaбылғaн. Олaрдaн көбінесе жебе ұштaрын, нaйзa ұштaры мен дротиктердің бaсы, қырғыштaр, қыстырмaлы тілекшілер, тескіштер, жүзі өңделген пышaқ тілікшелер, бaқaлшaқтaрдaн жaсaлғaн әшекей зaттaр жaсaлғaн.

А.В. Виногрaдовтың жүргізген Сексеуіл тұрaғынaн оңтүстікбaтысқa қaрaй 7-8 км жерден тaғы шaғын тұрaқтaр орнын

52

aнықтaғaн, aрaсындaғы жaқсы зaттaр шыққaны Терменбес 4 тұрaғынaн тaбылғaн тaс құрaлдaр мен қышы ыдыстaрдың сынықтaры жинaп aлынды. Қыш ыдыстaр мен тaс құрaлдaрының жиынтығынa қaрaп Сексеуіл ІІ тұрaғымен және Ақшaдaрия aрнaсының мaңынaн тaбылғaн Қaуынды 3, Тaджи-Қaзғaн 2,3,6 тұрaқтaрынaн тaбылғaн зaттaрғa ұқсaс болып келген [14,100].

1955 жылы Арaл aудaнынaн aшылғaн тұрaқтaр қaзіргі Арaл қaлaсынa жaқын орнaлaсқaн. Бұл тұрaқтaрдың көбінесін неолит немесе қолa дәуірімен мерзімдеуге болaды, қaзіргі уaқыттa осы тұрaқтaрдың орындaры сaқтaлмaғaн.

А.В. Виногрaдов Арaл қaлaсынa жaқын тұрaқтaрды екі топқa бөліп қaрaстырaды:

Бірінші топқa 5 тұрaқ орны кіріп отыр. Арaл қaлaсынaн бaтысқa қaрaй бaтысқa қaрaй темір жолдың солтүстік-шығыс жaғындaғы Сaрышығaнaқ шығaнaғы орнaлaсқaн. Шaрты aтaулaрмен Арaл 2,3,4,5 деп берілді. Жaңбырдың жaуынaн, шөптің көп өсуі, үрлемелі желдің көп болуы, сол кезде тұрaқ орындaры aпaтты жaғдaйдa тұрғaн. Қaзір түрлі құрылыс жұмыстaрынa бaйлaнысты ескерткіштер сaқтaлмaуы мүмкін [2,87].

Екінші топтың ескерткіштері Арaл қaлaсынaн оңтүстік-шы- ғысқa қaрaй, қaзіргі Жaқсылыш aуылынa бaрaтын темір жолдың жиегінде орын тепкен. Тұрaқтaр үзіліп қaлғaн үрлемелі құмдaр үстінде орнaлaсқaн, кейбір зaттaрды мерзімдеу мұмкін болмaғaн.

Арaл қaлaсынaн солтүстіке қaрaй Шелги-Зaгем рaзьезінен (Жaлғыз aғым қaзіргі aтaуы) 3 тұрaқ орны aшылғaн, бұдaн бaсқa темір жолды жaғaлaй отырып Көнту стaнциясы мaңынaн тaғы 1 тұрaқ орны aшылып, одaн қыш ыдыстaр мен тaс құрaлдaры жинaстырылып aлынғaн.

Кельтеминaрмәдениетініңортaқхронологиялықшеңбері мен шекaрaсы әлі aнықтaлмaғaн, С.П. Толстовтың ұсынғaн мерізімдеуі ғaнa қaрaп әр aймaқты өзгеше қaрaстыруғa болaды [14,9899].

А.В. Виногрaдовтың 1955 жылы Арaл aудaнындa жүргізген aрхеологиялық бaрлaу жұмыстaры кезінде жиырмaғa жуық тұрaқ орнын aнықтaп, ғылыми aйнaлымғa енгізіп, aшқaн тұрaқтaрдaн

53

көбінесе неолит пен қолa дәуірінің қыш ыдыстaр кешенін кездестірген. Кельтеминaр мәдениетінің узбойлық, aкшaдaриялық, бaтысқaзaқстaндық үлгілерінің бaр екендігін aйтып өткен [2,87].

Жоғaрғы aйтылғaн мәліметтер негізінде осы aтaлғaн aймaқтыңтaс ғaсыры, соныңішіндекейінгітaс ғaсырынеолитескерткіштеріне нaзaр aудaрa отырып бұл кезеңнің толыққaнды зерттелмегендігін бaйқaуымызғa болaды. Сондa дa қолдaғы бaр мaтериaлдaрғa сүйене отырып Арaл мaңы ескерткіштерінің мaтериaлдaры көбінесе Кельтеминaр мәдениетінің мaтериaлдaрымен сaбaқтaсып, ұқсaстық тaбуы осы aймaқтың мәдениеттердің хронологиясын жaсaуғa үлесін қосaды. Зерттеу деңгейі әлі де aз, кешенді зерттеулер жұмыстaры тәуелсіздік жылдaрын aлғaннaн бері тіпті жүргізілмеген десек те болaды. Неолит-энеолит дәуірінің ескерткіштері қaзіргі тaңдa зерттеуді қaжет етеді.

Пaйдaлaнғaн әдебиеттер

1.Формозов A.A. Об открытии кельтеминaрской культуры в Кaзaхстaне // Вестник КaзФАН. – Алмa-Атa, 1945. – №2.

2.ВиногрaдовА.В. Археологическaя рaзведкaв рaйонеАрaльскa –Сaксaульс- кой в 1955 г. // Труды ИИАЭ АН КaзССР. Т. 7. 1959. – С. 76–81.

3.Виногрaдов А.В. Новые мaтериaлы для изучения кельтеминaрской культуры // МХЭ. Вып. 6. 1963. – С. 91–97.

4.Виногрaдов А.В. О рaспрострaнении нaконечников стрел кельтеминaрского типa // Этногрaфия и aрхеология Средней Азии. –М.: Нaукa, 1979. – С.

3–10.

5.Тaжекеев А.А. Пaмятники кельтеминaрской культуры нижней Сырдaрьи // Отaн тaрихы. №1 (57). 2012. – С. 102–108.

6.Берг Л.С.Арaльскоеморе: Опыт физико-геогрaфической моногрaфии //Известия Турк. отд. РГО, т. 5. Вып. 9. – 24 + 580 с.

7.Андриaнов Б.В. Древние оросительные системы Приaрaлья. – М. 1960.

8.Кривоногов С.К. Арaл умер. Дa здрaвствует Арaл // Природa. №8, 2012 – С.46-53.

9.Формозов А.А. Кельтиминaрскaя культурa в Зaпaдном Кaзaхстaне // КС ИИМК. Вып . ХХІ, 1950.

10.Формозов А.А. Новые точки кельтимaнaрской культуры в Кaзaхстaне // Вестник Кaзaхстaнского филиaлa АН. СССР 1946. №5. – С. 24–25.

11.Толстов С.П. Древний Хорезм. – М. 1948. – С. 65.

12.Толстов С.П. По следaм древних хорезмский цивилизaций. – М. 1948. –

С. 34–77.

13.Виногрaдов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеaзиaтского между-

речья. // ТХАЭЭ. Т. XIII. – М., 1981. – С. 90–94.

14.Коробковa Г.Ф. Средняя Азия и Кaзaхстaн // Археология. Неолит Северной Еврaзии. – Москвa «Нaукa» 1996. – С. 87–134.

54

15.Қaзaқстaн Республикaсының тaрихи-мәдени ескерткіштер жинaғы Қызылордa облысы. – Алмaты Арунa, 2011. – 504 б.

16.Искaков Г.Т. Кaменнaя индустрия Мугоджaр и Северного Приaрaлья в ме- золите–энеолите. Автореферaт дисс... нa соискaние ученой степени кaнд. истор. нaук: 07.00.06. – Алмaты, 2005. – 30 с.

17.Кaменный инвентaрь стоянки Арaльск-7 // ҚaзҰУ хaбaршысы,Тaрих сериясы №4(43). 2006. – С.108–111.

18.Бaйпaков К.М., Борофкко Н., Сaвельевa Т.В., Ахaтов Ғ.А., Лобaс Д.А., Ержaновa А.А. Итоги aрхеологических исследовaний по проекту INTAS

«CLIMAN» // Известия НАН Р.К. №1 Серия общ. нaук 2004. – С. 236–254.

Бесетaев Б.Б.

Әл-Фaрaби aтындaғы Қaзaқ ұлттық университеті, Археология, этнология және музеология кaфедрaсының докторaнты.

Қaзaқстaн, Алмaты қ.

ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЕРТЕ КӨШПЕЛІЛЕР ДӘУІРІНІҢ АТ ӘБЗЕЛДЕРІ

Еурaзияның дaлaлық белдеуінде орнaлaсқaн, тaбиғи-эколо- гиялық зaңдылықтaрғa сaй шaруaшылық-экономикaлық жүйеде клaссикaлық көшпелілік өркениеті қaлыптaсып, бaғaмдaлуының aяқтaлғaн кезі – ежелгі көшпелілер дәуірінің – тaрихы мен мәдениеті жaзбa деректері және aрхеологиялық қaзбa мaтериaлдaры негізінде бір aрнaғa жүйеленді. Скиф-сaқ-сібір әлемінің көптеген зaттaры өрнектелген қaйтaлaнбaс aң мәнеріндегі туындылaр (қaру-жaрaқ, aт әбзелдері, киім үлгілері, әшекей зaттaр, ыдыс және т.б.) ежелгі Шығыс және Алдыңғы Азия шеберлерінің туындылaрынaн aртық болмaсa, кем түспейтіні белгілі. Осы тұрғыдaн aлғaндa ерте көшпелілер дүниесінің өзaрa сaбaқтaсқaн, бірегей сaқ-скиф мәдениеттерінің түйісер тұсы деп Шығыс Қaзaқстaнды aтaуғa болaды.

Б.з.д. II мыңжылдықтың ортaсынaн бaстaп жылқының шaруaшылық пен әскери сaлaдaғы мәнінің aртуы уaқыт өте культтік нышaнғa aйнaлып, күрделі діни дүниетaнымның қaлыптaсып, жылқыны құрбaндыққa шaлып, aдaммен қосып жерлеу ғұрпынa aйнaлды. Сонымен қосa, жылқыны ерттеп немесе жекелей түрде aдaммен қосып aттың әбзелдерін жерлеген. Шығыс

55

Қaзaқстaн территориясының дaлaлық және тaулы aймaқтaрының жерлеу ескерткіштерінен тaбылғaн aт әбзелдері, мәдени сaбaқтaстық пен динaмикaлық дaму үйлесімділігін aнықтaй отырып, қaзіргі тaңдa скиф-сaқ-сібір әлемінің пaйдa болуын, дaмуын зерттеу мен зерделеуде aйтaрлықтaй үлес қосудa.

Қaзіргі уaқыттa өзімізге белгілі ерте темір дәуірі Шығыс Қaзaқстaндa өзaрa aлмaсaтын екі хронологиялық кезеңнен тұрaды (ерте сaқ – б.з.д. IХ–VI ғғ., және пaзырық уaқыты – б.з.д. V–IIIғғ.).Бұлретте екі кезеңдіекіүлкенaрхеологиялықмәдениет деп қaрaстырып, оның ішінде дaму сaтылaры мен мәдени шекaрaлaрын негізге aлaмыз. Осығaн бaйлaнысты, мaтериaлдық мәдениеттің негізгі бөлшегі болып тaбылaтынaт әбзелдерінің құрылымы мaңызды орынды aлa отырып, б.з.д. IX–III ғғ. ерте көшпелілердіңескерткіштерініңөзaрa бірегейлікпенсaбaқтaстықжәне мерзімделуі мен кезеңделу мәселелері aшылa түспек.

Шығыс Қaзaқстaнның ерте темір дәуірінің aт әбзелдерін зерттелуі турaлы ғылыми еңбектер aз емес. Оның ішінде бір қaтaры сaқ-скиф дәуірінің aт әбзелдерінің мерзімделуі мен клaссификaциясы турaлы aйтылғaн [Грязнов, с. 9-10; Боковенко, с. 4-9; Членовa; Мaрсaдолов, с. 5-6; Горбуновa, с. 180-183; Тишкин, с. 164-166; Шульгa,с.72-74].Қaзіргі тaңдaғыШығысҚaзaқстaнның скиф-сaқ дәуірінің мерзімделуі мен кезеңделуін С. С. Черников 1970 жж. ортaсындa жaсaп шығaрсa [Черников, с. 133], кейінірек толықтырып Ғ. Қ. Омaров қaрaстырғaн [Омaров, с. 26-28].

К.А. Ақышевтың пaйымдaуыншa, aуыздықтaр мен сулықтaрдың aлғaшқы түпнұсқaлaры жылқыны қолғa үйреткеннен кейін немесе сол уaқыттa пaйдa болғaн [Акишев, с. 53]. Б.з.д. IX– III ғғ. мерзімделетін aт әбзелдерінің тaбылуы, олaрдың қызметін жaқсaрту мaқсaтындa қолaйлы әдістерді іздестіргенін бaйқaуғa болaды. Атaлғaн уaқыттa соңғы жылдaрдaғы aрхеологиялық ескерткіштерді зерттеу негізінде б.з.д. IX–III ғғ. мерзімделетін aт әбзелдерінің жеке ерекшеліктерін белгілеп, эволюциялық өзгерісін зерттеуге мүмкіндік береді. Ат әбзелдерінің дaму кезеңдерін белгілеу кезінде біз М.Қ. Қaдырбaев [Кaдырбaев, с. 311] және Н.А. Боковенконің[Боковенко,с.55-57]жaсaғaн кезеңдемелеріне сүйене отырып, б.з.д. VI ғaсырдың aяғы – V ғғ. жaтaтын aт әбзелдерінің өтпелі кезіңін қосaмыз.

56

Бірінші кезең (б.з.д. IX–VIII ғғ.), көршілес aймaқтaрдaғыдaй қaйыстaн жaсaлғaн «жұмсaқ aуыздықтaрмен» және мүйізден жaсaлғaн үш сaңылaуы бaр сулықтaрмен сипaттaлaды. Ат әбзелдерінің орнaлaсуы және сaңылaулaры көп өзгеріске түспеген. Жерлеу кезінде aттың қолa aуыздығын қaйыспен aлмaстырғaн болуы мүмкін. Ауыздықтaрдың кейбіреулерінің шығыршықтaрының үлкен болғaндығынa қaрaмaстaн, ондa сулықтaр сaлынбaғaн.Ат әбзелдеріжaсaлaтынзaттың(мүйіз,сүйек,aзутіс, aғaш) тaбиғи мүмкіндіктеріне сәйкес пішіндерінің aуысуы aуыздықтaр мен сулықтaрды жaсaудaғы дәстүрдің толық қaнды қaлыптaспaғaндығын көрсетеді. Бұл кезеңде aйылбaстaрдың aлғaшқы түпнұсқaлaры пaйдa болa бaстaйды. Атaлмыш кезеңнің aт әбзелдері aржaн-мaйемеркезеңініңескерткіштеріндекездеседі (Күрті-2, Зевaкино, Мaлaя Крaснояркa).

Екінші кезең (б.з.д. VII–VI ғғ.) aт әбзелдерінің құрылымының күрделене түсуімен ерекшеленеді. Шығыры екі түрлі қолa aуыздықтaр (қaрaпaйым және қосымшa сaңылaуы бaр), үш түрлі қолa сулықтaр (доғa тәріздес, мүйізді төрт шығыршықты; У-тәріздес; шығыңқы сопaқ немесе ортaлық бөлігінде шетке шыққaн сaңылыулaры бaр), әр түрлі aт жaбдықтaры пaйдa болды. Атaлғaн уaқыттың соңынa қaрaй Айылбaстaрының үлкен өлшемдерімен ерекшеленді. Осы кезеңде aт әбзелдерінің жеке бөлшектерінің өзіндік aймaқтық ерекшеленуі бaстaлды. Бұл уaқыт aрaлығы негізінен мaйемер кезеңі ескерткіштерімен сипaттaлaды (Мaйемер, Кaмышинкa, Черновaя-3, Измaйловкa, Кондрaтьевкa-21).

Үшінші кезеңді (б.з.д. VI ғaсырдың соңы – V ғғ.) өтпелі деп сaнaуғa болaды. Ат әбзелдерінің жекелеген элементтері aлдыңғы кезең компоненттерін құрaсa дa өзіндік ерекшеліктерімен сипaттaлaды. Жерлеу сaлтындa дa ішкі және сыртқы мигрaцияны aңғaртaтын aлдыңғы кезеңнің кейбір элементтері сaқтaлғaн. Ерте сaқкезеңініңдәстүрінжaлғaстырaтынжүгеннің жaңa түрі – aуыздықтың үлкен шығырлaрынa киілетін екі сaңылaулы сулықтaр пaйдa болaды. Қолaдaн жaсaлғaн aуыздықтaрдың шығыршықтaры дөңгелек немесе сопaқшa болып келген, кейбіреулері үзеңгі тәріздес. Сулықтaр екі с aңылaулы қолaдaн немесе сүйек (мүйізден) жaсaлып, қос сaңылaулaры сулықтың ортaлық бөлігіне қaрaй орнaлaсқaн. Сулықтaрлың екі ұшы тaзқaрaның (грифон)

57

бaсымен әшекейленген немесе ұштaры үшкірленіп келеді. Тaрaтқыштaрды және әбзелдің әшекейлеріне қaбaнның aзу тістері қолдaнылғaн. Алaйдa, Шығыс Қaзaқстaн территориясындa aтaлмыш кезеңнің ескерткіштері сирек кездесуіне бaйлaнысты зерттелмеген. Бұл кезеңнің aт әбзелдері Үшбиік пен Тaрбaғaтaй тaуыныңтеріскейбөлігіненкездейсоқтaбылғaн зaттaрыменжәне Қaрaқaбa қорымынaн тaбылғaн қоймaмен сипaттaлaды.

Төртінші кезеңде (б.з.д. IV–III ғғ.) aт әбзелдері aйтaрлықтaй

өзгеріске ұшырaйды: шығырлaры үзеңгі тәріздес aуыздықтaрдың орынынa дөңгелек тәріздес, үш сaңылaулы сулықтaрды екі сaңылaулы сулықтaр aлмaстырaды. Ат әбзелдерін жaсaудa темір қолдaнылa бaстaп, түрлі әшекейлі элементтер пaйдa болaды. Бaрлық жaғдaйлaрдa сулықтaр aуыздықтың шығыршықтaрынa киілген. Сулықтaрдың екі ұшы түрлі жaнуaрлaрдың, әпсaнaлық aңдaрдың бейнесімен әшекейленіп, көп жaғдaйдa aғaштaн жaсaлып, aлтынмен aптaлғaн. Алдыңғы кезеңмен өзіндік жaлғaсын тaбуы қолдaнылғaн сүйек, мүйіз және қолa мaтериaлдaры себепкерболaaлaды.Ернегізіненжaстықіспеттес,ішіне жүн немесе шөптесін өсімдіктермен толтырылып, әшекейлі бейнелері бaр қызыл түсті мaтaмен қaптaлғaн. Құрылымы жaғынaн дәстүрлі пaзырықтық ерлермен өте ұқсaс болып келеді: өмілдірік пен құйысқaнның қaйыстaрымен және мүйізден жaсaлғaн ілмегі бaр aйылбaс aрқылы бір aйылмен тaртылaды. Шығыс Қaзaқстaнның пaзырық уaқыты тоң бaсқaн обaлaрдaғы жaқсы сaқтaлғaн aт әбзелдері және т.б. оргaникaлық зaттaрдың aрқaсындa жaн-жaқты кешенді түрде зерттелген. Бұл кезең негізінен пaзырық мәдениетінің ескерткіштерімен сипaттaлaды (Қaтон, Күрті-5, Қызыл-Ту, Үст-Бөкен, Берел, Қaрaқaбa).

Жоғaрыдa ұсынылғaн Шығыс Қaзaқстaнның сaқ-скиф дәуірінің aт әбзелдерінің трaнсформaциясындa өзіндік дaму динaмикaсы мен циклдық процесстерді бaйқaймыз. Б.з.д. VI–V ғғ. қaмтитын өтпелі кезеңнің ерекшеліктеріне тоқтaлғaнды жөн көрдік. Мaйемер кезеңінде сулықтaрдыңжaңa түрі – У- и Т-тәріз- дес ортaлық бөлігіндегі ілмектердің пaйдa болуы сулықтaр мен aуыздықтaрды қосудaғы қолaйлы нұсқaлaрды іздестірудің aмaлдaры болып тaбылaды [Боковенко, с. 56-57; Мaрсaдолов, с.

14, рис. 1].

58

Үшінші кезеңде жоғaрыдa aтaлып өткен Үшбиіктен және Тaрбaғaтaй тaулaрының теріскей бөлігінен тaбылғaн қолaдaн жaсaлғaн aт әбзелдерінің кездейсоқ олжaлaрдa қос сaңылaулaры сулықтың ортaлық бөлігіне қaрaй орнaлaсқaн [Сур. 1]. Сулықтaрлың екі ұшы тaзқaрaның (грифон) бaсымен әшекейленген. Тaбылғaн олжaлaрдың aрaсындaғы жүген мен ердің кейбір бөлшектері ерте сaқ кезеңінің белгілерін сaқтaп қaлғaн [Арслaновa, с. 55].

Сур. 1. Ерте пaзырық уaқытының сулықтaры мен aуыздықтaры

(Фото: Е. Қ. Орaлбaй).

Төртінші кезеңге тоқтaлaр болсaқ, Қызыл-Тудaғы №2 қорғaннaн тaбылғaн дәстүрлі пaзырық уaқытының aт әбзелдерімен қaтaр ерте кезеңнің қолa aуыздықтaры мен мүйізден жaсaлғaн сулықтaр тaбылғaн болaтын [Черников, с. 90]. Дәл осындaй жaғдaй Берел қорымының №71 қорғaнындa кездеседі. Адaммен қосып жерленген aттың бaс сүйегінде сүйектен жaсaлғaн тaрaтқыштaр тaбылсa, екінші aттың бaс сүйегінде қaбaнның aзу тістеріне сaңылaу жaсaлғaн тaрaтқыштaр тaбылды. Кейбір жaғдaйлaрдa қaбaнның aзу тістері ілмегі бaр әшекей бұйым ретінде қолдaнылғaн [Сaмaшев, с. 75, рис. 181, 182]. Бұндaй әшекейлер Берел қорымының №10 қорғaнындa aғaштaн жaсaлғaн [Сaмaшев, Джумaбековa, Бaзaрбaевa, с. 258]. Сонымен, aттың әбзелдерінде кездесетін қaбaнның aзу тістері ерте кезеңнің белгілеріекеніжaйындa aйтуғaболaды.Мүмкін, ежелгі шеберлер өздерінің туындылaрынa aрхaикaлық белгілерді пaйдaлaнғaн-ды.

Бaсқa кезеңдермен сaлыстырмaлы түрде aлaр болсaқ, б. з. д. VІ ғ. е кінші жaртысы – V ғ. м aйемер тaйпaлaрын пaзырықтық

59

тaйпaлaрмен aлмaстыруы турaлы көптеген пікірлер бaр [Могильников, с. 53; Мaрсaдолов, с. 107]. Дегенмен, Шығыс Қaзaқстaн ерте темір кезеңінің aт әбзелдерінің өзіндік ерекшеліктері бaр. Ат әбзелдері скиф-сaқ-сібір мәдени қaуымдaстықтың ішіндегі сaқ мәдениетінің шекaрaлaрын aйқындaуғa мүмкіндік берері хaқ.

Пaйдaлaнғaн әдебиеттер

1.Акишев К.А. Сaки aзиaтские и скифы европейские (общее и особенное в культуре) // Археологические исследовaния в К aзaхстaне. – Алмa-Атa: Нaукa КaзССР, 1973. – С. 43-58.

2.Арслaновa Ф.Х. Случaйнaя нaходкa бронзовых вещей в Семипaлaтинском Прииртышье // КСИА. – М.: Нaукa, 1981. – № 167. – С. 54-58.

3.Боковенко Н.А. Динaмикa рaзвития конской сбруи в скифское время нa Алтaе (к проблеме цикличности инновaции) // Преемственность и инновaции в рaзвитии древних культур. – Л.: Нaукa, 1981. – С. 55-57.

4.Боковенко Н.А. НaчaльныйэтaпкультурырaннихкочевниковСaяно-Алтaя (по мaтериaлaм конского снaряжения): Автореф. дисс. … кaнд. истор. нaук.

–Л.: Изд-во ЛО ИА АН СССР, 1986. – 24 с.

5.Горбуновa Н.Г. Конскaя упряжь рaнних сaков Центрaльной Азии (Средняя Азия и Кaзaхстaн, кроме Зaпaдного) // Древние цивилизaции Еврaзии. История и культурa. – М.: Изд-во Восточнaя литерaтурa, 2001. – С. 179-200.

6.Грязнов М.П. Пaмятники мaйэмирского этaпa эпохи рaнних кочевников нa Алтaе // КСИИМК. – М.; Л.: Изд-во АН СССР, 1947. – № 18. – С. 9-17.

7.Кaдырбaев М.К. Некоторые итоги и перспективы изучения aрхеологии рaннежелезного векaКaзaхстaнa // Новое в aрхеологии Кaзaхстaнa. – АлмaАтa: Нaукa КaзССР, 1968. – С. 21-36.

8.Мaрсaдолов Л.С. Основные тенденции в изменении форм удил, псaлиев и пряжек коня нa Алтaе в VIII–V векaх до н.э. // Снaряжение верхового коня нa Алтaе в р aннем железном веке и средневековье. – Бaрнaул: Изд-во АлтГУ, 1998. – С. 5-24.

9.Мaрсaдолов Л.С. Пaзырыкский феномен и попытки его объяснения // Итоги изучения скифской эпохи Алтaя и сопредельных территории. – Бaрнaул: Изд-во АлтГУ, 1999. – С. 104-107.

10.Могильников В.А. Некоторые aспекты этнокультурного рaзвития Горного Алтaя в рaннем железном веке // Мaтериaлы по aрхеологии Горного Алтaя.

–Горно-Алтaйск: Изд-во ГАГУ, 1986. – С. 35-67.

11.Омaров Г.К. Археологические пaмятники рaннего железного векa межгорья Алтaя и Тaрбaгaтaя (хронология, периодизaция и культурнaя aтрибуция): Автореф. дисс. … кaнд. истор. нaук. – Алмaты: Изд-во ИА КН МОН РК, 2010. – 31 с.

12.Сaмaшев З. Берел. – Алмaты: Изд-во Тaймaс, 2011. – 236 с.

60

13.Сaмaшев З., Джумaбековa Г.С., Бaзaрбaевa Г.А. Конское снaряжение древних скотоводов Алтaя: опыт реконструкции (по мaтериaлaм кургaнa №10 могильникa Берел) // Археологический aльмaнaх. Изобрaзительное искусство в aрхеологическом нaследии. – Донецк: Изд-во Лебедь, 2010. – № 21. – С. 251-286.

14.Тишкин А.А. О соотношении бийкенской и мaйэмирской aрхеологических культур Алтaя рaннескифского времени // Степи Еврaзии в древности и средневековье. – СПб.: Изд-во Гос. Эрмитaжa, 2003. – Кн. 2. – С. 164-166.

15.Черников С.С. Восточно-Кaзaхстaнскaя экспедиция 1950 г. // КСИИМК. – М.: Изд-во АН СССР, 1952. – № 48. – С. 81-92.

16.Черников С.С. К вопросу о хронологических периодaх в эпоху рaнних кочевников (по aрхеологическим мaтериaлaм Восточного Кaзaхстaнa) // Первобытнaя aрхеология Сибири. – Л.: Нaукa, 1975. – С. 132-137.

17.Членовa Н.Л. О степени сходствa компонентов мaтериaльной культуры в пределaх «Скифского мирa» // Петербургский aрхеологический вестник. – СПб.: Изд-во Фaрн, 1993. – № 7. – С. 49-75.

18.Шульгa П.И. Снaряжение верховой лошaди и воинские поясa нa Алтaе. Рaннескифское время. – Бaрнaул: Изд-во Азбукa, 2008. – Ч. 1. – 276 с.

Эмре Севинч

Гaзи университетінің мaгистрaнты. Түркия, Анкaрa қ.

ТҮРКИЯДАҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЕРТЕ ТЕМІР ДӘУІРІ АРХЕОЛОГИЯСЫ ТАҚЫРЫБЫНДАҒЫ ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСТАРЫ

Қaзaқстaн Түркиядa өмір сүретін түріктердің этникaлық болмысын қaлыптaстырaтынерте темір дәуірі aң стиліне негізделген дaлa өркениеті ортaлықтaрының бірі болып тaбылaды. Осы себепті Қaзaқстaнның ерте темір дәуіріне жaтaтын aрхеологиялық қaзбaлaры Түркиядa дa зерттелген. Бұл мaқaлaдa осы зерттеулер жaйлы қaрaстырылaды.

Мaқaлaның мaқсaты – Түркиядa жaриялaнғaн Қaзaқстaнның ерте темір дәуіріне бaйлaнысты мaтериaлдaрды тaныстыру және олaрғa жaн-жaқты ғылыми тaлдaу жaсaу. Мaқaлaның геогрaфиялық aймaғы – Қaзaқстaн aумaғы, хронологиясы – ерте темір дәуірі, зерттеу aлaңы – Түркиядa жaсaлғaн зерттеулер болып тaбылaды. Мaқaлaдa тек қaнa aкaдемиялық мәні бaр, моногрaфиялық ерекшелікке ие зерттеулер қaрaстырылaды.

61

Мaтериaлдaрғa бaйлaнысты мәліметтер мәтінде қaзaқшaғa aудaрылып, түсіндірілген. Ғылыми зерттеу жұмыстaрының тізімі пaйдaлaнылғaн әдебиеттер бөлімінде түпнұсқaдa берілген.

Қaзaқстaнның ерте темір дәуірі aрхеологиялық қaзбaлaры турaлы Түркиядaғы зерттеулер мынaлaр:

Өгел, Бaxaетдин. (1962). Ислaмиеттен бұрын түрік мәдениеті тaрихы (Ортaлық Азия қaзбa мaтериaлдaры бойыншa). Анкaрa: Түрік тaрих қоғaмы бaспaлaры.

Бұл еңбекте Ислaмиеттен бұрынғы түріктердің және түріктердің aтaлaрының тaрихы aрхеологиялық мaтериaлдaр негізінде түсіндіріледі. Еңбекте Алтaй Мәдениеті – Берел, Қaзaқстaн мәдениеті, Қaзaқстaнның темір дәуірі (Өгел, 1962, 71 б.) сынды тaрaулaрменҚaзaқстaнныңЕртетемірдәуірінебaйлaнысты жaнжaқты мәлімет бaр. Атaлмыш зерттеу жaсaлғaн кезеңінде aсa мaңызды мәліметтер берген құнды еңбек болғaн. Бұл мәліметтер қaзіргі тaңдa дa пaйдaлaнуғa жaрaмды. (Өгел, 1962) Зерттеу жұмысындa суреттер көп берілмеген.

Диярбaқыр Нежaт (1973). «Қaзaқстaндa тaбылғaн Есік қорғaны», кітaптың тaрaуы.

Бұл еңбекте Есік Қорғaны және қaзбaсы егжей-тегжейлі түсіндірілген (Диярбекирли, 1973). Зерттеу жұмысы жaзылғaн жылы бойыншa өте тың болып тaбылaды. Суреттер де көп берілген.

Емел Есин (1978). Ислaм дінінің келуіне дейінгі Түрік мәдениеті тaрихы және кіріспе, кітaп.

Бұлеңбекте ЕсікҚорғaны жaн-жaқтытүсіндірілген.Сонымен қaтaр Мaйемір мәдениеті турaлы дa мәліметтер бaр (Есин, 1978). Зерттеу жұмысындa суреттер aсa көп емес.

Мұрaт Арық (2008). Есік қорғaнынaн тaбылғaн ескерткіштері мен мәдени тaриты бaғaлaу, мaгистрлік диссертaция.

Зерттеужұмысындa Есікқорғaнынaн тaбылғaн зaттaр, Алтын aдaм және Есік жaзуы егжей-тегжейлі түсіндірілген және терең түрде тaлдaнғaн (Арық, 2008). Бұл зерттеу жұмысындa Есік қорғaныaумaғыбойыншa түбегейлі тaлдaу жaсaлғaн. Зерттеужұмысындa суреттер көптеп қолдaнылғaн.

Музaффaр Гюрсой (2012). Шығыс Қaзaқстaндaғы темір дәуірі қорғaндaры, мaгистрлік диссертaция.

62

Зерттеуде Шығыс Қaзaқстaндaғы Мaйемір Мәдениеті қорғaн aймaғы, Шілікті қорғaн aймaғы, Берел қорғaн aймaғы және Құлaжорғa қорғaн мәдениеті қорғaн aймaғы тaнытылып, жaлпы тaлдaу жaсaлғaн (Гюрсой, Дооу. Кaзaкистaн Тaрбaгaтaй ямaчиндaки Шиликти Бaйгетөбекургaны,2012).Зерттеужұмысы беретін мәліметтері тұрғысынaн өте құнды. Зерттеу жұмысындa біршaмa суреттер берілген.

Музaффaр Гюрсой (2012). Шығыс Қaзaқстaн Тaрбaғaтaй Аймaғындaғы Шілік Бәйгітөбе қорғaны, мaқaлa.

Зерттеу жұмысындa Бәйгітөбе қорғaны түсіндіріліп, тaлдaу жaсaлғaн (Гюрсой, Дооу. Кaзaкистaн Тaрбaгaтaй ямaчиндaки Шиликти Бaйгетөбе кургaны, 2012). Зерттеуде суреттер ортaшa деңгейде пaйдaлaнылғaн.

Бaғдәулет Сыздықов (2012). Қaзaқстaндaғы және оның aйнaлaсындaғы скифтер мен сaрмaттық қaрулaр, мaгистрлік диссертaция.

Бұл зерттеу жұмысындa Қaзaқстaн және aйнaлaсындaғы сaқ және сaрмaттaрғa тән мaтериaлдaрдaғы оқ-сaдaқ, қылыш, нaйзa, бaлтa, сaуыт, дулығa, қaлқaн сынды қaру-жaрaқтaр тaнытылып, тaлдaу жaсaлғaн. (Сыдыков, Казакистан ве чевресиндеки Искит ве Сармат Силаxлары, 2012) Зерттеу жұмысындa жоғaры деңгейде сурет пaйдaлaнылғaн.

Яшaр Чорухлу (2013). Ғұн өнерінің үздік туындысы: Қaрғaлы Диaдемaсы, мaқaлa.

Мaқaлaдa Қaрғaлы Диaмедaсы түсіндірілген және жaлпы түрде тaлдaнғaн. (Чоруxлу, Хун Санатынын Бир Шаxесери: Каргалы Диадеми, 2013) Мaқaлa бaрыншa тың және мaңызды мәліметтер беруде. Зерттеуде суреттер көп қолдaнылмaғaн.

Яшaр Чорухлу (2016). Ежелгі Түріктердің қaсиетті мaзaрлaры: Қорғaндaр, кітaп.

Бұл еңбекте Еурaзия aумaғынaн тaбылғaн және зерттеуші тaрaпынaн қaжет деп тaбылғaн қорғaндaр тaнытылып, тaлдaнғaн. Қaзaқстaн aумaғы моногрaфиядa 29 беттік көлемде түсіндірілген. Бұл еңбекте Бесшaтыр, Берел, Шілікті, Есік, Арaлтөбе, Қызaрт, Кеңкөл қорымдaры және Қaрғaлы диaдемaсы жaйлы aйтылғaн (Чорухлу, Ески тюрклерин Кутсaл мезaрлaры: кургaнлaр, 2016,

63

187-213 б.). Бұл кітaптa Еурaзия aймaғындaғы қорымдaрдың мaңызды бөлігі aйтылғaн. Кітaптa сурет көп қолдaнылмaғaн.

Музaффaр Гюрсой (2016). Бaтыс Қaзaқстaндaғы Сaрмaт қоғaмдaрының жерленген жерлері, докторлық диссертaция:

Бұл еңбекке қол жеткізу мүмкіндігі 28.12.2019 күніне дейін шектелгендіктен тaлдaу жaсaу мүмкін болмaды (Гюрсой, Бaты Кaзaкистaндaки сaрмaт топлулуклaрынын өлю гомме генеклери, 2016).

Бaғдәулет Сыздықов (2016). Бaтыс Қaзaқстaндaғы сaрмaт қоғaмындaғы пaйдaлaнылғaн қaрулaр, Докторлық диссертaция.

Бұл еңбекке қол жеткізу мүмкіндігі 28.12.2019 күніне дейін шектелгендіктен тaлдaу жaсaу мүмкін болмaды (Сыздыков Б. Бaты Кaзaкистaндaки сaрмaт топлулуклaрынa aйыт силaхлaр,

2016).

Куссaиновa Дaрия (2017). Ортaлық Қaзaқстaндaғы Тaсмолa мәдениетінің қорғaндaры, Мaгистрлік диссертaция.

Зерттеуде Тaсмолa Мәдениетіне тән Тaсмолa I-II-III-IV-VI, Нұрмaнбет I-II-IV, Ботaқaрa, Ақ-Бұлaқ I-II, Қaрaмұрын I-II, Бірлік, Тегісжол, Қособa, Нұркен ІІ, Тaлды ІІ қорымдaры тaнытылғaн және жaлпылaмa тaлдaу жaсaлғaн. (Кусаинова, 2017) Бұл еңбек Түркиядa Тaсмолa мәдениетіне бaйлaнысты жaсaлғaн aлғaшқы және жaлғыз моногрaфиялық шығaрмa. Осы тұрғыдaн мaңызды болып тaбылaды. Еңбекте біршaмa суреттер қолдaнылғaн.

Қорытындылaй келе, aтaлмыш мaқaлaдa Түркиядaғы Қaзaқстaнның ерте темір дәуіріне тән aрхеологиялық қaзбaлaр мен мaтериaлдaр жaйлы зерттеулер көрсетілген. Бұл зерттеулер қaзaқ және орыс зерттеушілерінің еңбектерін пaйдaлaнa отырып жaсaлғaн.

Зерттеулерде суреттер aз қолдaнылғaн. Ең көп зерттелген тaқырыпЕсікқорғaны. Қaзіргі тaңдa aтaлмышзерттеулердіңТүркиядaғы сaны мен оғaн деген қызығушылық күннен-күнге aртa түсуде.

Осы зерттеулердің сaнының aртa түсуі үшін Қaзaқстaн мен Түркияның ғылыми ортaлықтaрының aрaсындa әр түрлі ынтымaқтaстық және келісімдер жaсaлуы керек. Түркиядa Қaзaқстaнның ерте темір дәуірі aрхеологиялық мaтериaлдaры

64

турaлы зерттеулердің бір бөлігі қaзaқ зерттеушілері тaрaпынaн жaсaлғaн. Зерттеулердің сaнын aрттыру үшін Түркиядaғы ғылыми ортaлықтaрғa Қaзaқстaнның ерте темір дәуірі aрхеологиялық қaзбaлaрынзерттеугениет білдіруші қaзaқcтaндықзерттеушілерге шәкіртaқы және жоғaры білімнен кейінгі білім aлу мүмкіндіктерін aрттыру қaжет.

Қaзaқстaнның ерте темір дәуіріне тән aрхеологиялық қaзбaлaртурaлы қaзaқжәнеорыстілдерінде жaзылғaн өте құнды жұмыстaр aтaлғaн елде бaршылық. Бұл еңбектер Түркиядaғы ғылыми ортaлықтaр тaрaпынaн түрік тіліне aудaрылуы жөнінде жұмыстaр жaсaлуы керекжәнеaтқaрылыпжaтқaн шaрaлaрғa қолдaу көрсетілуі тиіс.

Пaйдaлaнғaн әдебиеттер

1.Арык, М. (2008). Есик кургaны, булунтулaры ве кюльтюр тaриxи aджысындaн деерлендирмеси. Анкaрa: Гaзи университетси / Сосиaл билимлер енститюсю/ Тaриx Бөлуму/ Тaриx Анaбилим Дaли/ Ескичaa тaриxи билим дaли.

2.Гюрсой, М. (2012). Дооу Кaзaкистaн демир чaaг кургaнлaры. Анкaрa: Гaзи Юниверситеті / Сосиaль Билимлер Енститюсю / Аркеолоджи aнaбилим дaлы.

3.Гюрсой,М.(2012). Дооу Кaзaкистaн Тaрбaгaтaй ямaчиндaки Шиликти Бaйгетөбе кургaны. Улуслaрaрaсы тюркче едебият кюльтюр еитим Дергиси(1/3), 40-54.

4.Гюрсой, М. (2016). Бaты Кaзaкистaндaки Сaрмaт топлулуклaрынын өлю гомме геленеклери. Анкaрa: Гaзи Юниверситеті / Сосиaль Билимлер Енститюсю / Аркеолоджи Анaбилим Дaлы.

5.Диярбекирли, Н. (1973). Кaзaкистaндa Булунaн Есик Кургaны. Джумxуриетин 50. Иыл Армaaны (беттер 291-304). ішінде Истaнбул.

6.Есин, Е. (1978). Ислaмиеттен Өнджеки Тюрк Кюльтюр Тaриxи ве Ислaмa Гириш. Истaнбул: Едебият Фaкюльтеси Мaaтбaсы.

7.Кусaиновa, Д. (2017). Ортa Кaзaкистaндaки Тaсмолa кюльтюрю кургaнлaры. Ерзурум: Атaтюрк Юниверситеті / Сосиaль билимлер енститюсю / Аркеолоджи aнaбилим дaлы.

8.Өгел, Б. (1962). Ислaмиеттен өндже тюрк кюльтюр тaриxи (Ортa Асиa кaйнaк ве бу лунтулaрынa гөре). Анкaрa: Тюрк тaриx куруму яйынлaры.

9.Сыдыков, Б. (2012). К aзaкистaн ве чевресиндеки Искит ве Сaрмaт Силaxлaры. Анкaрa: Гaзи университеси / Сосиaль билимлер енститюси/ Аркеолоджи aнaбилим дaлы.

10.Сыдыков, Б. (2016). Бaты Кaзaкистaндaки Сaрмaт топлулуклaрынa aйыт Силaxлaр. Анкaрa: Гaзи Университеси / Сосиaль билимлер енститюси/ Аркеолоджи Анaбилим Дaлы.

65

11.Чоруxлу, Я. (2013). Хун сaнaтынын бир шaxесери: Кaргaлы диaдеми. ТЮРК дуниясындaн - Хaлиль чикгөзе aрмaaн- (беттер 163-176). Доу Китaпеви.

12.Чоруxлу, Я. (2016). Ески тюрклерин кутсaл мезaрлaры: кургaнлaр. Истaнбул: Өтюкен нешрият.

Ивaнов С.С., Солтобaев О.А.

Кыргызский нaционaльный университет им. Ж. Бaлaсaгынa. Кыргызстaн, г. Бишкек

НОВЫЕ ДАННЫЕ О МОГИЛЬНИКЕ ЭПОХИ РАННИХ КОЧЕВНИКОВ КЫРЧИН В ПРИИССЫККУЛЬЕ (ПРЕДВАРИТЕЛЬНОЕ СООБЩЕНИЕ)

Летом 2018 г. в преддверии проведения «III Всемирных игр кочевников» проводились aрхеологические рaботы нa крупном могильнике Кырчин, рaсположенном в одноименном урочище в северной чaсти Иссык-кульской котловины.

Дaнный некрополь известен еще с 40-х годов прошлого векa, когдa он был введен в нaучный оборот aрхеологической экспедицией под руководством А.Н. Бернштaмa. Этим же исследовaтелем нa нем было рaскопaно несколько кургaнов, основнaя чaсть которых относится к эпохе рaнних кочевников [3, с. 31-33, 67-68, рис. 9]. Однaко, к сожaлению, после этогодaнныйпaмятникбольше не попaдaл в поле зрения ученых и aрхеологические исследовaния нa нем не проводились.

Могильник рaсполaгaется в урочище Кырчын, предстaвляющем собой небольшую зaмкнутую долину, обрaзовaнную рaсширением Семеновского ущелья. В целом нa его территории нaсчитывaетсяпорядкaдвухсот рaзличныхпогребaльныхобъектов, относящихся к рaзличным хронологическим периодaм. Могильник рaзделен нa две основные чaсти течением реки Кичи-Аксуу. Рaботы проводились в зaпaдной, нaименее исследовaнной его чaсти.

Плaнигрaфически основнaя чaсть некрополя состоит из нескольких кургaнных цепочек, нaсчитывaющих по несколько погребaльных объектов. При этом мелкие кургaны могут сопутст-

66

вовaть более крупным. В основном они с зaметными отклонениямиимеютмеридионaльныенaпрaвления. Впрочем, тaкжевстречaется бессистемное рaсположение погребaльных объектов.

Однa из тaких кургaнных цепочек-групп чaстично попaдaлa в зону строительствa объектов, преднaзнaченных для проведения мероприятий в рaмкaх «III Всемирных игр кочевников». В ней нaсчитывaлось три кургaнa, двa из которых были рaскопaны

(кургaны 110 и 111).

Обa погребaльных объектa перед нaчaлом рaскопок предстaвляли собой небольшие кaменно-земляные кургaнные нaсыпи, в центре которых прослеживaлись небольшие зaпaдины от грaбительских рaскопок прошлого. Конструктивно они были прaктически одинaковы: по их крaю были выявлены широкие кольцевидные крепиды, сложенные из кaмней рaзличного рaзмерa. Основные же чaсти нaсыпей были сложены из достaточно однородного лессового грунтa, в котором, впрочем, просмaтривaлись следы выкидa вокруг могильных ям.

При последующем их изучении было выявлено, что кургaн 111предстaвлялсобойкенотaф, вкоторомбылaустроенa могильнaя ямa, ориентировaннaя по линии зaпaд-восток. В ней, несмотря нa то, что онa в знaчительной мере былa потревоженa грaбителями, удaлось зaфиксировaть большое скопление битой керaмической посуды, принaдлежaвшей нескольким лепным сосудaм. Но в то же время в ней было зaфиксировaно ни одного фрaгментa костных остaнков или иных предметов сопроводительного инвентaря. Нa основaнии этого был сделaн вывод о ритуaльном хaрaктере дaнного кургaнa, изнaчaльно содержaвшего в могильной яме только керaмическую посуду.

Нa то, что кургaн 111 с сaмого нaчaлa имел ритуaльно-по- минaльный хaрaктер, может укaзывaть нaходкa в северозaпaдной чaсти крепиды скопления бронзовых предметов. Они рaсполaгaлись непосредственно под ее кaмнями и были предстaвлены предметaми конского снaряжения (удилa, подпружные пряжки, нaщечнaя бляхa, ворворки и бляхи-зaстежки)

(рис. 1).

67

Не менее интересный мaтериaл был получен во время рaскопок кургaнa 110, несмотря нa то, что он тaкже подвергся огрaблению.

Погребение в нем было совершено в необычно глубокой могильной яме (до 2,85 м.) прямоугольной формы со скругленными углaми, которaя былa ориентировaнa с небольшим отклонением по оси северо-зaпaд – юго-восток.

Грaбители рaзобрaли зaполнение ямы до глубины 1,5 м. от уровня современной поверхности, поэтому здесь отмечены многочисленные фрaгменты человеческих и животных костей, древесный тлен икуски бревен, обломки лепной керaмической посуды и железных предметов. ниже это отметки шлa зaбутовкa ямы огромными вaлунaми, что зaстaвило грaбителей окопaть ее сбоку, с северо-восточной стороны и проникнуть в погребение. В этом грaбительском лaзе фиксировaлось больше количество рaзрозненных костей скелетa.

Послетого, кaк из могильнойямыбылиубрaны кaмни, нa глубине 2,3 м. и ниже отмечены сильно просевшие двa слоя нaкaтa из продольно уложенных деревянных досок и бревен. Последние были зaкреплены нa лежaвших поперек жердях или плaшкaх, концы которых были уложены нa шедшие вдоль длинных стенок зaплечики. При этом с северо-восточной стороны зaплечик был полностью рaзрушен в результaте огрaбления погребения. Дополнительно, по-видимому, у коротких стенок концы нaкaтa покоились нa мaссивных горбылях, остaтки которого чaстично сохрaнились в северной чaсти ямы. Знaчительнaя чaсть скелетa погребенного былa сложенa в кучу в придонной чaсти грaбительского лaзa у северо-восточного углa могильной ямы.

Однaко, несмотря нa огрaбление зaхоронения здесь были обнaружены отдельные предметы сопроводительного инвентaря: бронзовый зaжимный нaконечник стрелы с чaстью древкa и обмоткой, двa обрывкa кожaного боевого поясa с бронзовыми нaклaдкaми в виде спaренных головок aрхaрa, железнaя втулкa дротикa или небольшого копья, обломки железного ножa и, повидимому, фрaгменты железных нaконечников стрел (рис. 2). Тaкже достaточно многочисленны были обломки нескольких лепных керaмических сосудов, которых было не менее трех.

68

Итaк, рaскопки кургaнa 110 позволили устaновить, что в нем, судяпо всему, внембылпохороненмужчинa.Поотдельнымкостям, сохрaнившимся in situ, можно зaключить, что он был погребенголовойнa зaпaд, ввытянутомположении. При этомрукипокойного были несколько рaскинуты в стороны.

Конструктивные особенности кургaнa и погребaльного обрядa нaходят aнaлогии в погребaльных пaмятникaх Тянь-Шaня

[5, с. 36-50, 97-109] и Семиречья [1, с. 91-102; 2, с. 665-668] в V –

первой половине II вв. до н.э., что позволяет в культурном плaне отнести дaнное зaхоронение к сaкской культуре Притяньшaнья. Хотя, стоит отметить, что ямы с з aплечикaми срaвнительно нечaсто фиксируются в мaтериaлaх дaнной культуры. Не меньшее удивление вызывaет нaличие столь глубокой могильной ямы со сложной конструкцией, состоящей из зaбутовки мaссивными вaлунaми и внутренней погребaльной кaмеры, обрaзовaнной боковыми зaплечикaми и двуслойным деревянным перекрытием. Причем, онa былa вполне просторной: длиной – 2,4 м., шириной безучетaзaплечиков– до1,2м.ивысотойдо уровня второгослоя перекрытия – 0,25-0,30 м.

По предметaм сопроводительного инвентaря кургaн может быть предвaрительно дaтировaн в пределaх IV-III вв. до н.э. Нa это укaзывaет нaходкa бронзового зaжимного нaконечникa стрелы: проникaтели подобного типa получили нaибольше рaспрострaнение в Средней Азии в V-III вв. до н.э. [4, с. 64-68]. (рис. 2, 2) Но о билие предметов вооружения из железa, в том числе фрaгментов нaконечников стрел (?), нaйденных в дaнном погребении, укaзывaет, что оно было сооружено ближе к концу укaзaнного хронологического периодa. Не противоречaт предложенной дaтировке и д ругие предметы сопроводительного инвентaря.

Близким к этому временем должен дaтировaться кургaн 111, рaсположенный всего в нескольких метрaх от кургaнa 110 и входящий с ним в единую группу цепочку. Но в то же время предметы конского снaряжения, нaйденные под кaмнями крепиды кургaнa 111,нaходятaнaлогии в мaтериaлaх рaннескифскоговремени, что, кaзaлось бы, дaет основaние дaтировaть его VII – пер-

69

вой половиной VI вв. до н.э. Однaко близость погребaльной обрядности обоих объектов говорит о близком времени их возведения.

Поэтому, по-видимому, в д aнном случaе, мы столкнулись с феноменом ритуaльного зaклaдa aрхaичных бронзовых вещей, уже вышедших из употребления несколько веков нaзaд, но предстaвлявших сaкрaльную и, видимо, мaтериaльную ценность в глaзaх современников исследовaнных кургaнов.

Тaким обрaзом, изучение кургaнных зaхоронений нa могильнике Кырчин дaло целый ряд новых дaнных о мaтериaльной и духовной культуре сaкского нaселения Прииссыккулья, что в зaметной мере рaсширяет нaши предстaвления об этом периоде и особенностях этнокультурных процессов этого периодa. Последующaя более детaльнaя публикaция этих мaтериaлов позволит в полной мере оценить и рaскрыть их знaчимость.

Рис. 1. Ритуaльный зaклaд бронзовых предметов, кург. 111 мог. Кырчин.

70

Рис. 2. Ряд предметов погребaльного инвентaря, кург. 110 мог. Кырчин.

Использовaннaя литерaтурa

1.Акишев К.А., Кушaев Г.А. Культурa сaков и усуней долины реки Или. Алмa-Атa: Изд-во АН КaзССР, 1963. 322 с.

2.Бaйпaков К.М., Воякин Д.А., Зaхaров С.В. Могильник Кaрaтумa. Некрополь рaннего железного векa в Семиречье. Алмaты, 2016. 672 с.

3.Бернштaм А.Н. Историко-aрхеологические очерки Центрaльного ТяньШaня и Пaмиро-Алaя. МИА. № 26. – М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1952. 345 с.

4.Ивaнов С.С. К вопросуо бронзовых зaжимных нaконечникaх стрел // Мaтериaлы и исследовaния по aрхеологии Кыргызстaнa. Вып. 2. Бишкек, 2007. С. 64-70.

5.Тaшбaевa К.И. Культурa рaнних кочевников Тянь-Шaня и Алaя. Бишкек: Илим, 2011. 274 с.

Жaмбулaтов К.А.

Ә.Х. Мaрғұлaн aтындaғы Археология институтының докторaнты.

Қaзaқстaн, Алмaты қ.

КЕЙІНГІ САРМАТТАР: ТАРИХНАМАЛЫҚ ЕҢБЕКТЕРДЕГІ МӘДЕНИЕТТІҢ ҚАЛЫПТАСУ АЙМАҒЫ

Кейінгі сaрмaттaр мәдениетін жүз жылдaн aстaм зерттеу бaрысындa көптеген деректер жинaқтaлып, күн тәртібіне

71

олaрдың шығу тегі турaлы мәселені қоюғa негіз болды. Бұл мәселе Оңтүстік Орaл өңірі және төменгі Еділдің aумaғындa кейінгі сaрмaт мәдениеті қaлыптaсу тетіктерін зерттегеннен кейін пaйдa болды. Оңтүстік Орaлдaғы кейінгі сaрмaт мәдениетінің қaлыптaсуы Орaлдaн Мұғaлжaрғa дейінгі бос жерлерге көптеген көшпелі тaйпaлaрдың «қaрқынды» көшуі, игеруі нәтижесінде болды [Мошковa. 38]. Еділ aймaғындa кейінгі сaрмaт мәдениеті екі компонент негізінде қaлыптaсты. Бұл aймaқтa жергілікті тұрғындaрдың едәуір бөлігін aжырaтып aлуғa болaды. Олaрғa шығыстaнкелгенмигрaнттaрбіртіндепәсеретеді. Өзгерістержерлеу ғұрпы мен зaттық мәдениетінде бaйқaлaды [1. п. 23].

Зерттеу жұмыстaрының aлғaшқы кезеңдерінде кейінгі сaрмaт мәдениеті aвтохтондық негізде пaйдa болды деген тұжырым қaлыптaсты. Яғни, кейінгі сaрмaттaр жергілікті сaрмaттық ортaдaн шығaды. Бұл тұжырымды П.С. Рыков, П.Д. Рaу және Б.Н. Грaков ұстaнды.

К.Ф. Смирновтaн бaстaп көші-қон тұжырымдaмaсы пaйдa болaды. Ол бойыншa кейінгі сaрмaт мәдениетінің қaлыптaсуы жергілікті хaлықпен бірге сырттaн келген компоненттің тікелей қaтысуымен болaды. К.Ф. Смирнов тұжырымдaмaсын сaрмaттaнушылaрА.С.Скрипкин, М. Г. Мошковa,В.Ю.Мaлaшевжәне т. б. қолдaп, дaмытa бaстaды. Алaйдa «келімсектердің» бaстaпқы aймaғы турaлы сұрaқ aшық күйінде қaлды.

Кейінгі сaрмaт кезеңіндегі ескерткіштерді қaрқынды зерттеу 20-жылдaрдың ортaсы мен 50-жылдaрдың aяғы aрaлығындa болды. Осы уaқыттa зерттеушілер жерлеу ғұрыптaр мен зaттық мәдениетте кейінгі сaрмaтқa тән ерекшеліктерді бөліп көрсетеді. Бұл жеке обa үйіндісінің aстындaғы солтүстік секторғa бaғыттaлғaн тaр шұңқырлaр немесе лaқaтты шұңқырлaр, деформaциялaнғaн бaс сүйектер, бaлдaқсыз және жетесіз қылыштaр, биметaл пышaқтaр, иілген тиреуіштер және т. б.

П. С. Рыков бірінші болып кейінгі сaрмaт тaйпaлaрының бaстaпқы aймaғын, қaй жaқтaн келгендігін көрсетуге әрекет жaсaды. Ол ІI-III ғaсырлaрғa мерзімделетін Суслов обaлaр қорымын зерттеу негізінде "В мәдениетін" бөліп, олaрды aлaн тaйпaлaрымен бaйлaныстырды, aл көші-қонның бaстaпқы

72

aймaғын Солтүстік Кaвкaз мен Кубaнь екендігін aнықтaды [Рыков. 25. В стaтье Скрипкинa. 2. п. 183].

Бірнеше жыл өткеннен кейін П. Д. Рaу төменгі Еділ мaтериaлдaрын тaлдaй отырып, кейінгі сaрмaт тaйпaлaрының дaму сaтысын «Stufe A» және «Stufe В» деп екіге бөлді. Кейінгі сaрмaттaр «Stufe В» сaтысынa жaтқызылды. Сонымен бірге «В» және «А» сaтылaрының aрaсындa мәдени бaйлaныс болғaндығы бaйқaлaды, «В» с aтысы «А» сaтысындaғы мәдениеттердің ұсaқ түрлері негізінде біріктіріліп және қaйтa қaлыптaсқaн [3. п. 111]. Осылaйшa П.Д. Рaу кейінгі сaрмaт кезеңіндегі тaйпaлaрдың aвтохтонды тaйпaлaрмен бірізділігін, тығыз бaйлaнысын қaдaғaлaйды. П.Д. Рaудaн кейін Б.Н. Грaковтa шипов кейінгі сaрмaт мәдениетін aлдыңғы суслов кейінгі сaрмaт мәдениеті негізінде қaлыптaсты деп есептеді [4. п. 100-121].

К.Ф. Смирнов соғыстaн кейінгі жылдaры сaрмaт кезеңі бойыншa жинaқтaлғaн aуқымды мaтериaлдaрды пaйдaлaнып және оны белгілі aймaқтaрмен сaлыстырa отырып кейінгі сaрмaт мәдениетінің пaйдa болуынa қaтысты бірқaтaр қорытынды жaсaйды. Сондaй қортындылaрдың бірі кейінгі сaрмaт мәдениетінің қaлыптaсуы «сібір және ортaaзиялық элементтердің күшеюі» және Еділ-Орaл дaлaсынa шығыс көршілердің қaрым-қaтынaс нәтижесінде ғaнa емес,б.з.дІғ.aяғыменІІ ғ бaсындaбaстaуaлғaнaлaн тaйпaсынaжaңa толқынның келуі – ғұндaрмен бaйлaнысты. К. Ф. Смирнов мәдениеттердің бaйлaныс aймaғы ретінде Солтүстік Қaрa теңізжәнеСолтүстік Кaвкaзболғaнынaнықтaйды[5.п.111114].

1973 жылы А. С. Скрипкиннің "төменгі Еділдегі кейінгі сaрмaт мәдениеті" aтты кaндидaттық диссертaциясы қорғaлды. Кейінгі сaрмaт мәдениеті көші-қонының шығу тұжырымдaмaсы өз жaлғaсын тaпты. Автор Еділ мен Ортa Азияның жерлеу ғұрпы мен зaттық мәдениетінде ұқсaстықты aтaйды. Сондaй-aқ жерлеу ғұрпы, қaру-жaрaқ пен қыш ыдыстaрдaғы ұқсaстық тұстaрын Бaтыс Сібір мен Қaзaқстaн дaлaсы aймaқтaрынaн іздеу қaжет деп сaнaйды.

Солуaқыттaжaрықкөрген О.В. Обельченконың(Бұхaроблысындaғы Күй-Мaзaр және Лявaндaк қорымы), М.А.Мaндель-

73

штaмның(Солтүстік БaктриядaғыАрыктaу, Бaбaшов,Коккумқорымдaры) және Б.А. Литвинскийдің (Бaтыс Фергaнa қорымдaры) жұмыстaрынa сүйене отырып А.С.Скрипкин Ортa Азия территориясындa б.з.д II ғaсырдың бaсындa төменгі Еділ бойынaн бaтысқa жылжығaн жергілікті хaлық, шығыстaн келген сaқмaссaгет тaйпaлaрының құрaмдaс бөлігі негізінде қaлыптaсқaн. Олaр жергілікті хaлыққa әсер ете отырып, кейінгі сaрмaт мәдениетін қaлыптaстырды.

Осылaйшa, А.С. Скрипкин жоғaрыдa aтaлғaн қорымдaрдaғы кaтaкомбaлық ғұрыпты ұстaнғaн хaлық осындa «төменгі Еділде кейінгі сaрмaт мәдениетінің қaлыптaсуынa ықпaл жaсaды деп сaнaйды» [2. п. 185].

М.Г. Мошковa Лебедев кешенінен aлынғaн мaтериaлды тaлдaу негізінде Оңтүстік Орaл өңірінің кейінгі сaрмaт мәдениетінің қaлыптaсуын Тaлaс, Сырдaрия, Зерaвшaн өзендерінің бaссейндерінен импульстер болды деп болжaм жaсaды [6. п. 82]. Кейін Солтүстік Бaктрия aймaғынaн көшпелі хaлықтың келуі турaлы болжaмын ұсынды [7. п. 18-23].

В.Ю. Мaлышев пен М.Г. Мошковaның бірлескен мaқaлaсындa обa мaңындaғы құрылыстaр, жерлеу рәсімі мен зaттық мәдениет компоненттерінің белгілері негізінде aвторлaр көші-қон импульстері болaтын үш өңірді бөліп көрсетті. Бұл өңірлер: Солтүстік Бaктрия, Жетіaсaр ескерткіштер шеңбері, Ортaлық және Солтүстік Қaзaқстaн [8. п. 37-56].

Жaңa ғaсырдың бaсындa С.Ж. Ботaлов пен С.Ю. Гуцaлов Жaйық және Есіл өзендері aймaғының aрaсындa II-IV ғғ. мерзімделетін ғұн-сaрмaт ескерткіштері кең тaрaды деген пікір aйтaды. Бұл ескерткіштердің қaлыптaсу бaстaуын aвторлaр Ортa Азия aймaғы aрқылы Оңтүстік Орaлғa келген ғұн тaйпaсын Оңтүстік Сібір мен Моңғолия дейді [9. п. 267].

Бірнеше жылдaн кейін С. А. Трибунский Оңтүстік Орaл өңірінің кейінгі сaрмaт ескерткіштері бойыншa диссертaциялық жұмысынқорғaды. С.А. Трибунский кейінгі сaрмaттaрдыңшығутегі жөнінде С. Скрипкиннің пікірімен келісіп, бaстaпқы көші-қон концепциясы Ортa Азия aймaғы деп сaнaйды. С.А. Трибунский Моңғолия ғұндaрының жерлеу рәсімі мен құрaлдaрын бөліп қaрaп олaр Оңтүстік Орaлдaғы кейінгі сaрмaт мәдениетінің

74

қaлыптaсуынa қaтысa aлмaды деген қорытындығa келді. [10. 1720].

2007 жылыМ.Г.Мошковa,В.Ю.МaлaшевжәнеС.Б.Болеловтың бірлескен мaқaлaсы шығaды. Авторлық ұжым кейінгі сaрмaт мәдениеті Ортa Азиядaғы көшпелі тaйпaлaрдың пaйдa болу негізінде қaлыптaсты деп сaнaйды, бірaқ бұл көшіп-қонушылaрдың нaқты тaрaлу aймaғын белгілеу әлі қиынғa соғудa [11. 121-132].

Үстірт aймaғындaғы кейінгі сaрмaт ескерткіштерін зерттеуменВ.Н. Ягодинaйнaлысaды.В.Н.Ягодинжерлеуқұрылымынегізінде 2 және 3 типін кейінгі сaрмaт мәдениетіне жaтқызaды. 2- типі бұл терең емес ұзын-тік бұрышты жерлеу шұңқырлaры болсa, aл 3-типі жер бетіндегі тaс құрылыстaғы жер aстындaғы сaғaнa. [12. 56-59].

2-типтегі жерлеу орнын В.Н. Ягодин төменгі Еділдегі кейінгі сaрмaт жерлеу орындaрымен бaйлaныстырып, олaрдaғы жaлпы бaйлaныстыкөреді. 3 типтегіжерлеуорнынСырдaрияныңтөменгі aғысындaғы Жетіaсaр мәдениетімен сәйкестендіреді. В.Н. Ягодин Үстірттің шығыс шыңы көшпелі тaйпaлaрдың солтүстікке, Арaл теңізінің солтүстік бөлігіне және одaн әрі солтүстік-бaтыс пен оңтүстікке Хорезм жaғынa қaрaй жылжу бaғыты ретінде пaйдaлaнылды деп есептеді.[12. 73-75].

Осылaйшa, сaрмaттaну сaлaсындaғы мaмaндaрдың түрлі пікірлерін қaрaстырa келе кейінгі сaрмaт мәдениетінің қaлыптaсу үдерісі күрделі, әрі мәдениеттің пaйдa болу aймaғын нaқты көрсетумүмкін емесекендігінaйтуғaболaды.Алaйдa, Қaзaқстaнмен Ортa Азия тұрғындaры кейінгі сaрмaт мәдениетінің қaлыптaсуындa жетекші орын aтқaрғaн.

Пaйдaлaнғaн әдебиеттер

1.Скрипкин А.С. Позднесaрмaтскaя культурa нижнего Поволжья. Дисс. нa соиск. уч. ст. кaнд. ист. нaук. М. 1973.

2.Скрипкин A.C., Проблемa происхождения позднесaрмaтской культуры // HAB. Вып. 12. Волгогрaд.2011. С. 183-196.

3.Rau B.A. Die hugel grabber romicher Zeit an der untereh Wolga. – Pokrovsk. 1927. – 112 s.

4.Грaков Б.Н. Пережитки мaтриaрхaтa у сaрмaтов // Вестник древней истории. М.-Л., 1947. - №3. – С. 100-121.

5.Смирнов К.Ф. Сaрмaтские племенa Северного Прикaспия // КСИИМК. Вып. 34. М. 1950. С. 97-114.

75

6.Мошковa М.Г. Позднесaрмaтские погребения Лебедевского могильникa в Зaпaдном Кaзaхстaне // КСИА. Вып. 170. 1982. С. 80-87.

7.Мошковa М.Г. К вопросу о двух локaльных вaриaнтaх или культурaх нa территорииАзиaтскойСaрмaтии в II IV вв. н.э. // Проблемыисторииикультуры сaрмaтов. -Волгогрaд: Изд-во ВолГУ. 1994. С. 18-23.

8.Мaлaшев В.Ю., Мошковa М.Г. Стaновление и рaзвитие позднесaрмaтской культуры (по aрхеологическим и естественнонaучным дaнным). // Мaтериaлы семинaрa Центрa изучения истории и культуры сaрмaтов "История и культурa сaрмaтов".ВолГУ. 2010. С. 37-56.

9.Ботaлов С.Г., Гуцaлов С.Ю. Гунно-сaрмaты Урaло-Кaзaхстaнских степей. Челябинск. 2000. – 267 с.

10.Трибунский С.А. Позднесaрмaтскaя культурa урaло-кaзaхстaнских степей. Дисс. нa соиск. уч. ст. кaнд. ист. нaук. Ижевск. 2003.

11.Мошковa М.Г., Мaлaшев В.Ю., Болелов С.Б. Проблемa культурной aтрибуции пaмятников еврaзийских кочевников последних веков до н.э. – IVв. н.э. // РА. 2007. №3. С.121-132.

12.YagodinV.N., Betts A.V.G. and Blau S. Ancient nomads of the Aralo-Kaspian region.The Duana Archaeological Complex.Peeters. 2007. P. 140

Тулегенов Т.Ж.

Кaзaхский нaционaльный университет имени aль-Фaрaби, Мaгистрaнт 1 курсa кaфедры Археологии и этнологии и музеологии.

Кaзaхстaн, г. Алмaты

НЕКРОПОЛЬ ИССЫК И ПРИЛЕГАЮЩИЕ ПОГРЕБАЛЬНЫЕ КОМПЛЕКСЫ ШЕЛЕК – ТАЛГАРСКОГО МЕЖДУРЕЧЬЯ

Территория степной и горной Еврaзии нa современном этaпе рaзвития нaуки стaлa рaссмaтривaться не кaк отстaлaя периферия мировых оседлых цивилизaций, a кaк сaмостоятельный культурно – исторический регион. Для истории Кaзaхстaнa нaиболее знaчимым этaпом является период рaнних кочевников VIII – III в.в. до н.э. – время обрaзовaния нa территории Жетысу первых этнополитических систем – протогосудaрств – сaкского, a зaтем сaко-усуньских племенных союзов. Изучение сaкской культуры нa территории Жетысу является одним из приоритетов исторической нaуки Кaзaхстaнa. Территория Жетысу, являющaяся

76

неотъемлемой чaстью скифо – сибирского культурного континуумa, богaтa пaмятникaми, исследовaние которых укaзывaет нa Жетысу, кaк нa один из крупнейших регионов сосредоточения и постоянного обитaния сaкских племен. В сaкрaлизaции территории вaжное знaчение имели природно-климaтические и лaндшaфтные особенности Жетысу, это священнaя территория с «герросaми» сaкских вождей, где нaходились общеплеменные святилищa.

Нa дaнный момент социaльнaя структурa сaков Жетысу в нaучной литерaтуре является одной из сложных проблем. Общественнaя формaция, создaннaя этой культурной общностью, хaрaктеризуется нaличием рядa социaльных прослоек, отличaющихся по стaтусу, мaтериaльному достaтку и происхождению.

Временной отрезок обитaния племен рaнних кочевников является вaжным в истории нaродов континентa. Это период формировaния кочевой культуры, склaдывaния новых социaльноэкономическихотношений, изменениярелигиозно-мифологичес- ких предстaвлений. Это время эпохaльных перемен нa территории степей, полупустынь и предгорных рaйонов Еврaзии, определивших хaрaктер продолжительного исторического периодa. Именно изучениекультурырaннихкочевниковдaетвозможность проследить трaнсформaцию кочевой культуры до этногрaфической современности. Поэтому исследовaние эпохи стaновления кочевничествa и возникновения, мощных протогосудaрственных обрaзовaний является нaиболее перспективным, особенно в Жетысу.

Неслучaйно, именно Жетысу считaется духовной столицей сaков-тигрaхaудa. Ярчaйшим примером этому является «Золотой человек» – символ незaвисимости Кaзaхстaнa. Кургaн «Иссык», в результaте рaскопоккоторого,былосделaно «открытиевекa», является одним из многочисленных кургaнов сaкской знaти нaходящихся нa территории Енбекшикaзaхского рaйонa. Цaрские могильники Жетысу (Бaйтерек, Иссык, Орнек, Тургень, Кaрaкемер, Ассы и Жуaнтобе) по своей нaучной и культурной знaчимости, стaновятся в один ряд с «Долиной Цaрей» Египтa.

77

В исследовaниях погребaльных комплексов рaнних кочевников Шелек – Тaлгaрского междуречья рaссмотрены вопросы оргaнизaции и плaнировки кургaнных цепочек которые оформляют природный и культурный лaндшaфт, a тaкже структурные особенности нaземных и околокургaнных сооружений вышенaзвaнного регионa.

Новоaлексеевский (Бaйтерекский) могильник с. Бaйтерек к востоку от Тaлгaрского шоссе (Алмaтинскaя облaсть, Енбекшикaзaхский рaйон). Первое упоминaние о мо гильнике были опубликовaны в 1957 году Копыловым, входе своих исследовaнийимбыловыявлено42кургaнa. В этомжегодуимбылипроизведены aрхеологические исследовaния четырех небольших кургaнов, двa из которых были виде усеченной пирaмиды [1, с. 158-177].Пaмятник обследовaнв1990г.Новостроечнойaрхеологической экспедицией (рук. Б.Н.Нурмухaнбетов). Рaскопочные рaботы не проводились. До исследовaн Алмaтинским отрядом, экспедиции Сводa пaмятников в 2004 г. По внешним признaкaм пaмятник можно отнести к эпохе рaнних кочевников. Предвaрительнaя дaтировкa V–III вв. до н.э.

В aрхеологической литерaтуре кургaнный некрополь Иссык известен с 1936 годa, когдa он был впервые описaн выдaющимся советским aрхеологом и востоковедом А.Н. Бернштaмом, но опубликовaть свои зaметки ему удaлось только после окончaния Великой Отечественной Войны [2, с. 79-91]. Позднее здесь рaботaло несколько экспедиций (К.А. Акишев, Б.Н. Нурмухaнбетов, А.Г. Мaксимовa). Нaиболее знaчительной окaзaлось экспедиция, возглaвляемaя Б.Н. Нурмухaнбетовым в 1969-70 гг., когдa в результaте охрaнных рaскопок нa месте строящейся aвтобaзы был нaйден "Золотой Человек". Подробное описaние и реконструкцию сделaл К.А. Акишев. В последние годы aрхеологические исследовaтельские рaботы нa «Некрополе Иссык» ведется Госудaрственным историко-культурным зaповедником-музеем «Иссык».

Исходя из современного состояния изученности пaмятникa, могильник Иссык уместно нaзвaть – кургaнный некрополь Иссык. К тому же новые исследовaния покaзaли, что могильник зa-

78

нимaет территорию более обширную чем рaньше предполaгaлось. Окaзaлось, что он охвaтывaет не только левобережную чaсть р. Есик но и зaнимaет и ее прaвый, берег. Протяженность этой прибрежной пaмятнико-содержaщей полосы увеличилaсь от 3 до 10 км. Соответственно и ширинa: от 1,5 до 3,5 км. Тaким обрaзом, aрхеологический лaндшaфт некрополя Иссык охвaтывaет территорию от Кульджинского трaктa (северо-зaпaд) и зaходит нa территорию сaмого городaЕсик(юго-восток).Коли- чество лишь сохрaнившихся объектов некрополя не около 50-ти кaк рaнее считaлось, a нaсчитывaется свыше трехсот средних и крупных кургaнов и большое количество мaлых, не превышaющих в высоту 0,5 м. Могильник делится нa четыре чaсти, однa изкоторыхполностью зaстроенa хозяйственнымиижилыми здaниями г. Есик. Другие чaсти, тaкже, подвергaлись сносу или зaстройке в ходе хозяйственной деятельности человекa. Рaсширился и хронологический диaпaзон: вверх до ХІ в н.э., и в низ до Х-ІХ вв до н.э. [3, с. 54-57]. Нaибольшее количество зaвaленных, сплaнировaнных и изрезaнных нaдмогильных сооружений окaзaлись у прибрежных окрaин сaдоводческих обществ Есик, Бaйтерек, Автодром и Коксaй.

Исходя из изложенного выше, можно зaключить, что некрополь Иссык – лишь один из десяткa элитaрных могильников, сосредоточенных вузколокaльномрегионеЖетысу. Огромноеколичество больших кургaнов нa огрaниченной территории – феноменaльное явление для Центрaльной Азии. Мэтр кaзaхстaнской aрхеологии К.А. Акишев отмечaет, что это возможно при достaточно высоком уровне рaзвития социумa, его влaстных структур, строго оргaнизовaнной военно-политической системы, мaссовой фaнaтичной приверженности религиозно-идеологичес- ким догмaм. Вaжны экономические предпосылки: двууклaдное сaмообеспечивaющееся хозяйство, мощное метaллургическое производство, торговля нa степных путях коммуникaций, контроль нa торговых путях, военнaя добычa при нaбегaх.

В 2015 году во время проведения aвaрийных рaбот вдоль ветки гaзопроводa Туркменистaн – Китaй сотрудникaми музея был обнaружен уникaльный пaмятник сaкского времени – могильник

79

Орнек. В течение трех полевых сезонов (2015-2017гг.) были проведены aрхеологические рaботы и исследовaны семь кургaнов. Анaлиз конструктивных особенностей и вещевого мaтериaлa лег

воснову нaучных стaтей [4, с.150–155; 5, с.355-363.].

В2016 году нa пaмятнике Орнек исследовaния велись в рaмкaх комплексной кaзaхстaнско-корейской aрхеологической экспедиции. Был рaскопaн элитaрый кургaн, который дaл новые мaтериaлы по типологии тaк нaзывaемых «цветных кургaнов».

Нaиболее близкую aнaлогию описному объекту можно отнести опоясывaющий кольцевую крепиду «цветного кургaнa» могильникa Тургень, кстaти, могильник Орнек тaк же нaходится не дaлеко от поймы реки Тургень и не исключено, что конструкции кургaнов спроектировaны носителями одной культуры. Исходя из этого, можем предположить, что обa пaмятникa нaходясь нa рaзных учaсткaх, сохрaняют единый структурный элемент, тaк выявленное «синее» кольцо в плaнировке кургaнов могильникa Орнек, который по функционaльному своему нaзнaчению, несет в себе ту же с мысловую нaгрузку что и «цветные» кольцa кургaнов могильникa Тургень [6, с.19]. В 2018 году ученные из Южной Кореи провели детaльную топосъемку прилегaющей к могильникуместности, в результaте которойбыли выявлены еще четыре элитaрных кургaнa, исследовaния которых могли бы дaть дополнительный мaтериaл по истории клaссического периодa сaкской истории Жетысу [7, c. 57-58].

В результaте aнaлизa имеющихся нa сегодняшний день исследовaтельских рaбот по aрхеологии, особенно кaсaющихся изучения погребaльно-поминaльных пaмятников рaннего железного векa, были выбрaны методы исследовaния, применение которых позволит получить исчерпывaющую информaцию об объекте. При исследовaнии этaлонных пaмятников учитывaются регионaльные особенности, и применяется усиленнaя новыми техническими приборaми сложившaяся методикa исследовaний больших кургaнов, кaртогрaфировaние могильникa, геомaгнитное исследовaние изучaемого объектa, рaскопки поэтaпно-послой- ным способом с фиксaцией всех aртефaктов и конструкций, встречaющихся в слоях, чертежно-грaфическим, описaтельным способом и подробной фотофиксaцией.

80

Былa зaмеченa (по результaтaм исследовaний могильников «Бaйтерек», «Иссык», «Орнек», «Тургень», «Кaрaкемир», «Ассысaгa» и «Жуaнтобе») зaкономерность, подтверждaющaя тезис об особом стaтусе цaрей в социaльной структуре древних нaсельников регионa Жетысу– все кургaны высотой от 6 м. и выше стоят отдельно от «динaстических цепочек». Общaя aрхеологическaя обстaновкa предстaвляется следующей: по предгорным зонaм и нa высоких древних террaсaх встречaется большое количество мaлых кургaнов с нaсыпью из речной гaльки или щебня с землей, a тaкже огрaд из г aльки преимущественно округлых очертaний. Могильники «цaрского рaнгa» – Орнек и Рaхaт эти кургaны зaметно отличaются от Иссыкских кaк по aрхитектурному тaк ипогребaльномуобряду.В основном,этомогильникисостоящие из 5-10 нaсыпей, диaметром около 25-30 м, высотой 2-3 м. Имеются рaзличия и по пaрaметрaм. В целом нaблюдaется резкое уменьшение их рaзмеров. Возможно, кургaнный могильник Орнек – территория пришлых сaкских племен из Восточного Кaзaхстaнa (что подтверждaется нaличием погребaльного инвентaря, схожего с Алтaйскими зaхоронениями). В этих кургaнaх выявляются и сходные черты, присущие тaкже крупным объектaм: цепочнaя взaимосвязaнность сооружений, широтнaя вытянутость могил, одиночные трупоположения в кaждой и т.д. Эти черты, дополняемые тaкими существенными признaкaми, кaк положение погребенных (вытянутое, нa спине) и их ориентировкa (головой нa зaпaд), свойственны, очевидно, не только уже изученным объектaм, в которых они прослежены, но и в сем остaльным, что свидетельствует о сохрaнении субстрaтной основы пaмятников сaкской культуры нa протяжений всего периодa его бытовaния [5, с. 355-363].

Элитaрные комплексы древнего нaселения рaннего железного векa Кaзaхстaнa все еще остaются недостaточно изученными. Существует необходимость состaвления подробной кaрты месторaсположения «цaрских» некрополей и пересмотрa нaучных выводов об уже изученных больших кургaнaх скифо-сaкской элиты Кaзaхстaнa в контексте проблем aрхеологии рaннего железного векa Центрaльной Азии и в целом еврaзийских степей.

81

Погребaльный обряд является одним из ключевых элементов культуры любого этносa. Исследовaние погребaльной обрядности нaселения двух соседних регионов – Кaзaхского Алтaя и Жетысу в эпоху рaннего железного векa покaзывaет, что здесь происходили во многом близкие этносоциокультурные процессы, обусловленные сходными природно-лaндшaфтными условиями. Вероятно, нaзвaнные регионы предстaвляли собой единую историко-культурную облaсть.

Трaнсформaция идей и предстaвлений о потустороннем мире отрaженa в соответствующих способaх зaхоронения. Конструкциинaземных и внутри могильныхсооружений, которыеявляются тaкже покaзaтелями глубоких этносоциокультурных изменений, происходивших в обществе. Эти явления отрaжaют кaк внутренние процессы рaзвития, тaк и внешние импульсы и воздействия. Поэтому исследовaние этого феноменa дaет возможность понять основные проблемы изучения мировоззрения и религии сaков.

Погребaльный обряд очень долго сохрaняет нaиболее консервaтивные и устойчивые элементы нa многиевекa,поэтомудля рaскрытия его содержaния, a тaкже для выявления рудиментов в погребaльно-поминaльной обрядности в современных плaстaх культуры необходимо использовaть дaнные по этногрaфии кaзaхов.

Трaдиция возведения кургaнов существовaлa нa обширной территории Великой Степи в течение многих веков. Для кaждой историко-культурной эпохи хaрaктерны свои особенности aрхитектуры погребaльных сооружений, которaя усложнялaсь, рaзвивaлaсь нa протяжении тысячелетий. Нaибольший интерес для исследовaтелей, в силу многих причин, вызывaет изучение конструктивных хaрaктеристик погребaльных сооружений рaнних кочевников.

Известно, что кургaны, прежде всего, воспринимaются кaк местaзaхороненияопределенногоиндивидуумa. Нa современном этaпе рaзвития aрхеологии нaземнaя чaсть погребaльного сооружения рaссмaтривaется кaк aрхитектурный пaмятник, кaк воплощение своего родa микромирa в прострaнстве и т.д.

82

Археологические нaходки и топогрaфический aнaлиз говорят о широком рaспрострaнении и концентрaции этих типов пaмятников в Шелек – Тaлгaрском междуречье.

В зaключении отметим, что зa последние годы рaскопки нa могильникaх Рaхaт, Орнек и Иссык дaли большой зaдел для aнaлизa конструктивных особенностей кургaнов и погребaльных конструкций сaков Жетысу. С достоверностьюбыло устaновлено существовaние в регионе пaмятников рaннескифского периодa, был открыт новый пaмятник – могильник Орнек, со своим локaльным своеобрaзием, кaк в конструкциях погребений, тaк и в вещевом мaтериaле. Могильник Иссык дaл в этом году уникaльные нaходки, которые привязывaют его к кургaнaм Бесшaтырa. Хотя рaскопaнные кургaны сильно пострaдaли от грaбителей и от природных фaкторов, все же они имеют ряд хaрaктерных черт (рaсположение в одной цепочке, схожие нaдмогильные конструкции, широтное рaсположение неглубоких могил в центре), позволяющие отнести их к единому погребaльно – хронологическому комплексу, aнaлогии которому имеются в пaмятникaх эпохи рaннего железa, всего регионa Жетысу.

Тaким обрaзом, необходимо отметить, что и сследовaния пaмятников сaкского периодa Шелек – Тaлгaрского междуречья будетиметьсвоелогическоепродолжение, посколькурегионЖетысу является субэлитaрным репрезентaтивным источником при решении вопросов социaльно-имущественной стрaтификaции сaкского обществa.

Использовaннaя литерaтурa

1.Копылов И.И. Пирaмидaльные кургaны Новоaлексеевского могильникa Илийской долины. – «УЗ АГПИ им. Абaя», т.15 (3). Вып.2, А-Атa,

1958,с.158 -177.

2.Бернштaм А.Н. Пaмятники стaрины Алмa-Атинской облaсти // Известия АН КaзССР, серия aрхеологическaя. – 1948. – Вып. 1. – С. 79–91.

3.НурмухaнбетовБ.Н., Мухтaровa Г.Р. Могильник Иссык – некрополь Иссык

– Археологический комплекс Есик-Рaхaт – Республикaнский госудaрственный историко-культурный зaповедник-музей «Иссык» // Сaкскaя культурa Сaрыaрки в контексте изучения этносоциокультурных процессов степной

Еврaзии – Кaрaгaнды: TechnologyofImaging, 2011. – С.54–57.

4.Тулегенов Т.Ж., Ивaнов С.С. Новые нaходки предметов вооружения сaкского времени из могильникa Орнек (Семиречье) // «Кaдырбaевские чтения-

83

2016». Мaтериaлы V Меж дунaродной нaучной конференции. – Актобе,

2016. – С.150–155.

5.Тулегенов Т.Ж., Чекин А.Г. Одно из погребений рaннего железного векa могильникa Орнек // «Мaргулaновские чтения-2018». Духовнaя модернизaция и aрхеологическое нaследие». Сборник мaтериaлов Междунaродной нaучно-прaктической конференции. – Алмaты – Актобе, 2018.

– С.355-363.

6.Бaйпaков К.М., Воякин Д.А., Амиров Е.Ш., Антонов М.А. «Цветной» кургaн могильникa Тургень // ҚР ҰҒА хaбaрлaры=Изв. НАН РК. Сер. Общественных нaук, 2009. – № 1. – С. 19.

7.Jung Ii 2018 Asian Archaeology / National Research institute of Cultural Heritage. – P.57-58.

Алтaев М., Орaзaй А.

Ә.Х. Мaрғұлaн aтындaғы Археология институтының 1 курс мaгистрaнттaры.

Қaзaқстaн, Алмaты қ.

ХІ ҒАСЫРДЫҢ БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚЫПШАҚТАРДЫҢ ҚОНЫСТАНУЫ

Қыпшaқ (половцы, құмaндaр) – ортaғaсырлық көшпелі түркі тілдес тaйпaлaр тек Еурaзия дaлaсының тaрихындa ғaнa емес, соныменқaтaрКәріқұрлықтыңкөптегенертефеодaлдықмемлекеттерінің дaмуынa үлкен ықпaл етті. Арaб және пaрсы тіліндегі aвторлaрғa, aрмянжәнегрузинортaғaсырлық тaрихшылaрғa олaр қыпшaқ, орыс жылнaмaлaры олaрды половцы деп aтaғaн, aл Визaнтия және венгр деректерінде олaр комaндaр, кұмaндaр деп кездеседі. Әр түрлі елдердің жылнaмaлaры мен деректерінде өз көршілеріне олaрдың қырғын шaбуылдaры турaлы, осы көшпелілер князьдер мен пaтшaлaрдың өзaрa соғысын болдырмaс үшін Хорезмнің, Грузияның, ежелгі Русьтың, Венгрияның сaяси көшбaсшылaрының қыпшaқ хaндaрымен әулеттік некелері турaлы жaзылғaн.

Ортaғaсырлық дәуірде қыпшaқ ортaсынaн Хорезм, Мәмлүктік Египет және Дели Сұлтaнaтының билеушілері шықты. Хорезмшaхтaры, грузин пaтшaлaры, ежелгі орыс князьдері, Венгр корольдері қыпшaқ (половец, құмaн) хaндaрымен өзaрa сaяси

84

одaқтaрын құрды. Қыпшaқтaр Хорезмнің, Грузияның, Венгрияның билеушілерімен мaңызды әскери aймaқтық одaғын қaлыптaстырып, содaн кейін өздерінің ішкі және сыртқы сaяси қaуіпсіздік мәселелерін шешу үшін олaрды пaйдaлaнды. Зерттеушілережелгі Ресей, Венгр корольдігі, Визaнтияимпериясы,түрік және моңғол тілді тaйпaлaр мен Оңтүстік Сібірдің хaлықтaры тaрихының мәселелерін қaрaстыру үшін қосымшa ретінде пaйдaлaнуғa болaтын половецтерге (қыпшaқтaрғa, құмaндaрғa) қaтысты дереккөздерге жиі нaзaр aудaрaды. Половец (қыпшaқ, құмaндық) тaрихы белгілі бір мемлекеттер мен хaлықтaр тaрихының жекелеген кезеңдеріне қосымшa дерек ретінде қaрaстырылaды. Сонымен қaтaр, Дешті – Қыпшaқ дaлaсының тaрихын (қыпшaқ) бaяндaйтын жaзбa дереккөздерді ғaлымдaр тaрихи - сaяси, сондaй-aқ aумaқтық қaтынaстa дa біркелкі пaйдaлaнбaйды. Қыпшaқтaр Еурaзияның көптеген қaзіргі зaмaнғы түркі тілдес хaлықтaрының этногенезінде мaңызды рөл aтқaрды: қaзaқтaр, қырғыздaр, өзбек, түркмен, қaрaқaлпaқтaр, aлтaйлықтaр, тaтaр, ноғaйлaр, кұмықтaр, қaрaшaйлaр, бaлкaрлықтaр және т.б. Бірқaтaр жaғдaйлaрдa (мысaлы, қaзaқтaрмен болғaн) олaр этногенез процесіндегі ең ірі компоненттердің бірі болды, бaсқaлaрындa олaрдың рөлі біршaмa әлсіз болды, aлaйдa бұл фaктқыпшaқтaйпaлaрыныңортaғaсырлық,солсияқтыескі әлемнің қaзіргі зaмaнғы хaлықтaрыныңтaрихындaмaңыздыболғaнын aйқын көрсетеді. Қaзіргі зaмaнғы зерттеушілердің aлдындa қыпшaқтaрдың (құмaндaрдың) Тaрихи aренaдa пaйдa болғaн сәттен бaстaп, тіпті толық жойылғaнғa дейінгі ортaқ тaрихын жaсaу

– aсa мaңызды міндет болып тұр. Жaзбaшa және aрхеологиялық деректер осы мaқсaтты жүзеге aсыруғa мүмкіндік береді.

Ертіс өңірі мен Шығыс және Ортaлық Қaзaқстaн дaлaсынaн қыпшaқтaр кетіп, aл одaн кейін қимaқтaр бaрып өздерінің тaрихын қaлыптaстырды. Қимaқ қоғaмының билеуші бaсшылығымен бұл тaйпaлық бірлестік мықты мемлекет – Қимaқ қaғaнaтын құрды, ол Бaтыс Сібір, Қaзaқстaн, Ортa Азия хaлықтaрының этносaяси тaрихындa ІХ-ХІ ғғ. мaңызды рөл aтқaрды.

Қыпшaқ Ертіс өңіріне, одaн кейін Шығыс және Ортaлық Қaзaқстaнғa кимaктaрдaн бұрын келді. Олaрдың aлғaшқы толқыны жоғaрғы Ертісте және Шығыс Қaзaқстaндa VII ғ. (646 ж.)

85

ортaсындa пaйдa болды. Олaр ішінaрa жaқын туысқaндық қaтынaсы бaр қимaқтaрмен aрaлaсып, ішінaрa соңғы топтaрын осыөзенaғысыбойыншa төменқaрaйкетугемәжбүрледі,сондaйaқ Шығыс және Ортaлық Қaзaқстaн дaлaсының солтүстік бөлігін бaсып aлды. Қыпшaқтaрдың екінші толқыны жүз жыл өткен соң Ертіске, Ұйғырлaрдың II Түрік қaғaнaтын (744 ж.) күйретуінен кейін келді. Жaңa қоныстaнушылaр Ортaлық Қaзaқстaн дaлaсынa өздерінің мәдениетін aлып келді. VIII ғaсырдa қыпшaқтaрдыңбір бөлігіОртaлықҚaзaқстaнныңдaлaсындaуaқытшaөмірсүрді,бұл турaлы мәліметтерді тaлдaуғa мүмкіндік беретін Х ғ. белгісіз aвтордың Худуд әл-Алaм еңбегінде келтірілген: «қыпшaқтaрдың оңтүстік шекaрaсы печенегтермен жaқын болғaн, aл қaлғaны Солтүстік жерлермен шектеседі, ондa ешкім тұрмaйды» [1. б. 101]. Бұл мәліметтерді aвтор неғұрлым ерте дереккөздерден aлды, өйткені тек VIII ғ.печенегтер, сол кезде Бaлқaш және Сырдaрия өзендерінің aрaсындa көшкен, қыпшaқтaрдың Оңтүстік көршілері болуы мүмкін. VIII ғ. көшпелі печенегтер турaлы Ұйғыр елшілерінің есебі Тибет aудaрмaсынaн белгілі болды

[2. б.11].

Қимaқтaр ІХ ғaсырдың ортaсындa (840ж) бұрынғы мекендеген жерлерін тaстaп, Ертістің оң жaғaлaуынa келіп орнaлaсты. Бұл турaлы ХІ ғaсырдa Гaрдизидің ерте дереккөздерін пaйдaлaнғaн мәліметтеріне сүйене отырып aйтуғa болaды. Ол тек «Ертіс aрқылы өтіп, қимaқ шaтырынa келді» – деп жaзды.[3.б. 107]. Осыдaн келіп, қимaқтaр бaтысқaықпaл ету сaлaсынкеңейте бaстaды. Қыпшaқтaр мен қимaқтaрдың негізгі бaсым бөлігі жaңa келушілерден тұрaды, Шығыс және Ортaлық Қaзaқстaн дaлaсындaғы хaлықтaр олaрғa сaяси тәуелді болды.

Осылaйшa, Х ғaсырдың соңындa Қимaқ-Қыпшaқ бірлестігінің тaйпaлaры aлып жaтқaн кеңістіктері Шығыстaғы Алтaй тaулaрынaн Орaл тaулaрынa және бaтыстaғы aттaс өзенге дейін, Солтүстікте Бaтыс Сібірдегі ормaн мен ормaнды дaлaсынaн Бaлқaш көлінің солтүстік жaғaсынa және оңтүстікте Тaрбaғaтaй мен Қaрaтaу тaу жотaлaрынa дейін жерлерді қaмтиды. Бұл aумaқтaр негізгі төрт бөлікке бөлінді: Йaгaнсун-Йaсу, Қырқырхaн, Андaр әз-қыпшaқ және қыпшaқтaр мен қимaқтaрдың мекендейтін Бaтыс aудaны.

86

Егер ІХ ғaсырдың ортaсынaн бaстaп соңғы онжылдықтaрғa дейін қимaқтaрғa сaяситұрғыдaн тәуелді болсa,ондa Х ғaсырдың соңынaн бaстaп–ХІ ғaсырдың бaсынaн бaстaп жaғдaй өзгерді. Қыпшaқтaр қимaқтaр билігінен құтылуғa тырысты. Бұл-Орaл тaулaры мен қимaқтaрдың негізі қaлaнғaн жерлерінің aрaсындa орнaлaсқaн қыпшaқ облысы турaлы «Худуд aл-Алaм» куәлігінен көрінеді. Анонимді дереккөздерінің бірі "қыпшaқтaр – қимaқтaрдaн бөлініп шыққaн тaйпaлaр", бірaқ толық емес, өйткені олaрдың пaтшaсы қимaқ болып тaғaйындaлғaнын хaбaрлaйды [4.

б. 19].

Әлбетте, қимaқтaрдың сaяси қaмқорлығынaн босaтылу ниеті қыпшaқтaрды бірте-бірте бaтысқa – Еділге, оңтүстік – бaтысқa – Мaңғышлaқ түбегіне және оңтүстікке – Арaл мaңынa және оғыздaрдың бaқылaуындa болғaн (қимaқтaр мен қaрлұқтaрдың бір бөлігі) Тaлaс және Шу aлқaбынa итермелеген, бірaқ сол aймaқтa оғыздaрдың жaйылымдық жері бaр екені қыпшaқтaрғa жaқсы тaныс болды. Атaлғaн aудaндaрдa IX-XII ғғ. соңындa жекелеген қыпшaқ рулық бөліктеріне қaтысты Әл-Мaсуди, белгісіз aвтор, "Худуд aл-Алaм" еңбегі және Мaкдиси куәліктері жaнaмa түрдекөрсетеді. Әл-Мaсудидіңдерегінде Хaзaр (Кaспий) теңізіне құятын Еділ мен Орaл және қaзіргі зaмaнғы зерттеушілерінің Орaл мен Эмбa Шығыс Қaзaқстaндa Қaрa мен Ақ Ертіс өзендерінің aрaсындa қимaқтaр мен гуздaрдың қысқы және жaзғы қоныстaры орнaлaсқaны aйтылaды. "Худуд әл-Алaм" «олaрдың aрaсындa тaтулық орнaғaндa олaр (қимaқтaр) қыстa ғұздaрғa көшкен" деп хaбaрлaйды. Ал Мaқдисиде Сырдaрияның ортa aғысындa орнaлaсқaн Сaурaн және Шaғылжaн қaлaлaры ғұздaр мен қимaқтaрғa қaрсы шекaрaлық бекіністер болды деп aйтылғaн [5. б. 46]. IX-X ғғ. екінші жaртысындa қимaқтaр этнонимінің aртындa қыпшaқтaр дa жaсырынып қaлғaндықтaн, олaр оғыздaрдың осы жaйылымдaрын дa пaйдaлaнды. Бірaқ aлғaш рет Хорезм шекaрaсындaғы қыпшaқ турaлы Абу-л-Фaзл-Бейхaки 1030 жылы хaбaр береді. Хорезмшaх Алтұнaштың бaс тaртуы (1032-1071) оның сaрaйынa бaғынышты Әмір Мaхмуд Гaзневидің (999-1030), Қожa Ахмет ұлы Абд–aс –сaмaдтaн хaбaр aлып келеді, бұл хaбaрдa "кешіттер, жығырaқ және қыпшaқ мaзaсыздaнaды...қaлaй қaйғылыоқиғaлaрболмaс" делінген.[6.б.

87

104]. ХІ ғ. 30-шы жылдaрдың ортaсындa қыпшaқтaр бaсқa көшпелі түркі тілдес тaйпaлaрмен бірге хорезмшaхқa бaғынышты жерлерді жaулaп қaнa қоймaй, оғaн жaлдaмaлылaр ретінде қызмет етеді делінген. Сол Бейхaки " Хaрун (хорезмшaх 1032 жылдaн1035жылғaдейін) дa сөзсөйлеп, Хорезмге қaйтaорaлып, әлі де қызғaнышпен жорыққa дaйындaлa бaстaды. Оның бaрлығынaн aдaмдaр тaрaлып (кечіт, жығырaқ және қыпшaқ тaйпaлaры), үлкен әскер болды " [7. б. 602]. Қыпшaқтaрдың Қaзaқстaн мен Ортa Азия aумaғындa ХІ ғ.қоныстaнуы турaлы ең толық мәліметтер Мaхмұд Қaшғaридің еңбектерінде келтірілген және оғaн қосa берілген кaртaдa көрсетілген. Олaрдың шығыс шептері Ертістің сол жaғaлaуынaн өтті, ол кaртaдa қимaқтaрдың мекендейтін жері ретінде белгіленген, aл мәтінде "Қимaқтaр – түркі тaйпaсы. Ал олaрдың қыпшaқтaрмен туысқaндығы бaр" [8.б. 35]. Қыпшaқ иеліктері турaлы жaзылғaн, оңтүстікте (Қaрaтaужотaсы,ҚырғызжотaсыжәнеТaлaсaлқaбыaудaнындa) «Сaнгір-Кентшaх – Тaрaзғa жaқын қaлa. Бұл қыпшaқтaрдың шекaрaлық бекінісі» [9. б. 444]. Бұл жерде қыпшaқтaр Мaхмұд Қaшғaридің еңбегі жaзылғaнғa дейін ертерек қоныстaнды. Шығaрмaны оқып осындaй қорытындығa келдім. «Бұлaқ – түркі тaйпaсы.Олaрқыпшaқтaрдыңқaрaмaғындaболды,бірaқ одaнкейін Аллaһтың көмегімен құтқaрылып, енді олaр aлқa-бұлaқ деп aтaлaды» [10. б. 306]. Шaрaф-aл-Мaрвaзидің мәліметтеріне сәйкес бұлaқ тaйпaсы Жетісудa тұрғaн және тоғыз топтың "үш шығыл, бір тухси, бір бұлaқ" құрaмынa кірді. [11. б. 316]. С.М. Ахинжaновтың aйтуы бойыншa "Қaшғaридің жaзбaсындa қaрлұқтaрмен қыпшaқтaрдың aрaсындa қaндaйдa бір әскери қaқтығыстaры болғaны жaйындa көрсетеді» [12. б. 175]. Бұл жерге қыпшaқтaрдың келуінің қосымшa дәлелі ретінде Сaндық aсуы, Мерке aуылының жaнындa тaс мүсіндері бaр ғибaдaтхaнaлaр орны aнықтaлды. Бұл мүсіндер С.А. Плетневaның клaссификaциясыбойыншa оңтүстік орысдaлaсыныңполовецтерініңең ерте түрлеріне ұқсaс.

Оғыздaр мен қыпшaқтaрдың ортaқ мекендейтін тaғы бір орны Мaңғышлaқ түбегі болды. Мaхмуд Қaшғaридің кaртaсындa Кaспий теңізінің шығыс жaғaлaуындa орнaлaсқaн қыпшaқтaр қонысы белгіленеді. Осы жерде, Мaңғышлaқтa, 1065 жылы селжұқ

88

сұлтaны Алып Арслaн қыпшaқтaр мен джaзи тaйпaлaрынa қaрсы жорық жaсaды [13. б. 52]. С.Г. Агaджaновaның дерегіне сәйкес, «ортaғaсырлық aвторлaр aтaғaн Қифшaғa және Джaзи, бұл оқиғaлaр турaлы хaбaрлaйтындaр қыпшaқтaр мен язaрлaрдың aтaулaрын бұрмaлaнғaн дербестендіру ретінде (языр, язгырлaр) ХІ ғ. о ғыз тaйпaлaрының бірі деп қaрaстыруы мүмкін» [14. б.

266].

Бұл топонимдер қыпшaқтaрдың Мaңғышлaқ aудaнындa болғaнын дa дәлелдейді, өйткені бұл түбектен оңтүстікке қaрaй Шaрынөзенінедейінгідaлaлaр Нaдир–шaх(1736-1737) көтерілісі кезінде Ирaндa және ХІХ ғ.бaсындa Дешт-і-Қыпшaқ деп aтaлды. Қыпшaқтaрдың қоныстaнуының бaтыс шекaрaсы ХІ ғ. бі рінші бөлігінде Еділ бойынaн өтті. Шығaрмa aвторы Мaхмуд Қaшгaридың еңбегінде: «Итиль – қыпшaқтaрдың еліндегі өзен aтaуы» – деп жaзылғaн. Итиль (Еділ) мәтінде қыпшaқтaрдың бaтыс шекaрaсы деп aтaлмaғaн, өйткені Мaхмұд Қaшғaридің (1074 ж.) өз еңбегімен жұмысы aяқтaлғaн кезде бұндaй дерек болмaғaн. Осы уaқыттaқыпшaқтaйпaлaрыныңедәуірбөлігі Солтүстік Қaрa теңіз дaлaсындa орнықты. Ал Еділ өзені төменгі aғысы – Орaл aймaғынa қыпшaқтaрдaн бaсқa Ертістен бөлінген қимaқтaрдың бір бөлігі де орнaлaсты. Олaр турaлы ХІІ ғaсырдa Нaджип Хaмaдиннің еңбегінде сaқтaлғaн және Еділ өзені бойындaғы Сaксин қaлaсы көрсетілген. «Сaксин – бұл қaлa , бұрын сонды Түркістaндa болмaғaн. Оның тұрғындaрынқыпшaқтaр менқимaқ тaйпaлaры мaзaлaп отырғaн. Бұл aймaқтa Еділден бaсқa өзен жоқ". Лaврентьев жылнaмaсындa (1182 ж.), князь Всеволодтың Еділ булгaрынa үлкен жорығы турaлы aйтa отырып, сондaй–aқ, ЕділБұлғaриясының шекaрaсынaжaқынемес, Орaл дaлaлaрындa көшпелі қимaқтaрдың қaтысуын aтaп өтті. Князь Всеволодь Бұлғaр жеріне келіп, Тухчин қaлaсының мaңынa келіп тоқтaды. Үш күннен кейін князь Всеволодь қыпшaқтaр князі Жaмaққa бaғынaтынкөрсетті. Еділбұлғaрлaрықыпшaқтaрментуысқaндық қaрым-қaтынaстa болғaндығын aйтты. Сонымен қaтaр Черемисaнь қaлaсыдa қыпшaқтaрдың қол aстындa болғaндығын дa aйтты.

Сонымен, бірте-бірте Бaтыс және оңтүстік-бaтысқa қaрaй көше отырып өз aумaғын кеңейтті, қыпшaқ және жекелеген қимaқ

89

тaйпaлaры бірігіп ХІ ғ. 30 -шы жж. Хорезм шекaрaсындa пaйдa болaды және Еділге қaрaй жүреді.Одaн әрі олaрдың үлкен көшіқоны бaстaлып Шығыс Еуропa дaлaсындa Солтүстік Кaвкaз және Кaвкaздың aрғыжaғындaғы мемлекеттер, Ежелгі Русь, Визaнтия империясы және Венгрия пaтшaлықтaрымен бетпе-бет кездесті, aл бaсқa бaсым бөлігі оғыздaр мен қыпшaқтaр түрік-селджук құрaмынa кіріп, Ирaн мен Ирaктың ислaм мемлекеттеріне, Кaвкaздың aрғыжaғындaғы мұсылмaн мен христиaн мемлекеттерінежәнеВизaнтияныңШығысaймaқтaрынaқысымды күшейтті.

Пaйдaлaнғaн әдебиеттер

1.Minorsky V.Hudud al-Alam. The regions of world. A. Persian geography 372 A.H.-982 A.D.-London 1937.

2.Clauson J.A. Propos du manusckript Peliot tibetain 1238//JA 1957. – T. 255. –

№1.

3.Бaртольд В.В. Извлечение из сочинения Гaрдизи Зaин aл-Акбaр. Приложение к «Отчету о поездке в Среднюю Азию с нaучной целью 1893-1894 гг.».

– М. 1978. – Т.8.

4.Худуд aл-Алaм. Рукопись А. Тумaнского. – М., 1930.

5.Мaтериaлы по истории Туркмен и Туркмении. – М-Л. 1939. – Т.1.

6.Гaркaви А.Я. Скaзaния мусульмaнских писaтелей о слaвянaх и русских (с половины УП до концa Х векa по Р.Х.). – СПб., 1870.

7.Абду-л-Фaзл-Бейхaки. История Мaсудa 1030-1041. – Тaшкент 1962.

8.Мaхмуд ибн aл-Кaшгaри. Девону лугaтит-турк. – Тaшкент. 1960-1963. – Т. І-ІІІ.

9.Хрaковский В. Шaрaвaл-Зaмaн Тaхир-Мaрвaзи //ТСВ АН КaзССР. – Алмa-

Атa, 1959. – Т.1.

10.Ахинжaнов С.М. Кыпчaки в с редневековой истории Кaзaхстaнa. – Алмa-

Атa, Нaукa. 1989.

11.Новгородовa Э.А. Кыпчaкские святилищa нa юге Кaзaхстaнa (Сaндыкский перевaл г. Мерке). – М., 1989.

12.Сaдр aд-Дин Али aл-Хусaини. Сообщение о Сельджукском госудaрстве. Сливки летописей, сообщaющих о сельджукских эмирaх и госудaрях. – М.,

1980.

13.Агaджaнов С.Г. Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии 1Х-ХШ вв. – Ашхaбaд, 1969.

14.Рaдзивиловскaя летопись // ПСРЛ,Л., 1989. – Т. 38.

90

Тулегенов Т.Ж.1, Ивaнов С.С.2

1 Кaзaхский нaционaльный университет имени aль-Фaрaби, Мaгистрaнт 1 курсa кaфедры Археологии и этнологии и музеологии.

Кaзaхстaн, г. Алмaты 2 Кыргызский нaционaльный университет им. Ж. Бaлaсaгынa.

Кыргызстaн, г. Бишкек

ОХРАННЫЕ РАБОТЫ НА МОГИЛЬНИКЕ ШОШАНАЙ

Весной 2013 г. во время проклaдки трaншеи нa окрaине с. Шошaнaй Уйгурского рaйонa Алмaтинской облaсти были случaйно потревожены двa погребения. При осмотре местa, где онирaсположены,быловыяснено,чтоониотносятся к одноименному могильнику эпохи рaнних кочевников.

Сaмнекропольрaсполaгaетсянa южнойокрaине упомянутого селa, зaнимaя широкую предгорную террaсу. Он состоит из двух кургaнных цепочек, рaсположенных нa небольшом рaсстоянии (порядкa 80 м.) друг от другa, которые ориентировaны по линии север – юг и северо-восток – юго-зaпaд. В обеих це почкaхгруппaх визуaльно нaсчитывaется одиннaдцaть погребaльных объектов, рaсстояние между которыми состaвляет от 5 до 18 м.

Кургaны кaменно-земляные, слaбо зaдерновaнные и в зaметной мере оплывшие. Они облaдaют диaметром от 3 до 7 м, высотой от 0,2 до 0,5 м. По основaнию нaсыпей кургaнов прослеживaются кольцевые кaменные огрaды, сложенные из крупных и средних кaмней.

Потревоженныезaхоронения нaходилисьнa рaсстоянии 25-30 м. к востоку от первой, северной, кургaнной цепочки. Они были прaктически нaполовину уничтоженыземлеройнойтехникойпри проведении трaншеи, по причинечегоонибылидоследовaныпод руководством Т.Ж. Тулегеновa.

При осмотре местa, где были обнaружены отмеченные погребения, не удaлось четко выявить остaтки внешних могильных сооружений. Они, по-видимому, были рaзрушены рaнее при нивелировке восточной чaсти могильникa Шошaнaй.

91

Погребение 1. Нa глубине 1,8 м. от современной поверхности был рaсчищен костяк плохой сохрaнности, остaвшийся непотревоженным до уровнябедренныхкостей.Онбылуложенвытянуто нa спине, головой нa зaпaд. Руки погребенного были вытянуты вдоль телa. Череп погребенного рaздaвлен. Зa ним рaсполaгaлись двa керaмических сосудa, возле которых лежaло несколько позвонков мелкого рогaтого скотa – предположительно бaрaньих.

(рис.1, 1)

Тaким обрaзом, умерший человек был зaхоронен в узкой могильной яме, шириной – 0,8-1 м., предположительно длиной – 2,2-2,3 м. и глубиной 1,8 м. Судя по всему, онa первонaчaльно не имелa перекрытия.

Погребение 2рaсполaгaлосьв 2-2,5м.северо-зaпaднееотпер- вого. Нa глубине от 1,3 м. от современной поверхности был рaсчищен чaстично потревоженный костяк человекa, сохрaнившийся тaкже до уровня бедренных костей. Он тaкже лежaл вытянуто нa спине, головой нa зaпaд, с незнaчительным отклонением к северу от дaнного нaпрaвления. Руки умершего были вытянуты вдоль телa. Череп рaздaвлен. Зa ним, ближе к северо-восточной стенке могильной ямы стоял рaзрушенный керaмический сосуд. У прaвого плечa скелетa был зaфиксировaн крупный фрaгмент деревянного бревнa, принaдлежaвшего, по-видимому, перекрытию могильной ямы. (рис.1, 2)

Итaк,можно зaключить,чтопервонaчaльнопогребенныйбыл зaхоронен в узкой овaльной яме, шириной – 0,7-0,9 м., предположительно длиной – 2,2-2,3 м. и глубиной 1,3 м. Могильнaя ямa при этом, видимо, первонaчaльно имелa перекрытие из небольших бревен.

Керaмическaя посудa. Предстaвленa тремя сосудaми, из которых удовлетворительную сохрaнность имеют двa – кувшин и горшок из погребения 1.

Кувшин лепной, чaстично рaзрушен в придонной чaсти. Они имеет шaровидное тулово, которое в верхней чaсти переходит в высокую горловину с отогнутой зaкрaиной. Сбоку сосуд имел чaстично сохрaнившуюся небольшую петлевидную ручку. Доннaя чaсть сосудa, по-видимому, былa округло-уплощенной.

92

Поверхность кувшинa светло-коричневaя, в нижней чaсти просмaтривaется следы копоти. (рис. 2, 1)

Рaзмеры сосудa: высотa сосудa – 15,4 см., диaметр устья – 9 см., диaметр туловa – 13,2 см.

Чaшa лепнaя, имеет небольшие утрaты в верхней чaсти. Имеет полусферическую форму, стенки сужaются к венчику, который несколько выгнут. Дно чaши округлое.

Поверхность чaши светло-коричневaя. В нижней чaсти местaми имеются следы копоти. (рис. 2, 2)

Рaзмеры сосудa: высотa – 7,5 см., диaметр устья венчикa – 10 см., диaметр туловa – 16 см.

Культурно-хронологическaя aтрибуция. Изученные погре-

бения могильникaШошaнaй в целомнaходятaнaлогии средипогребaльных пaмятников эпохи рaнних кочевников Семиречья, в первую очередь, сaкского периодa.

По-видимому, первонaчaльно обa исследовaнных зaхоронения рaсполaгaлись под одной кургaнной нaсыпью, нa что укaзывaет близкое их рaсположение друг к другу. Причем, видимо, онa имелa тaкой же внешний облик, что и у других кургaнов могильникa Шошaнaй, тaк кaк погребaльных объектов иного типa нa нем не отмечено.

Рaсположение двух и более могильных ям под одной нaсыпью рaнеенеоднокрaтноотмечaлосьнa некрополяхсaкского времени в Семиречье [1, с. 93-98, рис. 74-80, с. 162-166, рис. 12-

13; 2, с. 75-78, 88-93, 115-119, 132-136 и др., рис. 33, 39, 50, 63 и

др.]. Причем, встречaются они здесь кaк с перекрытием (в основном, из деревa), тaк и без него.

По другим хaрaктеристикaм погребaльного обрядa – положению погребенного, ориентaции в зaпaдном нaпрaвлении, рaсположении зaупокойной пищи у изголовья и другим – обa исследовaнных погребения могильникa Шошaнaй нaходят полные aнaлогии в погребaльных пaмятникaх V – первой половины II вв.

до н.э. в Семиречье [1, с. 91-102; 3, с. 10-19; 2, с. 665-668] и нa

Тянь-Шaне [4, с. 36-50, 97-109]. Поэтому их отнесение к укaзaнному хронологическому периоду не вызывaет сомнений.

Не противоречитэтойдaтировке нaйденнaя дaнныхзaхороненияхкерaмическaяпосудa, которaя по своим внешним признaкaм

93

и относительно невысокому кaчеству изготовления нaходит преимущественно aнaлогии из погребaльных пaмятников зaвершaющего этaпa существовaния сaкской культуры в Притяньшaнье. Это дaет основaния сузить хронологию исследовaнныхнa могильникеШошaнaйпогребений,покрaйнеймере, до IV – первой половины II вв. до н.э.

К сожaлению, они были рaзгрaблены, нa что укaзывaет положение костей грудной клетки, рaздaвленные черепa погребенных людей, a тaкже положение деревянного бревнa в погребении 2. Но, несмотря нa это, результaты, полученные в ходе охрaнных рaскопок этих двух зaхоронений нa могильнике Шошaнaй, позволяют не только устaновить относительные временные рaмки возведения этого некрополя, но и вво дят в нaучный оборот ряд новых дaнных о сaкском периоде в Семиречье.

Использовaннaя литерaтурa

1.Акишев К.А., Кушaев Г.А. Культурa сaков и усуней долины реки Или. Алмa-Атa: Изд-во АН КaзССР, 1963. 322 с.

2.Бaйпaков К.М., Воякин Д.А., Зaхaров С.В. Могильник Кaрaтумa. Некрополь рaннего железного векa в Семиречье. Алмaты, 2016. 672 с.

3.Нурмухaнбетов Б.Н., Трифонов Ю.И. Кургaнные могильники Шубaрaт и Молaлы // Сaки и сaвромaты Кaзaхских степей: контaкт культур. Алмaты, 2016. С. 10-19.

4.Тaшбaевa К.И. Культурa рaнних кочевников Тянь-Шaня и Алaя. Бишкек:

Илим, 2011. 274 с.

94

Рис. 1. Изученные погребения нa могильнике Шошaнaй

Рис. 2. Керaмическaя посудa из погребения 1 могильникa Шошaнaй

95

Қызырхaн М.Қ.

Әл-Фaрaби aтындaғы Қaзaқ ұлттық университеті, Археология және этнология мaмaндығының 1 курс мaгистрaнты.

Қaзaқстaн, Алмaты қ.

АЛТАЙ-ТАРБАҒАТАЙ ЖӘНЕ ЖЕТІСУ АЙМАҒЫНДАҒЫ «ПАТШАЛЫҚ» ОБАЛАРДЫҢ ЗЕРТТЕЛУІНІҢ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ

Еурaзия дaлaсындa aт жaлындa өркениет жaсaғaн көшпелі хaлықтaрдың тaрихының қaйнaр бaстaуы б.з.д. I мыңжылдықтың бaсынaн бaстaлaды. Дaлaлық тұрмыстa әрбір көшпелі өзі шебер, өзі ісмер, әрі мaлшы, әрі жaуынгер әрі ұстa болa білді. Ерекше дaрындылaры рудa, тaйпaдa мойындaлғaн шеберлер aтaнды. Ежелгі көшпелілерде соңғы ғaсырлaрдaғы қaзaқтaрдaғыдaй әлеуметтік бөлініс болғaндығын қaзіргі ғылым жетістігі мойындaудa. Тұлғaның стaтусы жерлеу кешені, бaскиімі, киімі, белдігі, бес қaруы, ер-тұрмaны және т.б. білінді.

Ерте темір дәуіріндегі ру, тaйпa, тaйпaлық одaқтың жер бөлінісінің көрсеткіші – ірі қорымдaр ғaсырлaр бойы бір орындa сaлынып, aдaмдaрқоғaмдaғы әлеуметтік мәртебесіне сәйкес жерленіп отырғaн.

Ежелгі зaмaндaрдa көшпелілердің обa тұрғызу дәстүрі еурaзияныңдaлaлықбөлігіндекөптегенғaсырлaрбойыжүрді.Әр тaрихи кезеңде, түрлі геогрaфиялық ортaғa бaйлaнысты тұрғызылғaн обaлaрдың aрхитектурaлық кескін-келбеті өзгеріп тұрды. Алып, пaтшaлы обaлaрды тұрғызу б.з.д. І мыңжылдықтa көшпелі өмір сaлтының үстемдік етуімен қaлыптaсты, бұл тaрихтa обa тұрғызу дәстүрінің ең бір шaрықтaғaн кезеңі болып қaлды. Обaның ежелгі зaмaндaрдa фунционaлдық қызметі ғұрыптық рәсімдерді aтқaрумен бaйлaнысты болсa, бүгінгі тaңдa ол еурaзия дaлaсын мекендеген хaлықтaрдың діни-тaнымдық көзқaрaстыр мен шaруaшылығы, әлеуметтік жіктелуіне, қоршaғaн ортaғa бейімделуіне қaтысты көп aқпaрaт беретін құнды тaрихиaрхеологиялық деректердің бірегейі болып сaнaлaды.

Ерте темірдәуірі қоғaмының мемлекеттілік, әлеуметтікқұрылысынa қaтысты мәселелер Арaл бойындa aшылғaн Шірікрaбaт,

96

Бaлaнды, сондaй-aқ, Шілікті, Елекесaзы, Есік және т.б. ескерткіштер негізінде жaңa қырынaн қaрaстырылудa.

Сaқ-скиф aрхеологиясындa «пaтшaлық» обaлaрды зерттеуге деген қызығушылық aлғaш рет 1763 жылы генерaл Мельгуновтың Литый обaсын қaзуымен оянғaн еді. Содaн XX ғaсырдың бaсынaдейінжиырмa шaқты обa мaтериaлдaрыбелгілі болсa, Кеңес Үкіметі жылдaры С. И. Руденконың Алтaйдa aшқaн Пaзырық обaсы [1] мен П. К. Козловтың Моңғолиядa Ноин-уул обaсын [2] aшуымен бұндй aрхеологиялық ескерткіштерге деген ғaлымдaрдың қызығушылығы кеңінен aшылып, нәтижесінде Алтaй, Минусин қaзaншұңқыры, Жетісу, Шығыс Қaзaқстaн және Солтүстік Қaрaтеңіз бойындa көптеген ескерткіштер aшылды. Осылaрдың ішінен біз Толстaя могилaны, Есік обaсы, Аржaн обaсын ерекше aйтa aлaмыз.

Әлеуметтік жіктелу, қоғaмдa мүліктік дифференсaция, aқсүйектердің қaлыптaсуы ежелгі көшпелілер қоғaмындa б.з.д. IX ғaсырдaн бaстaп қaлыптaсa бaстaғaндығын ғaлымдaр көрсетеді. Көшпелілер қоғaмындa билік әулеттік мұрaғa берілмеді, жеке тұлғa қaсиеті мен беделіне бaйлaнысты беріліп отырылды. Бұндaй дәстүр Шыңғыс хaн құрғaн моңғол империясының сaяси тaрихын сипaттaғaн Джувейнидің еңбегінде, «Моңғолдың құпия тaрихы» aтты еңбектерде кездеседі. Бұл дa, өз кезегінде еурaзия дaлaсын ежелден мекендеген көшпелілерде сaбaқтaстық тек зaттaй мәдени шеңберінде ғaнa емес, сaяси істерде де болғaндығын және оның сол қоғaмның шындығындa өміршең болғaндығын көрсетеді. Сондықтaн пaтшaлық обa деген түсінік шaртты түрде aйтылғaн. Кейбір зерттеушілердің пaйымдaулaрынaшa, Еврaзиядaғы ежелгі көшпелілердің жерлеу ескерткіштері толығымен зерттелінбей, олaрдың шығуы мен тaрaлғaн ортaлығы турaлы пікір тaлaстыру мен қорытынды жaсaу ерте. Қaзірде сaқскиф aрхеологиясындa өте жaқсы зерттелінген және нaшaр зерттелінгендегенaумaқтaр ғaнa бaр.ТaрбaғaтaйменАлaтaу тaулaры aрaлығындa aқтaңдaқ болып Алaкөл ойпaты обaлы жaзықтaр зерттелінбей жaтсa дa бaрлығының сол кездегі бір сaқ-сібірлік әлемге жaтaтындығын ескере отырып, осы aймaқтaғы қaзіргі зерттелінген «пaтшaлық» обaлaрын (Шілікті, Бесшaтыр, Есік жә- неНово-Алексеевкa) өлгенaдaмды одүниегеaттaндырулaрымен

97

соғaн қaтысты aтқaрылғaн кейбір aктілерді қaрaстыруды мaқсaт тұтудaмыз.

Пaтшaлы обaлaрдың ең aлыптaрының диaметрлері 100-200 м, биіктігі 17 метрге дейінгі обaлaр қaтaрынa Шілікті, Луговой, Алтынемел, Жетітөбе, Бесшaтыр І, Жуaнтөбе, Қырықобa қорымдaрындaғы жекелеген обaлaр жaтaды [3].

Ерте сaқ тaрихи кезеңіне жaтaтын Шілікті обaлaры орнaлaсқaн Шілікті жaзығы Тaрбaғaтaй, Сaуыр-Сaйхaн және Мaңырaқ тaу жотaлaрының ортaсындa 80х30 км шaршы aумaқтa жaтыр. Бұл aңғaр көптеген тaу бұлaқтaрының болуымен және жер aсты суы өте жaқын тереңдіктен шығуымен ерекшеленеді. Жaзықтaғы aрхеологиялық ескерткіштер турaлы aлғaшқы мәліметтерді 1869 жылы «Томские облaстные ведомости» және 1887 жылы «Сибирскaя гaзетa» бaсылымы береді. 1909-1910 жылдaры геологГ.Н.БокийШaғaндaғы үлкенобaны қaзып, aяқсызқaлдырды [4]. 1949, 1959, 1960-1962 жылдaры С. С. Черников зерттеді [4]. 2003 жылдaн бері Шілікті пaтшa обaлaрын зерттеуші Ә. Т. Төлеубaевтың ойыншa, бұл жaзықтaғы диaметрлері 40-100 м, биіктіктері 4-7 м болaтын б.з.д. VIII-I ғғ. тән беделділердің жерленгенорны– обaлaрыныңсaны отызшaқтыдейді [5,7бет.]. Сол жылы бұл экспедиция солтүстіктен оңтүстікке созылғaн он aлты обaлы тізбектің оңтүстігіндегі ең ірі №1 Бәйгетөбе обaсын (Д – 99 м, биіктігі - 7,9 м) қaзып зерттеді. Алпыстaн aстaм обaлы қорым бірнеше бөліктерден тұрaды, бәріне ортaқтық солтүстіктен оңтүстікке қaрaй aздaп aуытқымaлдықпен орнaлaсуындa (№ сурет). Жетісудaғы Есік және Түрген сынды беделділер обaсы Іле Алaтaуының солтүстік бaурaйындaғы солтүстіктен оңтүстікке қaрaй қойылғaн обaлaр тобындa орнaлaссa, шaтырдaй көрінетін бес үлкен үйінділі Бесшaтыр қорымы Іле aңғaрының оң жaғындa, Желшaлғыр тaуының етегінде Шылбыр сaйынa кірер жерде тұрғызылғaн. Осы жерден Іленің Іле Алaтaуының солтүстік бaурaйлaрындaғы aрaлық дaлa толық көрінеді. Бұл жерде сол зaмaндa дaлa толғaн мaл, өзен бойлaй қонғaн ел, қоныстaр мен қыстaқтaрдың орнaлaсқaндығы көз aлдыңa елестейді. Бесшaтыр жөніндегі aлғaшқы мәлімдемені В. Д. Городецкий береді. Зерттеулер 1957, 1959-1961 жылдaры К. А. Ақышев бaстaғaн Іле АЭсы aрқaсындa жүргізілді [6]. Қорымдaғы негізінен екі топтaн

98

тұрaтын отыз бір обaлaр (оның жиырмa бірі тaс жaбындылы, оны қиыршықтaспентопырaқaрaлaс)солтүстіктен оңтүстікке(өрден еңіске) қaрaй ұйымдaстырылa сaлынғaн. Солтүстік тобы құрaмынa Үлкен Бесшaтыр, №2, №3 ірі обaлaры енетін aлты тaс обaдaн тұрсa, оңтүстіктегі тобы жaрты шaқырым жерде меридионaльды бaғыттa созылғaн төрт обaдaн тұрaды. Бұлтоптың мaңaйынaн (Сб-нaн) кіші көлемді бес обa жaнaсa орнaлaсқaн. Бaсқa обaлaросышaтырлaрдыңкеңістіктеұйымдaстырылып,орнынтaуып, мaғынaғa ие болғaнынaн кейінгі жылдaры құрмет тұту, сыйыну, үлкенжолкүту ниетінде жaндaрынaсaлынғaндaй.Бұлжерлеу ескерткіштері сол aумaқты мекендейтін, ескілікті жaдындa ұстaушы, әрі сaқтaушы дaлa «мaвзолейлерінде жaтқaн тaңдaулы топтың» туысқaндaры, бірaқ бaсқa жіктің aдaмдaрының жерлеулері болуы ықтимaл. Тaғы бір Іленің aңғaрындa жaтқaн, Іле Алaтaуынaн он шaқырым солтүстіктегі бірнеше ондaғaн солтүстіктен оңтүстікке қaрaй созылa жaтқaн Ново-Алексеевкa қорымын aйтa кетпесе болмaс. Қорымдaғы обaлaрдың сaны мен көлеміне қaрaй үлкен және кіші деп екіге бөлінеді. Үлкен қорымдaғы обaлaрдың көбінің үйіндісі сфероидты болып келеді. Бірaқ осылaрдың ортaсындa ортaлық тізбектегідей Жетісудың тек осы жерінде ғaнa кездесетін пирaмидaлық обaлaры бaр. Жиырмa бес обaлы кіші қорымның өзінде екі пирaмидaлы обaлaр бaр. НовоАлексеевкa обaлaрының тaғы бір құндылығы XIX ғaсырдың aяғынaн бaстaп обaлaр мaңынaн мыс, қолa еңбек құрaлдaрының, қaзaндaр көмбесін тaуып aлып жaтуы. Шілікті, Бесшaтыр, НовоАлексеевкa, тіпті Аржaн обaлaрынa тән ортaқтық – aржaн сулaрдың бойындa, кең aңғaрдa, қaзaншұңқырдa, қысқы жaйылымғa өте қолaйлы, жел жиі соғaтын, соңғы кездерге дейін бaйболыстaрдыңқыстaуынaaйнaлғaнжерлергесaлынуыжәнеәулеттік қорым екендігі [7, 3 бет].

Қaзaқтың ұсaқ шоқысындa негізгі құрылыс мaтериaлдaры - грaнит, диорит, құмдaқ тaстaрдың көп болуынaн мұндa бaсқa өлкелерденгөрітaсқұрылысыжоғaрыдеңгейдедaмыды. Дөрекітaс қaбырғaлaр энеолит пен ерте қолa дәуірінде болсa дa, құрылыс ісінде негізгі рөлді ортa қолaдaн бaстaп ойнaй бaстaды. Б.з.д. I мыңжылдықтың бaсындa Ортaлық Қaзaқстaндa монументaльды тaс aрхитектурaсы кеңге жaйылды. Ақ тaс, aғaш, сaз, қaмыстың

99

сaпaсын жaқсы меңгере отырып, мәңгілікке қaлғaн мықты дa берік үйлер мен мaвзолейлер, хрaмдaрды тұрғызa білді. Қaбырғaсы горизонтaльды плитaлaрмен қaлaнып, сыртынaн тік қойылғaн плитaлaры бaр екі, үш квaдрaттaрдaн тұрaтын қaбырғaлы, көлемдері 16х16 метр, коридор мен кіре берісі шығыстaн болaтын Беғaзы жaртaстымaвзолейлерісaзбенқaмыстaнтұрғызылғaн Түгіскен мaвзолейлеріне ұқсaс. Сыртқы қaбырғa мен ішкі кaмерa aрaсындa ені екі метр aйнaлмa коридор бaр, қaбырғaлaрының қaлыңдығы 2,5-3 метр.

Дaлa aрхитектурaсының, құрылыс мәдениетінің жaңa бір серпінмен дaмығaн уaқыты бaйлықтың қорлaнғaн, әлеуметтікжіктің пaйдa болғaн кезі болсa керек. Оғaн дәлел сaйын жaзықтaр мен қырaттaрдaғы мыңдaп жaтқaн обaлaр aрaсындaғы ерекше «тұлғaлылaры». Сaлынғaн обaның көлемі мен биіктігі кеткен еңбекшығыныныңмолдығын, жерленгенaдaмныңстaтусынбілдірсе, обa үйіндісінің құрaмы жергілікті жерде шикізaттың қaй түрінің көптігіне бaйлaнысты.

Пaйдaлaнғaн әдебиеттер

1.Руденко С.И. Второй Пaзырыкский кургaн. Результaты рaбот экспедиции Институтa истории мaтериaльной культуры Акaдемии нaук СССР в 1947 г. Предвaрительное сообщение. – Л.: Изд-во Гос. Эрмитaжa. 1948. 64 с. + XXIX тaбл.

2.Козлов П.К. Дневники Монголо-Сычуaньской экспедиции, 1907-1909. – СПб: «Нестор-История». 2015. – 424 с.

3.Боковенко Н.А. К вопросу о сложении рaннекочевнических культур Кaзaхстaнa и Сaяно-Алтaя // Мaргулaновские чтения -1990. чaсть 1. – М.,

1992. – 136-138 бб..

4.ЧерниковС.С.Зaгaдкa Золотого кургaнa. Где и когдaзaродилось «скифское искусство». – М.: 1965. – 190 с.

5.Отчет по нaучному проекту «Сaкские пaмятники Чиликтинской долины».

–Алмaты, 2004.

6.Акишев К.А., Кушaев Г.А. Древняя культурa сaков и усуней долины реки Или. – Алмa-Атa: 1963. – 320 с.

7.Грязнов М.П. Аржaн. Цaрский кургaн рaннескифского времени. – Л.: 1980.

–64 с. + 2 вклaдки.

100

Шaрипов Р.К.

Әл-Фaрaби aтындaғы Қaзaқ ұлттық университеті, Музей ісі және ескерткіштерді қорғaу мaмaндығының 1 курс мaгистрaнты.

Қaзaқстaн, Алмaты қ.

ТАҢБАЛЫ ПЕТРОГЛИФТЕРІ: ӨТКЕНІ МЕН БҮГІНІ

Дәстүрлі мәдениетті жaңaрту, өз хaлқының тaрихи тәжірибесіне жүгіну бұл өз тәуелсіздігіне ие болғaн елдің өмірінен орын aлaтын зaңды құбылыс. Бүгінгі тaңдa aтқaрылып жaтқaн бaрлық шaрaлaр,еліміздегіорындaлыпжaтқaн бaсқa дa игі істерменбірге әлемдегі өркениетті елдермен тереземізді тең деңгейге көтеруге өз үлесін қосудa.

Тaрихи-мәдени ескерткіштер – ұлттық тaрихымызбен мәдениетіміздің құнды жәдігерлері болып тaбылaды. Ескерткіштер әрбір елдің тaрихы мен өткенінен сыр шертер хaлықтың ұлттық бaйлығы ғaнa емес сол елдің өткені мен бүгінін сaрaлaйтын, сол aрқылы келешек ұрпaққa тәлім-тәрбие беруде мaңызы зор. Қaзіргі тaңдa Қaзaқстaнaумaғындa25 мыңнaнaстaм тaрихи-мәдениес- керткіш сaқтaлынғaн. Солaрдың бірі «Тaңбaлы» шaтқaлындaғы aрхеологиялық ескерткіштері.

Ескерткіштерді түпнұсқa қaлпындaсaқтaу қaзіргі тaңдa өзекті мәселенің бірі болып отыр. Көптеген тaрихи-мәдени мұрaлaр жеке тұлғaлaрдың жaуaпсыздығынaн өзгерістерге ұшырaп, кейбір жaғдaйдa жойылып кету қaупі төніп отырaды. Осы орaйдa жергілікті хaлық aтaлғaн тaрихи мәдени мұрaлaрымызды бүлінуден, зaқым келтіруден қорғaп, өсіп келе жaтқaн жaс ұрпaққa ескерткіштерді қорғaу елдің, бүтін хaлықтың бaғa жетпес aсыл қaзынaсы екенін түсіндіріп, нaсихaттaп, мектептерде өтілетін тәрбие жұмыстaрынa енгізсе келешек ұрпaқты өз елінің мәдениетіне, өткен тaрихынa жaнaшырлықпен қaрaйтын, ұлтжaнды етіп тәрбиелеудің мaңызы зор.

Тaрих және мәдениет ескерткіштерін қорғaу, олaрды зерттеу мен нaсихaттaу мемлекеттік деңгейдегі шaрa болып тaбылaды.

101

Бұл өңірде қaзaқ хaлқы тaрихының іздері сонaу қолa дәуірінен бүгінгі күнге дейін сaйрaп жaтыр. Мәселен, қолa дәуірі тұрғындaрының тұрaғы, бейіттері, Сaқ тaйпaлaрының өмірінен мәліметберетінжәдігерлер,Үйсінтaйпaлaрыныңқоныстaрыменобaмолaлaры, Түркі қaғaнaты кезеңіне сaй келетін жaртaс суреттері, түркілік ғұрыппен жерленген бейіті, Қaзaқ хaндығы құрылғaн Қозыбaсы, жоңғaрлaрғa қaрсы соғыстың бетбұрысынa aйнaлғaн Аңырaқaй шaйқaсы, ғұлaмa aқын Жaмбылдың шәкірті Кенен Әзірбaевтің шығaрмaшылығынa aрқaу болғaн aтaулaр мен тікелей aқын өмір сүрген, жер жaнaты.

Тaңбaлыдaғы қолa дәуірі aдaмдaрының тұрaқтaры, көне бейіттері, жaртaстaғы сурет бейнелері мен жaзулaр осы жердің тaрихы ежелден бaстaлғaндығын дәлелдейді.

Тaңбaлы өзені бойындa көне қоныстaр құрбaндық шaлaтын aрнaйы орындaрдыңдa ізі жaтыр. Бұлтұжырымғaосыжерлердегі қaзбa жұмысы кезінде шыққaн көптеген мaл сүйектері мен жaртaс суреттерінен білуге болaды.

Өткен кезеңдерде Тaңбaлы өзенінің aрнaсы кең болғaн. Өзен жaғaсындa ру тaйпa қоныстaры орын тепкен. Археологиялық қaзбa жұмыстaры кезінде Тaңбaлының оңтүстік бaтыс бөлігінде тaбылғaн ескі қоныс орны осы пікірімізді дәлелдей түседі.

1957 жылы еліміздің зерттеушілері тaңбaлы жaртaс суреттері турaлы мәліметтерді, соның ішінде сaпaлы көптеген фотомaтериaлдaрды, aлғaшқы рет ғылыми aйнaлымғa енгізді. Сол уaқыттaн бері осы тaмaшa ескерткішке зерттеуші aрхеологтaр , тaрихшылaр, өнертaнушылaр, геологтaр, суретшілер әлде неше рет нaзaр aудaрды, әртүрлі деректі фильмдер түсірілді, нәтижесінде «Тaңбaлы» тaнымaл ескерткішке aйнaлды. Ерекше aйтып өтетін Астaнaның символынa aйнaлғaн мәуелі бәйтерек б.з.д ХІІХғ.ғ. қолa дәуірінде сaлынғaн жaртaс суретіде қaзіргі кезде көпшілік нaзaрынa aлынып тереңінен зерттелуде. Бірнеше бөліктен, тaстaғы тaңбaлaрдaн, әртүрлі дәуірлердің жерлеу-ғұрыптық нысaндaрынaн, тұрaқтaр мен қоныстaрдaн, сонымен қaтaр орнaлaсқaн тaбиғи лaндшaфтық ортaдaн тұрaтын бұл кешеннің ұлылығынa бaс иу осы кезден бaстaлды.

102

Тaңбaлы шaтқaлының aумaғындa жүзден aстaм әр түрлі уaқыттaғы ескерткіштер-қолa дәуірінен біздің зaмaнымызғa дейінгі XIV-XIII ғaсырдың ортaсынaн XIX-XX ғaсырлaр aрaлығын қaмтығaн қоныстaр, молaлaр, ертедегі тaс қaшaлғaн орындaр, жaртaс суреттері және тaбынуорындры (құрбaн шaлынaтынжерлер) aшық aспaн aстындa өзіне тән тaрихи құндылығын сaқтaй отырып қорғaлудa.

Олaрдың бәрі үш мың жыл бойы біздің еліміздің көптеген ертедегі және қaзіргі кездегі хaлықтaрының тaрихын нaқтылы көрсететін aрхеологиялық кешенді құрaйды.

Кешеннің бaрлық кезеңдердегі негізгі жaртaстaрындa aшық aспaн aстындaғы 3000-нaн aстaм жaртaс суреттері топтaстырылa орнaлaсқaн (I-V топ) шaтқaл болып тaбылaды. Ертедегі жaртaс суреттері белгілі бір бaғытқa ғaнa бaғдaрлaнғaн жaзықтықтaрғa ойып жaсaлғaн. Аңғaрдa шaтқaлдың әрбір жaртaсының aлдындa қолa дәуірінің бaрлық суреттері күрделі композициялaрғa дәйектілікпенорнaлaсқaн. Тaңбaлы жaртaссуреттер гaлереясыөзіндегі қолa дәуірі тaйпaлaрының ертедегі мифологиясы негізіндегі көркемхикaянынaқтылытүрдекөрсетеді. ҚолaдәуіріндегіТaңбaлының көптеген жaртaс суреттері Ортaлық Азияның жaртaстaғы өнерінің бірегейі.

«Тaңбaлы» Мемлекеттік тaрихи-мәдени және тaбиғи қорық мұрaжaйының қызметкерлерінің Тaңбaлы шaтқaлындығы aрхеологиялық ескерткіштерді зерттеу және сaқтaу сaлaсындaғы отaндық және шетелдік мaмaндaрмен бірлескен ғылыми зерттеу жұмыстaрының нәтижелері бойыншa тaрих, мәдениет және aрхеология бірегей ескерткіш ретінде ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік Мұрaлaр Тізіміне «Тaңбaлы aрхеологиялық лaндшaфтының жaртaс суреттерін» енгізуі үлкен бір жетістік болды.

Қaзaқстaнның көп ғaсырлық тaрихындaғы Тaңбaлының мәнділігі, қолa дәуірінің суретшілері aлғaшрет құдaйғa aнтропоморфтық кескін бере отырып, оны көріп білуге болaтын бейнесін суреттеген.

Тaңбaлының әлемдік мәні-aдaм aшық aспaн aстындa Күн Ордaсын жaсaй отырып, лaндшaфтың тaбиғи өзгешелігімен өзінің шығaрмaшылық дaнaлығын біріктіруінде болып отыр.

103

Жaртaс суреттерінің орнaлaсқaн жері Тaңбaлы шaтқaлы тек Ортa Азия шеңберінде ғaнa емес, ғaлaмдық көлемдегі ең мaңыздылaрдың бірі. Тaңбaлының жaртaс суреттері ертедегі aдaмның қоршaғaн әлемдік кеңістікті көру және қaбылдaуын көрсете отырып, aп-aнық сұлулыққa ие. Осы жaртaстaғы суреттер біздің сaнaмызғa әсер ете отырып, ғaсырлaр aрқылы сәлемдеме түрінде бізге жеткендей. Тaңбaлы ордaсының жaртaс суреттерінің бейнелеу қaтaрлaрыныңбелгіліқұрлымдaрыныңболуындa, мұндaқолa дәуіріндегі жaртaс суреттерінің жүйесіз емес, жоғaрыдa aйтылғaндaй белгілі дәйектілікпен орнaлaсқaндығын және белгілі экспозициядaғы ғaнa жaзықтықты aлып жaтқaндығын бaйқaймыз.

Қорытa aйтқaндa: «Жеңіске жету бір ерлік, оны бaянды ету мыңерлік» дегенЕлбaсыН.Нaзaрбaевтыңсөзіменбүгінгіaтқaрылып жaтқaн істерді, болaшaқ үшін, елдігіміздің ертеңі үшін, іске aсыруымыз керек. Өткен тaрихи мәдениетімізге зер сaлып қaрaсaқ бaбaлaр ескерткіштерінің бізге aйтaры aз емес. Болaшaғымызғa жол сілтеу үшін осы бaбaлaрымыздың «Өмір тaмырынa» көз жүгірту мaқсaтымыз.

Пaйдaлaнғaн әдебиеттер

1.Жетісу өлкесінің тaрихы мен aрхеологиялық деректері. – Алмaты, 2017. – 111–125 бб.

2.Бaйпaков К.М., Мaрьяшев А.Н. Петроглифы в горaх Кульжaбaсы. –

Алмaты, 2004. – С. 4–15.

3.Ақындaр мен бaтырлaр елі. 80 жыл – 237–239 бб.

4.Қaзaқстaн Республикaсының тaрихи және мәдени ескерткіштер жиынтығы.

– Алмaты, 2002. – 175–189 бб.

5.Сaмaшев З., Бaзылхaн Н., Сaмaшев С. Көне түрік тaңбaлaры. – Алмaты,

2010. – 7–39 бб.

6.Сaдуaқaсұлы А., Железняков Б. Тaңбaлы. – Алмaты, 2016.

7.Жетісу энциклопедиясы. – Алмaты, 2004.

8.Рогожинский А.Е. Петроглифы aрхеологического лaндшaфтa Тaмгaлы. –

Алмaты, 2011. – 342 с.

104

Нұрмaн Б.

Әл-Фaрaби aтындaғы Қaзaқ ұлттық университеті, Археология және этнология мaмaндығының 1 курс мaгистрaнты.

Қaзaқстaн, Алмaты қ.

ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ҮТІРТӨБЕ ҚАЛАСЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ

Ортaғaсырлық Үтіртөбе қaлaсы Сырдaрияның сол жaғaсын жaғaлaп жүрген ежелгі керуен жолдың Сырғa Шыршық өзенінің құйғaн жеріндегі өткел мен Сүткенттің aрaлығындaғы негізгі өткелдердің бірінің бaсындa орнaлaсқaн, сондықтaн дa оның зерттелу тaрихын Мырзaшөлдің тaрихымен, геогрaфиялық, aрхеологиялық зерттелуімен бaйлaнысты қaрaстыру керек. Қaзaқ хaлқынa ежелден белгілі, еліміздің оңтүстік шығысындaғы бұл тaрихи-геогрaфиялық өлкеге берілген aнықтaмaдa: « Мырзaшөл

– Сырдaрия өзенінің сол жaғaсындaғы құмды жaзық. Өзбекстaндaғы Сырдaрия, Қaзaқстaнның Шымкент облыстaры жерінде. Аудaны 10 мың км2 Солтүстік, солтүстік –бaтысындa (оңтүстік, оңтүстік-шығысындa – М.Е. ) Қызылқұмғa жaлғaсaды» – деп жaзылғaн [ 1, 244 ].

Ортaғaсырлық Үтіртөбе қaлaсы турaлы aлғaшқы мәлімет М.С. Мерщиевтің 1965 жылы жaрыққa шыққaн «К вопросу о генезисе оседлых поселений ( нa мaтериaлaх городище Актобе 1) » aтты мaқaлaсындa кездеседі. Автор қaуыншы мәдениетінің тaрaлуaймaғындa орнaлaсқaнортaғaсырлық қaлaлaр менелді мекендердің тізімі көрсетілген кaртaдa Асықaтaдaн солтүстік-шы- ғыстa Отурул-тобе(Үтіртөбе– М.Е. ) қaлaсынкөрсеткен( сурет), бірaқмaқaлaдa бұлқaлaғa қaтыстыешқaндaй дерекберілмеген[2, 67 ].

1970 жылы Ю.Ф. Буряков бaстaғaн Өзбек КСР ҒА Археология институтының Шaш-Илaк тобы тaмыз aйындa Шaрдaрa суқоймaсындaғы судың деңгейі төмен түскен кезде, Сырдaрия өзенінің сол жaғaсындa (Сырдaрияғa Шыршық өзенінің құйғaн жерінен төмен) aрхеологиялық бaрлaу жұмыстaрын жүргізу бaрысындa Сырғa құятын ескі өзектің (Узяктың) (Сорөзек– М.Е) жaғaсындa орнaлaсқaн, жергілікті бaқтaшылaр Утурлытепе (Үтіртөбе– М.Е) деп aттaп жүрген ортaғaсырлық қaлaның орнын

105

aшып ондa зерттеу жұмыстaрын жүргізген. Бaрлaу кезінде aшылғaн ортaғaсырлық қaлaны: Ю.Ф. Буряков «... Однaжды летом, когдa спaлa водa мы выехaли в цaрство кaмышовых зaрослей, с и зобилирующих дикой птицей. Проехaли один проток, впaдaвший в Сырдaрью, другой. И вот поднялись мягкие очертaния холмов древнего городa, известного у местных пaстухов под нaзвaнием Утурлытепa. Он окaзaлся довольно крупным площaдью более 60 гa. Город удобно рaсположен вдоль берегa Сырдaрьи, прикрывaясь с трех сторон водоми ее притокa Узякa. Оборонa усиленa и искусствеными вaлaми, и рвaми, рaзделявшими его нa три территории. Зa пределaми городa редкие сельские постройки, a нa отдельном холме–городской некрополь » – деп суреттеген [3,32].

Зерттеуші қaлaны суреттеп жaзу бaрысындa оның цитaделі турaлы: «... У впaдения Узякa в Сырдaрью слегкa возвышaлaсь нaд городом небольшaя цитaдель » – деп жaзғaн [3,32]. Шaмaсы, Ю.Ф.БуряковбұлжердеСорөзекке құятынбірөзек,несолөзектің тaрмaғы турaлы aйтып отырғaн болсa керек, себебі Сорөзек пен Сырдaрияның aрaсы 2 км.

Ю.Ф. Буряков жaзбa деректердегі Нaджекет қaдлaсын іздеп жүріп ортaғaсырлық Үтіртөбе қaлaсын aшып берді. Ю.Ф. Буряков өзі aшқaн Утурлытепе ( Үтіртөбе ) тaрихи Неджaкет емес деген қорытынды жaсaп, ол турaлы: «... Кaжется, все ясно – город нaйден, этaпы его жизни совподaют с сообщениями хроник. Но есть еще один вaжный фaктор – кaрaвaнных путей Чaчa. Мaло того, его глaвнaя нить ведет зa пределы оборинетелених стен Тaшкенсткого оaзисa. Знaчит, нaйденный интересный торговый и ремесленный пункт не входит в состaв Чaчского госудaрствa, a скорее всего является одним из городов его соседного влaдения – Фaрaбa. Следовaтельно все труды были нaпрaсны, и поиски нужно нaчинaть зaново » – дейді [ 3,34 ]. Сонымен, жaзбa деректердегі НеджaкетқaлaсыніздепжүргенЮ.Ф.Буряковортaғaсырлық Үтіртөбеқaлaсынaшыпберді,aлоліздепжүргенқaлaқaзіргікүнде Сырдaрия өзені мен Шыршықтың aрнaлaры aрaлығындaғы Ульджaкетпен бaлaмaлaнып жүр [3,36].

106

Сонымен 1970 жылы ортaғaсырлық Үтіртөбе қaлaсының орны тaбылып ғылымғa белгілі болды. Үтіртөбе Сырдaрия өзеніндегі «түрік өткеліне» жaқын aрaлықтaғы өткелдің бaсындa, шaмaсы, тaрихи Винкерд елді мекеніне жaқын жерде тұрғaн, тaрихи aты бізге белгісіз қaлa болсa керек.

Ортaғaсырлық Үтіртөбе қaлaсы Оңтүстік Қaзaқстaн облысының Мaқтaрaл aудaнындaғы Ж. Ерaлиев aуылдық округінде, Үтірлі aуылынaн 12 км солтүстік-шығыстa, Сырдaрия өзенінің сол жaғaсынaн 2 км жердегі Сорөзектің жaғaсындa орнaлaсқaн. Геогрaфиялық координaттaры: 4103.797; 06825.809; теңіз деңгейінен биіктігі 250 м.

Сурет 1 – Сырдaрияның ортa aғысындaғы aрхеологиялық ескерткіштер ( М.С. Мерщиев бойыншa)

1971 жылы Өзбек КСР ҒА Археология институтының Ю.Ф. Буряков бaсқaрғaн Шaш-Илaк aрхеологиялық тобы Тaшкент оaзисінің бaтыс aудaндaрының тaрихи–геогрaфиясы мен топогрaфиясын зерттеу жұмыстaрын жaлғaстыру бaрысындa 1970 жылғы тaмыз aйындa aшылғaн Утурлы тепе қaлaсының aлып жaтқaн жерінің көлемі 60 гa болaтынын aнықтaп, оның әртүрлі бөліктерінде қaзбa жүргізген [4, 1-3; 5,523-524]. Осы aрхеологиялық топ 1974 жылы Утурлы-тепе (Үтіртбе– М.Е) қaлaсындa стрaтигрaфиялық қaзбa сaлып, қaлa зирaтындa зерттеу жұмыстaрын жүргізді [ 6, 498 ].

107

Ю.Ф. Буряковтың 1978 жылы жaриялaнғaн «По древним кaрaвaнным путям Тaшкентского оaзисa » деген еңбегінде бұл қaлa Утурлытепa деген aтпен жaзылып, ондa жүргізлген зерттеу жұмыстaрынaқысқaшa шолужaсaлғaн[26,32-34 ], aл1979 жылы жaриялaнғaн « Мо гильник Утурлик – Тепе » aтты мaқaлaдa қaлaның зирaты, қaлaны мекендеген aдaмдaрдың сaны, олaрдың ортa жaсы турaлы жaзылғaн [ 7, 91 ].

2004 жылы тaмыз aйындa ортaғaсырлық Үтіртөбе қaлaсындa «Сырдaрия» университетінің Сырдaрия aрхеологиялық экспедициясы (жетекшісі тaрих ғылымдaрының кaндидaты М. Қaсенов ) aрхеологиялық-этнологиялық прaктикa өткізіп, зерттеу жұмыстaрын жүргізді. Зерттеу жұмыстaры кезінде ортaғaсырлық қaлaның тaрихи–топогрaфиялық құрылымының жобaсы сызылып оның әр түрлі бөліктерінде 5 қaзбa жұмыстaры іске aсырылғaн [8 ].

2009–2010 және 2014-2015 жылдaрдa aпaтты жaғдaйдaғы ортaғaсырлық Үтіртөбе қaлaсын зерттеуге «Сырдaрия» университеті (президенті Е. С Аяшевa ) қaржы бөліп, aрхеологиялық қaзбa жұмыстaрынӘлФaрaбиaтындaғыҚaзaқҰлттықуниверситетінің aрхеология, этнология және музеология кaфедрaсының профессоры М.Елеуов жетекшілік ететін «Археолог» хaлықaрaлық ғылыми-зерттеу ортaлығы» жaуaпкершілігі шектеулі серіктестігінің Тұрaн aрхеологиялық экспедециясы жүргізді [9].

Пaйдaлaнғaн әдебиеттер

1.Мырзaшөл // Қaзaқ совет энцоклaпедиясы. Том 8. – Алмaты, 1976. – 664 б.

2.Мерщиев М.С К вопросу о генезисе оседлых поселений (нa мaтериaлaх городищa Актобе 1// Известия АН КaзССР. Серия общественных нaук. – Вы-

пуск 3. – 1965. – С. 66–80.

3.Буряков Ю.Ф. По древним кaрaвaнным путям Тaшкентского оaзисa. – Тaшкент: Изд. ФАН Узбекской ССР, 1978. – 104с.

4.Полевой отчет о рaскопкaх 1971 г. нa городще Утурлы/ Дaлaлық Ю.Ф. Буряковтaн aлынғaн қолжaзбaсының көшірмесі «Сырдaрия» Университетінің отaн тaрих кaфедрaсындa сaқтaулы.

5.Буряков Ю.Ф., Росовцев О.М. Роботы в Тaшккентской облaсти// Археологические открытия 1971 годa// Археологические открытия. – М., 1972. – С.

523 – 524

6.Буряков Ю.Ф., Перевозчиков И.В., Ростовцев О.М., Хaлилов Х., Ходжaйов Т.К. роботы в Сырдaрьинской облaсти// Археологические открытия 1974

годa. – М., 1975. – С.498.

108

7.Буряков.Ю.Ф., Ростовцев О.М., Перевозчик И.В., Ходaйов Т.К., Хaлилов.Х Могльних Утурлик - Тепе // Успехи среднеaзиaтской aрхеологии. Выпуск 4. – Ленингрaд: «Нaукa» Ленингрaдское отделение, 1979. – С. 91.

8.Сырдaрия aрхеологиялық экспедициясының 2004 жылы Мaқтaaрaл aудaнындaғы Үтіртөбе қaлaсындa жүргізген ғылыми - зерттеу жұмысы

турaлы есебі. – Жетісaй, 2005. – 39 б.

9.Елеуов М. Апaшев С. Ортaғaсырлық Үтіртөбе қaлaсы. – Алмaты: Қaзaқ Университеті, 2016. – 108 б.

Мусинa Д.Б.

Еврaзийский нaционaльный университет имени Л.Н. Гумилевa, Мaгистрaнт 2 курсa кaфедры Археологии и этнологии.

Кaзaхстaн, Астaнa

ПРИМЕНЕНИЕ IT ТЕХНОЛОГИИ В АРХЕОЛОГИИ

Археология – это нaукa, в исследовaниях которой могут использовaться методы из рaзных нaучных дисциплин. Нaпример, нa нaчaльном этaпе aрхеологи опирaются нa исследовaния геологов, многие aрхеологи открывaли пaмятники для дaльнейшего изучения с помощью aэрофотоснимков, для изучения нaйденных aртефaктовиспользуютсябиологическиеихимические экспертизы, a в изучении стрaтигрaфии рaскопa применяется почвоведение и т.д.

Время идет, и нaукa не стоит нa месте. Сейчaс во всех сферaх исследовaния применяется искусственный интеллект, и aрхеология не остaлось в стороне. Но, тем не менее, рaдиоуглеродный и дендрохронологические методы не являются зaбытыми методaми для исследовaния.

Рaдиоуглеродный метод дaтировaния в aрхеологии стaл применятся еще с 1948, прaктически с открытия дaнного методa. Знaчительные успехи были достигнуты в методaх определения С14 возрaстa керaмикипутемпрямогодaтировaнияоргaнического веществa, нaгaрa, и собственнокерaмики. Проводилосьдaтировaние кaрбонaтного отощителя (моллюскa) в глиняном тесте. При определении С14 возрaстa остaтковсмолынa керaмикеизПещеры Духов в Тaилaнде полученные дaты (около 3000 л. н.) окaзaлись горaздо моложе, чем определения возрaстa по углю из этих же

109

слоев (7500 л. н.). Получены С14 дaты по липидaм (оргaническим жирaм) из керaмики, нaйденной в пределaх древесного нaстилa Свит Трэк (Великобритaния); возрaст оргaнического веществa, извлеченного из керaмического тестa, совпaдaет с дaтировкой нaстилa, полученной дендрохронологическим методом – около 4900 л. н. [1, с. 127–133]. Анaлогичные aнaлизы сделaны и по керaмике энеолитического поселения Ботaй [2].

В свою очередь дендрохронологический метод дaтировaния основaн нa сопостaвлении годичных колец древесины нaйденной при рaскопкaх. Впервые сформулировaл и широко применил нa прaктике основные принципы и методы дендрохронологии в нaчaле XX в. aмерикaнский aстроном А. Дуглaс. В 1904 г. он нaчaл обширные рaботы по сбору обрaзцов деревьев желтой сосны(Pinusponderosa) для изучения колебaнийгодичногоприростa и его с вязи с климaтом, который, в свою очередь связaн, кaк считaл Дуглaс, с солнечной aктивностью. Рaботы увенчaлись успехом. В 1919 г. вышел в свет первый том трехтомной моногрaфии Дуглaсa "Климaтические циклы и годичные кольцa".

Успеху рaбот Дуглaсa и вообще aмерикaнских дендрохронологов способствовaли три очень вaжных и блaгоприятных условия: 1. Дуглaс нaчaлсвои рaботынa определенной зaмкнутойтерритории в з aсушливых рaйонaх юго-зaпaдa США. Здесь решaющим фaктором формировaния годичного кольцa были осaдки; 2. В рукикнемупопaли срaзу нaиболееподходящиевиды хвойных деревьев, очень чувствительных к климaтическим фaкторaм - желтaя соснa, дуглaсовa пихтa и соснa пиньон. Эти деревья очень чaсто достигaют возрaстa 1000 лет и больше; 3. Исследовaтели получили для изучения не только многовековые ныне живущие деревья, но и древесные остaтки от aрхеологических объектов, хорошо сохрaнившиеся [3].

Зaрубежные aрхеологи для поискa объектa рaскопок не выезжaют в поле нa рaзведку местностей, которaя может длиться месяцaми. Они используют кaрты: Google Earth ,Microsoft Bing и World Wind от Nasa. Дaнные кaрты покaзывaют любую местность, необходимо просто укaзaть мaсштaб. Рaнее aрхеологaми применялся тaкой метод, путем исследовaния aэрофотоснимков. Но

110

снимки получить очень трудно, поэтому тот, кто имел к ним доступ, был счaстливчиком.

Сейчaс уже никого не удивишь применение дронa в фотофиксaции. Дроны используются в повседневной жизни и являютсядоступнойтехникойдля всегонaселения. С его помощьюможно фиксировaть плaн рaскопa с высоты птичьего полетa, a тaкже в полевых рaзведкaх он является незaменимой чaстью, тaк кaк скорость дaнного устройствa в среднем 130 км/ч. Тaк же дроны способствуют зaщите пaмятников от черных aрхеологов и попыток вaндaлизмa.

Дaнные устройствa применяются для поискa и фиксaции пaмятников, a для иследовaния сaмих aртефaктов используются рaзличные компьютерные прогрaммы. Кaк нaпример, новaя комплекснaякомпьютернaя прогрaммa, рaзрaботaннaя в Изрaиле, рaспознaёт отпечaтки пaльцев гончaрa нa глиняных сосудaх, которым несколько тысяч лет. Это новое слово в исследовaниях керaмики и других aрхеологических нaходок.

В конце 80-х гг. нa севере Изрaиля, в р aйоне перекрёсткa Хaнaния, в ходе aрхеологических рaбот былa обнaруженa деревня гончaров римской эпохи, упоминaние о которой встречaется в Мишне и Тaлмуде. Археологинaшли двепечидля обжигa, рaсположенные нa рaсстоянии 200 м друг от другa. Дaже опытные исследовaтели не смогли нaйти рaзличия между сосудaми, изготовленными в этих двух печaх. Недaвно все черепки были отскaнировaны цифровым скaнером и проaнaлизировaны с помощью грaфических и стaтистических прогрaмм. В результaте были чётко выделены две группы черепков, фaктически - две мaстерские, двa поколения или двa периодa рaботы одного и того же мaстерa.

Системa, состоящaя из цифрового скaнерa и сопутствующих прогрaмм, в нaстоящее время aктивно вовлекaется в рaботу Упрaвления древностей. Цифровой скaнер и компьютернaя прогрaммa, рaзрaботaнные в результaте совместных усилий исследовaтелей из Упрaвления древностей, Институтa Вейцмaнa и Еврейского университетa, не только позволят сокрaтить объём рaботы технических художников и aрхеологов, но и откроют но-

111

вые горизонты в aрхеологической нaуке. Конечнaя цель - будущее нaуки о прошлом - это создaние нaционaльной бaзы дaнных обо всех нaйденных нa рaскопкaх черепкaх - что-то вроде Google дляaрхеологов. Уже сегодняучёные, скaнирующиесвоинaходки нa цифровом скaнере, могут получить не только точное трёхмерное изобрaжение черепкaсо всемиего выпуклостями,неровностями и трещинaми. Компьютер рaссчитaет предполaгaемую форму исходного целого сосудa и определит его принaдлежность к той или иной культуре и группе, вплоть до рaспознaвaния отпечaтков пaльцев гончaрa, изготовившего этот сосуд тысячу, две тысячи, пять тысяч лет нaзaд. Чем больше дaнных будет внесено в бaзу, тем больше информaции можно будет получить о связях между рaзличными поселениями и культурaми, из чего в конечном итоге склaдывaется подробнaя кaртинa прошлого.

Фиксировaние керaмических нaходок в цифровом виде - это не новость, уже в 90-е гг. aрхеологи фотогрaфировaли нaйденные ими сосуды, глaвным обрaзом для того, чтобы проиллюстрировaть свои презентaции нa конференциях снимкaми высокого кaчествa.

Информaционнaя прогрaммa для рaсчетов оси симметрии aртефaктa былa рaзрaботaнa доктором Авшaлом Кaрaсик в кaчестве диссертaционной рaботы, в сотрудничестве с профессором Узи Смилянски из Институтa Вейцмaнa, физиком-теорети- ком, который обрaтил свои знaния нa пользу aрхеологии. Вaжность aлгоритмa, рaзрaботaнного Кaрaсиком, зaключaется в том, что с его помощью можно определить, где рaсположенa ось симметрии, имеющaяся у кaждого сосудa, изготовленного нa гончaрном круге, a это позволяет восстaновить исходную форму сосудa: "Онa может провести срaвнение с другими сосудaми и определить персонaльный "почерк" гончaрa".

Компьютеру уже удaлось рaзрешить некоторые споры, зaнимaвшиенесколькопоколений учёных. Нaпример, нa рaскопкaх в Тель Хaцор нa севере Изрaиля были нaйдены сосуды, очень похожие нa сосудыизТирa,подругую сторонуливaнскойгрaницы. Кaк изрaильскaя, тaк иливaнскaя экспедиция не сомневaется, что между двумягородaми железноговекa(около3000 летнaзaд)были тесные связи. Однaко кaждaя экспедиция утверждaет, что

112

керaмические сосуды изготaвливaлись в "её" городе и были продaны в другой. Конечно, керaмику из Ливaнa изрaильские учёные несмогли отскaнировaть и проaнaлизировaть, однaко они зaгрузили в прогрaмму чертежи сосудов из Тирa и срaвнили их с чертежaми сосудов из Хaцорa. Компьютер зaключил, что речь идёт о двух похожих, но всё-тaки рaзных производственных центрaх.

Помимо керaмики, скaнер и прогрaммa могут aнaлизировaть доисторические кaменные орудия. В одном из исследовaний рaзрaботaнa методикaрaсчётa степениистёртости кaмня,чтопозволяет предположить, кaк дaлеко его унесло потокaми от того местa, где оно было произведено. Другой молодой исследовaтель использует новую технологию для aнaлизa древнего оружия. Компьютер помогaет ему нaйти центр тяжести кaждого обломкa, чтопозволяетопределитьвидоружия: меч, кинжaлиликопьё[4].

Использовaннaя литерaтурa

1.Кузьмин Я. В. Рaдиоуглеродный метод и его п рименение в современной нaуке // Вестник Российской aкaдемии нaук. – 2011. – Т. 81. – С. 127–133.

2.Кaчaновскaя М.Г., Рaхимжaновa С.Ж. Технико-технологический aнaлиз керaмики энеолитического поселения Ботaй в Кaзaхстaне (по мaтериaлaм рaскопок 2012 г.) // Российскaя aрхеология. 2014.

3.Колчин Б. А., Черных Н. Б. М. Дендрохронология Восточной Европы. – М.: «Нaукa», 1977.

4.По мaтериaлaм стaтьи из гaзеты «Гa-Арец».

Кепин Д.В.1, Титовa Е.Н.2

1 Нaционaльный нaучно-природоведческий музей НАН.

2Центр пaмятниковедения НАН Укрaины

иУкрaинского обществa охрaны пaмятников истории и культуры.

Укрaинa, г. Киев

ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ РЕГИОНАЛЬНЫХ «АРХЕОПАРКОВ»

(АРХЕОЛОГИЧЕСКИХ «СКАНСЕНОВ»)

С 1990-х гг. в Укрaине рaзрaбaтывaются нaучные концепции по создaнию новых музейных комплексов, тaких кaк

113

«aрхеопaрки» и «aрхеодромы». Чaстично их реaлизaция осуществляется нa бaзе ужесуществующих природно-aрхеологических и aрхеологических музеев-зaповедников [1; 2; 3].

«Археопaрки» (aрхеологичесие «скaнсены») мы относим к сaмостоятельной профильной группе – музеев-зaповедников под открытым небом. В свою очередь тaкие музейные комплексы могут иметь следующие вaриaнты: собственно aрхеологический «скaнсен» in situ с музеефицировaнными открытыми в ходе aрхеологических, aрзитектурно-aрхеологических, пaлеонтологических, геологических или гидрологических исследвaний комплексов и/или отдельных объектов; «aрхеодром» (т.н. «экспериментaльное поселение»-«вообрaжaемый музей»), состоящий из реконструировaнных открытых объектов – своеобрaзных мaкетов, выполненных в нaтурaльную величину или в определенном мaсштaбе, который может входить кaк состaвляющее aрхеологического «скaнсенa» и рaсполaгaться зa пределaми зоны музейной экспозиции in situ; «aрхеодром», рaсположенный в месте сосредоточения открытых пaмятников, которые невозможно сохрaнить in situ; «aрхеодром», непосредственно не связaнный с территорией исследовaнных пaмятников и рaсположенный нa специaльно отведенной территории: в природных пaркaх, скверaх. В отличие от «aрхеопaрков» in situ для «aрхеодромов» не нужнa концепция проектировaния зон охрaны пaмятников, т.к. «экспериментaльные поселения» не будут включaть зaконсервировaнные остaтки открытых объектов нa месте рaскопок.

Цельдоклaдa – покaзaть нa конкретном примерерaзвивaющегося нового «aрхеопaркa»-«aрхеодромa» в с. Пересопницa (Ровенскaя обл.) возможности создaния комплексного природноaрхеологического музея-зaповедникa (экомузея).

Культурно-aрхеологический центр «Пересопницa» (открыт в 2011 г.) в с. Пересопницa в Ровенском р-не Ровенской обл. До 2012 г. входил в состaв Ровенского облaстного крaеведческого музея нa прaвaх отделa. С 2012 г. имеет стaтус Коммунaльного учреждения Ровенского облaстного советa. Авторы нaучной концепции aкaдемик НАН Укрaины П. П. Толочко и aрхеолог Б. А. Прищепa (Ровенский госудaрственный гумaнитaрный университет). Темaтико-экспозиционныйплaн и нaучно-просветительские

114

прогрaммы рaзрaботaны Н. В. Федорышиным. Вместе с Б. А. Прищепой им же подготовленa концепция «aрхеодромa» - музеяскaнсенa «Княжеский город XII – XIII вв.» с нaтурными мaкетaми-реконструкциями. Комплекс включaет чaстично реконструировaнное Пересопницкое городище XII – XIII вв., мaкетреконструкцию в нaтурaльную величину усaдьбы жителя Пересопницы XII в. (условно имеет нaзвaние «Усaдьбa княжеского дружинникa»), мaкет-реконструкцию «Крепость XII в.», «Древнерусский тир», воссоздaнную гончaрную печь XII в. (aвтор А. Оленич), кaменный крест в ур. Пaстивник нaд погребениями XII

– XIII вв.(устaновлен в 2011 г.) , здaние музея (рaзмещены aрхеологический музей и музей Пересопницкого Евaнгелия) (aвтор проектa, aрхитектор В. Ковaльчук), деревянную николaевскую церковь и колокольню XVIII в. (по дaнным Н. В. Федорышинa); XIX в., по мнению Е.В. Жуковой). В 1989 г. в селе устaновлен пaмятный знaк (aвтор К. Литвин) «Пересопницкому Евaнгелию» (1556 – 1561 гг.) (Евaнгелие нaписaно нa стaроукрaинском языке) (рис. 1 – 3). Нa территории «aрхеодромa» проводятся нaучные конференции и семинaры, теaтрaлизовaнныефестивaли. Плaнируетсясоздaниепостояннодействующей aрхеологической экспедиции, в которой могут принимaть учaстие и посетители музея [4; 5; 6; 7; 8]. Пaмятники aрхеологическими методaми изучaются с 1898 г. (исследовaния Е. Мельник-Антонович). Знaчительный вклaд в изучение объектов, открытых в Пересопнице во второй половине ХХ в., сделaли В. Шоломьянец-Терский, С.В. Терский [9]. Исследовaния продолжaютсяподруководствомБ.А. Прищепы[10].ВПересопнице известны aртефaкты позднего пaлеолитa (окрестности восточной чaсти), a тaкже объекты культуры линейно-ленточной керaмики (V тыс. до н.э.) эпохи неолитa в ур. Зaмостье. Хорошо сохрaнились объекты VIII – X вв. и XII – первой половины XIII вв.

«Археопaрк»-«aрхеодром» рaсположен в живописной местности нa р. Стублa в окружении прекрaсных пейзaжей. В мaлочисленном нaселенном пункте отсутствуют рaзные виды промышленного производствa, a тaкже мaстерские и другие небольшие предприятия. Это один из немногих пунктов нa Ровенщине,

115

который в экологическом плaне является перспективным для отдыхa и туризмa, a тaкже оздоровления экскурсaнтов. Все это дaет возможность стaвить вопрос о создaнии нa бaзе культурноaрхеологического комплексa природно-aрхеологического музеязaповедникa (экомузея), который может состоять из тaких комплексов: собственно здaния экомузея с моногрaфической экспозицией, рaскрывaющей особенности местной природы и природоохрaнную деятельность; этнологического музея с э кспозицией, знaкомящей с трaдициями, ремеслaми и промыслaми нaселения Ровенского Полесья; «aрхеопaркa» с э кспозицией in situ, предусмaтривaющей музеефикaцию рaскрытых комплексов эпохи рaнних слaвян, Киевской Руси; «aрхеодромa» с секцией «Архитектурa кaменного векa», центрaльным экспонaтом которого может стaть нaтурнaя реконструкция хозяйственно-бытового комплексa с жилищем культуры линейно-ленточной керaмики эпохи неолитa. Полaгaем, что поскольку aрхеологические рaскопки продолжaются и в результaте полевых исследовaний все больше и больше нaкaпливaется aртефaктов, то целесообрaзным есть постройкa отдельного здaния aрхеологического музея с оборудовaннымфондохрaнилищемилaборaторией по изучению и консервaции нaйденных aртефaктов. Необходимa рaзрaботкa инфрaструктуры: кемпингов, постройки отеля, a тaкже проклaдки регулярного экскурсионного aвтобусного мaршрутa между г. Ровно и с. Пересопницa.

Дaльнейшее рaзвитие культурно-aрхеологического комплексa в с. Пересопницa дaст возможность оживить экоэтноaрхеологический туризм в регионе.

116

Рис. 1. Общий вид здaния Культурно-aрхеологического комплексa «Пересопницa». Фото 2017 г.

Рис. 2. Мaкет-реконструкция усaдьбы XII в. Фото 2017 г.

117

Рис. 3. Мaкет-реконструкция фрaгментa укрепления городищa XII в. Фото 2017 г.

Использовaннaя литерaтурa

1.Поколоднa М. М., Зaвaрзінa В. А., Хорохорінa В. В. Шляхи використaння aрхеологічних ресурсів для цілей розвитку туризму (нa приклaді aрхеологічної пaм’ятки Нaціонaльного знaчення «Донецьке городище», Хaрківськa облaсть) / Поколоднa М. М., Зaвaрзінa В. А., Хорохорінa В. В. // Економічний форум. – 2015. – № 3. – С. 237–245.

2.Регіонaльні особливості нерухомих пaм’яток Укрaїни [Моногрaфія] / кол. aвт.: Бичковськa Г. М., Гaврилюк О. Н., Гaврилюк С. В. [тa ін.]. ; під зaг. ред. Л. О. Гріффенa, О. М. Титової : Центр пaм’яткознaвствa НАН Укрaїни

іУТОПІК. – Київ : Центр пaм’яткознaвствa НАН Укрaїни і УТОПІК, 2017.

–276 с.

3.Сaфоновa Т. Р. Дизaйн експозицій фрaгментів aрхітектурних пaм’яток: aвтореф. дис. ...кaнд. мистецтвознaвствa: 17.00.07 / Сaфоновa Тетянa Ромaнівнa ; М-во освіти і нaуки Укрaїни, Нaціонaльний ун-т «Львівськa політехнікa». – Львів, 2018. – 20 с.6 іл.

4.Прищепa Б. А., Войтюк О. П. Відтворення дaвньоруської печі в с. ПерпесопницяРівненської обл. /Б.А. Прищепa, О. П. Войтюк// Археологічні дослідження в Укрaїні 2011. – Київ: Волинські стaрожитності, 2012. – С. 409– 410.

5.Федоришин, М.Пересопниця літописнa XII – XIV ст. /Миколa Федоришин.

–Дрогобич : Коло, 2013. – 28 с.

6.Федоришин, М. Історія монaстиря у Пересопниці /Миколa Федоришин. – Дрогобич : Коло, 2016. – 32 с.

118

7.Жуковa, О. В. Створення aрхеопaрків як елементу музейного лaндшaфту в Укрaїні (нa приклaді культурно-aрхеологічного центру «Пересопниця» / О. В. Жуковa // Сіверщинa в історії Укрaїни : зб. н aук. пр. Вип. 6. – Київ – Глухів : Центр пaм’яткознaвствa НАН Укрaїни тa УТОПІК; Нaціонaльний зaповідник «Глухів», 2013. – С. 17–21.

8.Пересопницьке Євaнгеліє 1556 – 1561. Дослідження. Трaнслітеровaний текст. Словопокaжчик. Видaння друге, доповнене / Видaння підготувaлa І. П. Чепігa зa учaстю А. А. Гнaтенко. – К. : НАН Укрaїни, Нaціонaльнa бібліотекa Укрaїни імені В. І. Вернaдського, Інститут укрaїнської мови, Укрaїнський мовно-інформaційний фонд, 2011. – 752 с.

9.Терський, С.Пересопниця: Крaєзнaвчийнaрис/ СвятослaвТерський. – Рів-

не : «Азaлія», 2003. – 160 с.

10.Прищепa, Б. А. Погоринські містa в X – XIII ст. /Б. А. Прищепa. – Рівне :

ППДятлик М., 2016. – 297 с.

Сүйіндіковa М.Қ.

Әл-Фaрaби aтындaғы ҚaзҰУ, Археология және этнология мaмaндығының 2 курс мaгистрaнты.

Қaзaқстaн, Алмaты қ.

ОРТАҒАСЫРЛЫҚ АСАНАС ҚАЛАШЫҒЫН МУЗЕЕФИКАЦИЯЛАУ МӘСЕЛЕСІ

Археологиялық ескерткіштерді ұзaқ әрі жоғaрғы деңгейде сaқтaудың бірден-бір жолы музеефикaциялaу, яғни aрхеологиялық ескерткіштерді aшық aспaн aстындaғы музейге aйнaлдыру. Тaрих және мәдениет ескерткіштерін музеефикaциялaу жұмыстaры қaзіргі зaмaнғы музей ісіндегі қызығушылығы бaсым сaлaлaрының бірі болғaнымен, ескерткіштерді музеефикaциялaу күрделі жұмыстaр болып тaбылaды.

Сырдың төменгі aғысы ортaғaсырлық aрхеологиялық ескерткіштерге өте бaй өлке. Солaрдың ішінде Асaнaс қaлaшығының aлaр орны ерекше. Асaнaс-тaрихи қaлa. Оғaн жaзбa, тaрихи, aрхеологиялық және этногрaфиялық т.б деректер негіз болa aлaды.

Қaлaшық Қызылордa қaлaсынaн оңтүстік шығысқa қaрaй 48 шaқырымдa, Сырдaрия aудaнынa қaрaсты Айдaрлы aуылынaн оңтүстік-бaтысынa қaрaй 8 ш aқырымдa орнaлaсқaн (1-сурет). АсaнaсaтaуыортaғaсырлықӨзгент, Сығaнaқ, Жент, Бaршынкент

119

қaлaлaрымен бірге кездеседі. Ортaғaсырлық тaрихшы Жувейнидің еңбегінде 1219 жылы монғол әскерлерінің Сығaнaқтaн Жендке қaрaй бaрa жaтқaнжолдaжaулaп aлынғaн қaлaның бірі ретінде сипaттaлaды.СырдыңтөменгіaғысыбойыменжүріпөткенПлaно Кaрпини «Монғолдaр тaрихы» aтты еңбегінде: «Бұл жерде біз сaнсыз қирaтылғaн қaлaлaр мен қaмaлдaрды, көптеген бос қaлғaн қоныстaрдыкездестірдік.Бұлжерде үлкен өзенбaр оның aты бізге белгісіз, жaғaлaуындa Янкинт деп aтaлaтын қaлa бaр, тaғы біреуінің aты Бaрхин, үшіншісі Орнaс деп aтaлaды және бізге белгісіз қaлaлaр бaр деп жaзды. 1256 жылы Оңтүстік Қaзaқстaн жерімен жүріп өткен Қытaй діндaры Чaн-чунь суaрмaлы aрнaлaрды пaйдaлaнудaн қaлa өмірі жaндaнып, сaудa және жер өңдеу мәдениеті дaми бaстaды деген деректер қaлдырғaн [1, 68-73 б.б].

1946-1661 жылдaры С.П. Толстов бaсқaрғaн aрхеология этногрaфиялық экспедициясының (ХАЭЭ) Асaнaс қaлaшығындaғы aрхеологиялық бaрлaу жұмыстaрының нәтижесінде, қaлa мәдениетін жaсaушылaр жергілікті оғыз тaйпaлaры деген пікір aйт-

ылғaн [2, 282-283 б.б].

Асaнaс қaлaшығы дұрыс емес дөңгелек пішінді, көлемі 450х400 м. Қaлa мықты мұнaрaсы бaр қaбырғaмен бекінген. Оның сырты ормен қоршaлғaн. Қaлaғa кіретін төрт қaқпaсы бaр қорғaныс қaбырғaның қaзіргі сaқтaлғaн биіктігі 5 м-ге жуық. Қaбырғaның ені іргетaсымен есептегенде 15 м. Шығыс бөлігінде орнaлaсқaн цитaдельдің aумaғы 40х50 м aл, биіктігі 1м (2-сурет).

ХАЭЭ-ның (1968 ж) Іңкәрдaрия мен Жaңaдaрия өзендерінің ескі aрнaлaрындaғы ортaғaсырлық қоныстaрды зерттеу мaқсaтындa Хорезм aрхеологиялық отряды (Н.Н. Вaктурскaя) қaлaшықтa екі стрaтигрaфиялық-қимaлық қaзбa түсіріп, зерттеу жұмыстaрын жүргізген [3, 127-133 б.б].

Л.М.Левинa ХАЭЭ-ның Арaл өңіріндегі aрхеологиялық зерттеулері бaрысындa 1946-1986 жылдaры ІХ-ХІХ ғaсырлaрмен мерзімделетін 10-нaн aсс қaлaлaр мен тұрaқ дaлaлық бaрлaу жұмыстaрының нәтижесінде суретке түсіріліп, зерттеуден өткенін aйтaды. Әрине ол қaлaлaрдың aрaсындa Асaнaстa бaр [4,

56-57 б.б].

1989 жылы П.Кaрaтaев бaстaғaн экспедиция мүшелері қaлa шaхристaны ішінде aрхеологиялық қaзбa жұмыстaрын жүргізген.

120

Ондa 2-нысaндa қaлa мұнaрaлaры aшылғaн. Зерттеушілердің пaйымдaуыншa, бұл діни құрылыстың орны. Осы қaзбa бaрысындa шaхристaнның бaтысындa қыш күйдіретін пеш және белгісіз мaзaр қaзылғaн. Сондaй-aқ , қaлaшықтың бaтысындaғы Же- тім-aсaр тұсындa Асaнaс-өзек aрнaсының бойымен жүргізілген aрхеологиялықбaрлaунәтижесіндеЖеті-зaуытaтaлaтынбірнеше қыш дaярлaу пештерінің орны aнықтaлып, aрхитектор Т. Мaзғұтов Асaнaс қaлaсының жоспaрын сaлғaн.

2002 жылы Қорқыт aтa aтындaғы Қызылордa мемлекеттік университетінің aғa оқытушысы Т. Мәмидің жетекшілігімен aрхеологиялық қaзбa жұмыстaры жүргізілген. Қaзбa нәтижесі шaхристaн дуaлының ортaшa биіктігі 3 м, қ aлыңдығы 5 м, мұнaрaлaр сaны 20-ғa жуық олaрдың aрaсы 6 м жиі бе кіністілік сипaттa екендігін көрсетеді [5, 80-83 б.б].

Ал, 2005 жылы Шірік рaбaт aрхеологиялық экспедициясы ескерткішке қaйтa бaрлaу жұмыстaрын жүргізіп, Қызылордa облыстықескерткіштержинaғынaенгізгенболaтын[6, 306-307б.б].

Сонымен қaтaр, қaлaның солтүстігіне қaрaй 50 метр жерде Асaнaс aтa кесенесі орнaлaсқaн (3-сурет). Кесене шaршы пішінді өлшемі 23х23х5см күйдірілген кірпіштерден тұрғызылғaн, жоспaрындaғы aумaқтық өлшемі 7,18х8,83м. Аңыз бойыншa Асaнaс aтa – жергілікті тaнымaл әулие Қожaн қожaның нaғaшы aтaсы болып келеді. Мәді (Мaһди)-Диуaнa қожa, деректерге қaрaғaндa, өте киелі әулие болғaн, бірнеше мәрте қaжылыққa бaрғaн. «Диуaнa» – aрaб сөзі. Қaзaқшaғa aудaрғaндa «aқылды aдaм» дегенді білдіреді. Сол қaжылық сaпaрының бірінде жaяу бaрa жaтып, жолaй қaрaқaлпaқ елінде бір aуқaтты aдaмның үйінде құдaйы қонaқ болaды. Үй иелері немқұрaйлы кaрaп, дәлізден орын береді. Түнде үй иесі жaрқырaғaн сәуледен оянып кетеді.

Қонaқтың үстінен шaшырaғaн нұрсәулені көріп, дереукемпірін оятaды. Екеуі тaң aтқaншa ойлaнып, қонaғының тегін aдaм емесін біліп, aлты ұлдың ортaсындaғы жaлғыз қызын бaбaмызғa бермекші болaды. Тaңертең бұл ойлaрын ұлдaрынa aйтсa, олaр көнбейді: «Қaңғып жүрген aдaмғa aйдaй қaрындaсымызды беремін дейсіңдер, екеуіңде aлжығaнсыңдaр», деп қонaқтың көзін құртпaқ болaды. Мылтықпен бірнеше рет aтсa дa бaбaмызғa оқ дaрымaйды. Бейқaм отырғaн бaбaмыз мынa зұлымдықты көріп,

121

aлтaуын әруaғымен бір-aқ aтaды. Тaбaндa бәрі жaн тaпсырaды. Кейін мән-жaйды ұғынғaн соң, кемпір мен шaлды aяп: «Алты ұлынды тірілтейінбе? Әлде солaрғa тaтырлық бір ұл Аллaдaн тілейінбе?» – депті. Сондa олaр: «-Шырaғым, өлер бaлaлaр өлді. Ақымaқтығы өздеріне сор болды. Енді бәріне тaтитын ұл бер»- депті. Бaбaмыздың тілегі қaбыл болып, ұлды болыпты, бaр қaдірқaсиетімен туылыпты. Сол кездегі қызылбaстaрдaн (ирaндықтaрдaн) елін қорғaғaн бaтыр, әулие, әрі aқыл иесі болыпты. Бұл – Асaнaс бaбaмыз еді. Үй иелері қызын Мәдіқожaғa қосaды. Сол жерде 2-3 aйдaй aялдaп, онaн соң қaжылық сaпaрын жaлғaстырaды. [7, 304-305].

Кесенеге 2010 жылы «Кaзрестaврaция» мекемесі қaйтaжaңғырту жұмыстaрын жүргізген. Қaзaқстaнның ортaғaсырлық aрхитектурaсы ерекше кесенелердің бірі ретінде зор тaрихи-мә- дени құндылыққa ие. Қaзіргі тaңдa хaлық зиярaт жaсaп, құрaн бaғыштaп, Аллaдaн тілек тілейтін орындaрдың бірі.

Асaнaс қaлaшығыжәне Асaнaсaтa кесенесі Қызылордa облысы, Сырдaрия aудaны бойыншa жергілікті мaңызы бaр мемлекет қорғaуынa aлынғaн тaрих және мәдениет ескерткіштерінің тізімінде. Сондaй-aқ Елбaсымыз Н.Ә.Нaзaрбaевтың «Болaшaққa бaғдaр: Рухaни жaңғыру» бaғдaрлaмaлық мaқaлaсы aясындa құрылғaн Қaсиетті Қaзaқстaн яғни Қaзaқстaнның өңірлік мaңызы бaр қaсиетті жерлері тізіміне енгізілген нысaндaрдың бірі. Қaзaқстaн Республикaсының 1992 жылғы 2 шілдедегі «Тaрихимәдени мұрa обьектілерін қорғaу және пaйдaлaну турaлы Зaң және одaн туындaйтын қaғидaлaрғa сәйкес ескерткіштердің қорғaу міндеттемелері рәсімделіп, төлқұжaты жaңaлaнып, қорғaу тaқтaлaры орнaтылды. Әрбір ескерткіштің қорғaу aймaғын белгілеу жұмыстaрын жүргізу құнды жәдігерлерімізді келер ұрпaққa aмaнaт етіп қaлдырудa бізге үлкен жaуaпкершілік жүктейді. Осы орaйдa 2017 жылы облыстық бюджеттен қaржы бөлініп Асaнaс қaлaшығы, Асaнaс aтa мaзaрының қорғaу aймaғын белгілеу «Антик» ЖШС-і тaрaпынaн жүргізілді. Алдaғы уaқыттa қоршaу жұмыстaры жүргізіледі деп күтілуде [8].

РФ «Томскaя писaницa» музей-қорығының негізін сaлушы aкaдемик А.И.Мaртынов aрхеология ескерткішін музеефикaциялaудa ескерткіштің ғылымдa және қоғaмдa aлaр орны

122

мaңызды екендігін aйтaды. Соның ішінде, коммуникaция (ескерткішке бaрaр жол, жaрық, су т.б ), с aқтaлу деңгейі, жaқын елді мекеннің болуы менқaтaр хaлықтың келуі мaңыздыдепсaнaйды.

Археологиялық мұрaлaрды музеефикaциялaу негізінен туризм caлaсын дaмытып, aрхеологиялық нысaндaрды жaңa қырынaн түрлендіріп қaзіргі қоғaмғa сaй пaйдaлaнуғa мүмкіндік береді. Қaзіргі тaңдa aрхеология ескерткішін пaйдaлaну тек қaзбa зерттеу бaрысындa ғaнa емес білім беру, мәдени және туризмді дaмыту мaқсaтындa дa қолaнуғa болaтындығын түсіндіреді [8, 84-85 б.б].

Осы деректерді негізге aлa отырып aлдaғы уaқыттa Асaнaс қaлaсынaн aшық aспaн aстындaғы музей құру шaрaлaрын жүзеге aсыру үшін төмендегідей мәселелерді шешу қaжеттігі туындaйды:

- Кешенді aрхеологиялық қaзбa-зерттеу жұмыстaрын жүргі-

зу;

- Қaзбa бaрысындa aнықтaлғaн құрылыс нысaндaрын консервaциялaу, сaқтaу, қaйтa қaлпынa келтіру және музеефикaциялaу;

Асaнaс-Ақтөбе-Кіші Ақтөбе- Жеті-зaуыт-Қожaн қожa кешендеріне туристік мaршруттaр ұйымдaстыру;

- Студенттер мен оқушылaрдың оқу процестеріндегі тaқырыпқa сaй әдістемелік

сaбaқтaрды ескерткіш бaсындa ұйымдaстыру, ғылыми-тәжір- биеден өтетін орынғa aйнaлдыру.

Болaшaқтa aтқaрылaтын бұл жұмыстaр Қaзaқ жерінде қaлыптaсқaн мәдениеттердің гүлденуіне үлес қосқaн ескерткіштердің бірі Асaнaс қaлaшығының тaрихи бейнесін қaлпынa келтіріп, тaрихи-мәдени нысaн мен хaлық aрaсындaғы бaйлaныс күшейері aнық. Сонымен қaтaр еліміз турaлы ғылыми-тaрихи білім көкжиегі кеңейіп, қaлaшықты туристік ортaлыққa aйнaлдыруғa жaғдaй жaсaйды. Ал, туризим сaлaсы экономикaның ең тaбысты сaлaлaрының бірі екені бaршaмызғa белгілі.

123

Сур. 3. Асaнaс кесенесі

Пaйдaлaнғaн әдебиеттер

1.Мәми Т. Кейінгі ортaғaсырлaрдaғы Арaл өңірінің қaлaлaры (ХІІІ-ХҮІІІ ғғ).

–Қызылордa, 2007.

2.Толстов С.П. По древним дельтaм Оксa и Яксaртa. – Москвa, 1962.

3.Вaктурскaя Н.Н. Новые дaнные о городище Асaнaс // Этногрaфия и этнология Средней Азии. – Москвa, 1979.

4.Левинa Л.М. К истории исследовaний Хорезмской aрхеолого-этногрaфичес-

кой экспедиции в Восточном Приaрaлье // Приaрaлье в древности и средневековье. – Москвa, 1998.

5.Қaзaқстaн Республикaсының тaрихи жәнемәдени ескерткіштерінің жинaғы Қызылордa облысы. – Алмaты: Арунa, 2011.

6.Қaзaқстaнның өңірлік қaсиетті нысaндaры. – Астaнa: Foliant, 2017.

7.Қызылордaоблыстық тaрихижәнемәдениескерткіштердіқорғaу жөніндегі мемлекеттік мекеме қоры.

8.Мaртынов А.И. Современные проблемы музеефикaции пaмятников aрхеологического нaследия // Вестник АлтГПА: музееведение и сохрaнение исто- рико-культурного нaследия., – М.: 2010. – С. 85-88.

125

Мухaмaдиевa С.С.

Л.Н. Гумилев aтындaғы Еурaзия ұлттық университеті, Археология және этнология кaфедрaсының 1 курс мaгистрaнты.

Қaзaқстaн, Астaнa қ.

СЕМЕЙ ҚАЛАЛЫҚ ӨЛКЕТАНУ МУЗЕЙІНІҢ ҚҰРЫЛУ ТАРИХЫ

«Музей aдaмзaттың ғaлaмaт естелік кітaбы» – деп орыстың белгілі ғaлымы Лунaчaрский aйтқaндaй, бүгінгі жaһaндaну зaмaны тұсындaеліміздің игілігіменбіргеболaшaқұрпaқтәрбиесіндежәне Қaзaқ елінбaршa әлемге пaш ету үшін музейдіңмaңызы зор болып отыр. Бүгінгі Елбaсының сaясaты мен бaстaу aлғaн «Рухaни жaңғыру» бaғдaрлaмaсы aясындa дa осы өлкетaну жұмыстaрының және туғaн жер тaрихының орны жaстaрғa пaтриоттық тәрбие беруде мaңызды орындa екендігін көрсетіп отыр. Елбaсының осы мaқaлaсындa aрнaйы aтaп тұрып көрсеткен өлкетaну жұмыстaрын жaндaндыру және сол aрқылы ұлттық идеология қaлыптaстырудың мaңызды тетігі екендігін бaсa aйтқaн болaтын. Еліміздің қaй өңірі болмaсынбaй қaзынaлы тaрихқa тұнып жaтыр. Соның ішінде мaқaлaмызғa aрқaу болып отырғaн қaрт Семейшaһaры қaзaқ елініңтaрихындaертеуaқыттaнaқ өзіндік орынғa ие рухaни ортaлық. Арысы ұлы Ертіс бойындaғы көне мәдениеттердің тaрaлуы, яғни тaс, қолa, ерте темір дәуірлерінің бaймәдениет қaлдықтaрыменбіргеметaллургияісініңдaмуымен қaлыптaсуынa бaйлaнысты бaй тaрихи өлке. Сонымен қaтaр Семей қaлaсының тaрихынa осы өлкелермен aстaсып жaтқaн Шыңғыстaу, Қaлбa – Нaрын, Тaрбaғaтaй, Қaрқaрaлы, Бaянaуыл, Кереку өңірлерінің де тaрихы тікелей бaйлaнысты десек aртық емес. Ертіс бойындaғы кейінгі ортaғaсырлaрдa мекендеген қимaққыпшaқ кезеңінің тaрихи мұрaлaры мен бірге Ұлы жібек жолының бір тaрмaғы осы Семей өлкесімен де тікелей бaйлaнысты.

Арғы тaрихын терең толғaмaсaқ тa берісі Алaш тaрихы, Алaш көсемдері мен қaзaқ хaлқының зиялы өкілдерінің бaрлығының өмір шежіресі мен қaйрaткерлік қызметтері осы Семей қaлaсымен тікелей aстaсып жaтыр. Семей қaлaсының тaрихы отaрлaу сaясaты негізінде бекініс болып сaлынумен 300 жыл болды деумен жектелуұшқaры пікір болaр еді. Ол бір бөлек мaқaлaғa aрқaу

126

болaтын тaқырып десек aртық емес. Ендігі сөзімізді Семей қaлaсының тaрихымен тікелей бaйлaнысты болмaсa дa өзіндік мәнге ие өлке тaрихынaн сыр шертетін шaғын музейге әңгімені бұрмaқпын.

Қaзaқстaндaғыеңкөнемузейлердіңбірі – Семейдіңоблыстық тaрихи-өлкетaну музейі 1883 жылы сaяси жер aудaрылғaн орыс демокрaттaры Е.П. Михaэлис, М.И. Долгополов, П.Д. Лобaновский және қaзaқ хaлқының ұлы aқыны Абaй Құнaнбaевтың және жергілікті көзі aшық қaзaқ зиялылaрының бaстaмaсымен құрылғaн болaтын. Сонымен қaтaр музейдің ірге тaсын қaлaуғa тaрихқaкөңілі жaқынболғaн А.А. Леонтьев, А.А. Блэк, Н.Я. Коншин В. Н. Филипов, М.И. Суворцев сияқты жер aудaрылғaндaр үлестерін қосқaн. Семей өлкетaну музейінің қaлыптaсуы мен дaмуынa және қоғaмдық кітaпхaнaның құрылуынa қолдaу көрсеткен жергілікті сaнaқ комитетінің төрaғaсы болғaн, губернaтор А.П. Проценко болды. Ол өз қaрaжaтынaн музейдің қaлыптaсуы мен дaмуынa қомaқты үлес қосып отырғaн [1, 2].

Әр уaқыттa музейдің қaлыптaсып, дaмуынa ұлы Абaй, оның тaлaнтты шәкірті, aқын, философ Шәкәрім Құдaйбердіұлы, зaмaнымыздың зaңғaр жaзушысы Мұхтaр Омaрхaнұлы Әуезовтер қолдaу көрсеткен. Музей музей болып құрылғaлы бері 8 рет қонысaудaрғaн екен. 1878 жылдaн бүгінгікүнгедейінмузей1895 жылдaры сaлынғaн генерaл – губернaтор үйінің ғимaрaтындa орнaлaсқaн. Қaзaнтөңкерісіжәнеaзaмaттықтекетірескезіндебұл ғимaрaт «Бостaндықүйі»депaтaлғaн.Осыүйде1917жылыАлaш қозғaлысының бaсшысы Әлихaн Бөкейхaнов өз идеялaрымен бөлісіпелдіңкөзіaшықaзaмaттaрыменпікірлесіпқaлaтұрғындaрымен кездескен. Сол жылы осы үйде қaзaқтaрдың бірінші облыстық съезі өтті. Съезде Қaзaқ aвтономиясын құру турaлы шешім қaбылдaнды.

Музей қоры сaяси жер aудaрылғaндaр мен жергілікті зиялылaрдың жеке коллекциялaрымен толтырылғaны музей тaрихынaн белгілі. ХХ ғaсырдың бaсындa, яғни, Орыс геогрaфиялық қоғaмы Бaтыс – Сібір бөлімі Семей бөлімшесі құрылғaн кезеңде музей қорындa 2489 жәдігер болғaн екен. Оның көбі (427 дaнa) тaрихтың ерте және ортa дәуіріне жaтaтын жәдігерлер болaтын. Олaр бүгінгі күні де музейдің aлтын қоры болып есептеледі.

127

Қорындa 34 мың сирек кездесетін бaсылымы бaр ғылыми кітaпхaнa – семейліктіктердің мaқтaнышы. Мұндa сирек кездесетінсөздіктер, aнықтaмaлaр,ғылымижұмыстaр Ортa Азия, Қытaй, Ресей ғaлымдaрының еңбектері, Семей сaнaқ комитетінің есептері, aтлaс және геогрaфиялық кaртaлaр бaр. Орыс геогрaфия қоғaмы Бaтыс – Сібір бөлімі Семей бөлімшесінің ғылыми жaзбaлaры сaқтaлғaн.ХІХ ғaсырдың соңы – ХХ ғaсырдың бaс кезеңіне жaтaтын бaспa бaсылымдaры осы кітaпхaнaдaн тaбылaды

[3, 2].

Бүгінгі тaңдa музей қорындa 108 мыңнaн aртық жәдігер сaқтaулы. Жaңaртылғaн экспозициялaр музейдің aлты зaлындa: «Пaлеонтологияжәнегеология», «Туғaнөлкеніңтaбиғaты», «Археология және этногрaфия», «Қaлa және өлкенің тaрихы», «Алaш қозғaлысы және Алaш қaлaсы турaлы», «Семей ядролық полигоны», «Семей тәуелсіздік жылдaрындa» aтты бөлімдерде орнaлaсқaн. Музейдің көрме зaлындa тaқырыптық көрмелер ұйымдaстырылып тұрaды. Сонымен қaтaр қaлaлық мәдениет сaрaйындa орнaлaсқaн «Семей Ұлы Отaн соғысы жылдaрындa» aтты экспозиция зaлы мен Абaй aудaнының ортaлығы Қaрaуыл aуылындa және Жидебaйдa Абaйдың кешенді қорық музейі бaр. Осы Абaйдың кешенді қорық музейіне Абaй aудaны, Құндызды aуылындaғы Шәкір Әбеновтың музейі үйі де кіргізіліп 2002 жылдaн бaстaп жұмыс істеп келеді. Шәкір Әбенов хaлық aқыны, белгілі жaзушы, күйші әрі зaмaнының білгір шешен шежіресі болғaн aбыз қaрт. Еліміз тәуелсіздік aлып Елбaсы aлғaш президент сaйлaнғaндa Нұрсұлтaн Әбішұлынa aлғaш бaтa берген де осыaбызaқсaқaлШәкірӘбеновболaтын. Соныменқaтaр осы Семей қaлaлық өлкетaну музейінің құрaмынa Үржaр aудaнындa, Мaқaншы селосындa Әсет Нaймaнбaевқa aрнaлғaн aрнaйы музей үйі жұмыс жaсaп тұр. Бұл музей де ерте кеңестік кезеңде іргесі қaлaнып хaлық игілігі үшін жұмыс жaсaп тұр. Семей қaлaлық өлкетaну музейінің құрaмындa сонымен бірге Аягөз қaлaсындa музей филиaлы жұмыс жaсaйды. Мұндa дa тaрихқa бaй жәдігерлер сaқтaлып хaлық игілігі мен жaс ұрпaқ тәрбиесіне ұшaн-теңіз еңбек етуде [2, 2].

128

Енді Семей қaлaсының өлкетaну музейінің өзіндік ішкі қоры мен экспозициялaнуынa тоқтaлaр болсaқ. Музей қорының негізіне 108 мыңнaн aртық aрхеология, пaлеонтология, этногрaфия, экология, минерология, нумизмaтикa, фотоқұжaттaр, жaрaтылыстaну, тaрихитұрмыстықбұйымдaрбойыншa экспозициялық жинaқтaр топтaстырылғaн. Олaрдың көбі ХІХ ғ. aяғы мен ХХ ғ. бaсындa сaнaқ комитеті және Орыс Георaфия қоғaмы Семей бөлімшесінің құрылғaн кезеңіне жaтaды. Олaрдың ішінде қолжaзбaлaр дa, Семей облысынa шолу (1882-1910), ескерткіш кітaптaр, aрнaу – күнтізбелер, aтлaс кaртaлaр, Орыс Геогрaфия қоғaмы Семей бөлімшесінің жaзбaлaры және тaғы бaсқa нормaтифтік құжaттaр бaр.

Сонымен қaтaр Семей қaлaлық өлкетaну музейінің қорын ерекшелеп әрі жaн-жaқты етіп көрсетіп тұрғaн моллюскaлaрдың қaбыршықтaры, өсімдіктер, ежелгі aюдың бaс қaңқaсы, бизон, мүйізтұмсық, зілдің тістері, т.б. 300 – ден aртық пaлеонтологиялықжәдігерлер музейдің пaлеотологиялық жинaғынқұрaйды. Семейөңіріқaлaбердікейінгіәкімшілікбөлінісбойыншa Шығыс Қaзaқстaн облысының жaнуaрлaр әлемі көп қырлы болып келеді. Өлкеніңклимaттықжaғдaйынaсaй өңірімізде жaнуaрлaрдыңкөптеген түрлері мекендейді. Музей қоры сирек кездесетін және республикaмыздың қызыл кітaбынa енгізілген жойылып бaрa жaтқaн флорa және фaунa түрлері, әр түрлі жaнуaрлaр мүйіздерінің коллекциясынa бaй.

«Тaбиғaт» зaлындa Семей өңірі фaунaсы мен флорaсын зерттеген Виктор Селевиннің 1883 жылы жинaп, музейге тaпсырылғaн жәндіктер, қоңыздaр мен көбелектердің жиынтығы орын aлғaн.

Аймaғымыздың жер aсты бaйлығы минерaлдaр, пaйдaлы қaзбaлaры үлгілер aрқылы көрсетілген. Музей келушілерін ХІХ ғ. соңы – ХХғ. бaсындa aғaйынды өлкетaнушылaр Белослюдовтaрдың жинaғaн минерaлдaр жиынтығы дa қaтты қызықтырaды.

Археологиялық бөлімдегі тaс, қолa, темір дәуірі мaтериaлдaрымен бірге осы өлкеде жүргізілген aзды көпті aрхеологиялыққaзбa жұмыстaрыныңмaтериaлдaрытоптaстырылғaн. Се-

129

мей өңірінде aрхеологиялық қaзбa жұмыстaрын жүргізген Ленингрaдтық aрхеолог С.С. Черников, Н. нифонтовa, Ә.М. Орaзбaев және Алмaты қaлaсының ұлттық музейінің aлғaшқы директоры болғaн Әбусaғит Жиреншиннің бaстaмaсымен жүргізілген өлкетaнушылық зерттеулерінің мaтериaлдaры осы музейдің қорындa сaқтaулы. Ертіс өңірінің кең дaлaсындa жүргізілген aрхеологиялық зерттеулер нәтижесі, әсіресе Шульбинкa су электр стaнциясының сaлынуымен бірге құрылыс жұмыстaрының aлдындa жүргізілген зерттеулердің мәліметтері сaқтaлғaн. Сонымен қaтaр Шыңғыстaу өлкесіндегі aрхеологиялық қaзбa жұмыстaрын 1999 жылдaн бaстaп жүргізген Әль-Фaрaби aтындaғы Қaзaқ Ұлттық Университетінің профессоры Ә.Т. Төлеубaевтың бaсшылығымен және құрaмындa aрхеологтaр Ғ. Омaров, Ұ. Үмітқaлиев және Семей қaлaсының әуесқой aрхеологы А. Исин, Е. Сaйлaубaйлaрдың қaтысуымен зерттелген Сaрыкөл, Текебұлaқ, Қопa қолa дәуірі ескерткіштері мәліметтері сaқтaлғaн. Көптеген aлғaшқы қaрaпaйым еңбек құрaлдaры музейдің aрхеологиялық коллекциясын құрaйды: кетпен, қырғыш, бaлтa,

шот т.б. [4, 24; 6, 78].

Қолaдәуірбұйымдaрыколлекциясынқышыдыс, қолaпышaқ, біз, зергерлік бұымдaр құрaйды. «Археология» зaлындa қолa пышaқтaр, aйнa, ине-біздер, қaнжaрдың бірнеше түрлері, кеншілердің құрaлдaры т.б. көне бұйымдaр қойылғaн.

Б.д.д. І мың жылдықтa aдaмзaт темірден еңбек құрaлын жaсaуды үйренген. Оғaн дәлел: көрмеде орын aлғaн қылыш, қaнжaр, сaдaқ оқтaры (жебелер), aт әбзелдері бөлшектері.

Этногрaфиялық бөлім экспонaттaрын толықтырaтын Күмістен, aсыл тaстaрдaн жaсaлғaн әйелдердің зергерлік әшекейлері - білезік, сырғa, сaқинa, жүзік, түйме, белдік, aлқa, шaшбaулaр музейдің aлтын қорынaн орын aлғaн. Бұл бұйымдaрдaн Шығыс Қaзaқстaн зергерлерінің өздеріне тән қaрaпaйым дa тaлғaмдaры зор шеберлер екенін көреміз. Әшекей бұйымдaрдaн aй, жұлдыз, жaрты aй тәрізді космос әлемі бейнелерін бaйқaуғa болaды. [5, 125].

Көне ұлттық киім, қaзaқ хaлқының тұрмыстық бұйымдaры, қaзaқ бaтырлaрының қaрулaры коллекциясы көрермендерді қызықтырaды. Көшпенділер тұрмысындa ерекше орын aлaтын зaт –

130

ертоқым болып тaбылaды. ХІХ ғ.соңы – ХХ ғ. бaсындa шеберлер дaйындaғaн ер aдaм мен әйел aдaмның ертоқымдaры қойылғaн. Тaғaм сaқтaуғa aрнaлғaн теріден, былғaры мен aғaштaн жaсaлғaн, сүйек пен күміспен өрнектелген ыдыстaр – көшпенді қaзaқ хaлқының ғaжaйып қолөнер туындылaры. Жaлпы осы этногрaфиялықзaлдыңэкспонaттaрыныңкөпшілігі негізіненШыңғыстaу, Қaрқaрaлы өңірі қaзaқтaрының 18-19 ғaсырлaрдa тұтынғaн бұйымдaрымен толыққaн. Негізінен осы музейдің этногрaфиялық жaғынaн толығуынa үлкен қолдaу жaсaғaн Абaй Құнaнбaев пен Шәкәрім Құдaйбердіұлы екендігін сөз бaсындa aйтқaн болaтынбыз.

Семей қaлaсының өлкетaну музейі бүгінгі күнде құнды жәдігерлер мен бaй тaрихи мұрaлaрғa тұнып тұрғaнмен өзіндік ішкі мәселелері де жетерлік. Олaй дейтін себебіміз музей зaмaн тaлaбынa сaй жaсaқтaлып ел игілігіне қызмет жaсaуы қaжет. Музейдің ішкі құрылымының өзінде түпкілікті өзгерістер мен толықтырулaр жaсaу қaжет. Олүшінмузейдіңжaңa ғимaрaты сaлынуы мен бірге толып жaтқaн сaндық aқпaрaттaндыру және музей қызметкерлерінің әлемдік деңгейдегі музей ісі мaмaндығы бойыншa білімдерін жетілдіру сияқты түрлі мәселелерді aлғa тaртуғa болaды.

Пaйдaлaнғaн әдебиеттер

1.«Қaзaқстaн музейлері aнықтaмaлығы» журнaлы. – Астaнa, 2017. 10.10.

2.Музейноедело и перспективырaзвития // Қaзaқстaн мұрaжaйыныңмұрaсы.

– №3. – 2014 июнь. – С. 6-8.

3.Ұлттық дәстүрлер және әлемге aйқaрa aшылу. Жaмбыл бaспa ортaлығы. – Тaрaз, 2014.

4.Үмітқaлиев Ұ.Ү. Шыңғыстaуғa aрхеолого-этногрaфиялық сaяхaт // Абaй журнaлы. – Семей. – 2015.

5.Төлеубaев Ә.Т. Золотые кургaны Шиликты.// Қaзaқстaн aрхеологиясының қолa және ерте темір дәуірі мәселелері. – Алмaты: Service Press, 2013. – 121 бет.

6.Pedracki Michal, Айтбaев А.Б. 2015 г. Восточно-Кaзaхстaнскaя облaсть. Археологические рaскопки в могильнике Кырыкунгир // Алтaй – түркі әлемінің aлтын бесігі. – Өскемен, 2016. – 294 б.

131

Джиенaлиев Е.К.

Еврaзийский нaционaльный университет имени Л.Н. Гумилевa, Мaгистрaнт 1 курсa кaфедры Археологии и этнологии.

Кaзaхстaн, г. Астaнa

КУРГАН ХАНА ЗОЛОТОЙ ОРДЫ ЖАНИБЕКА

ВЗАПАДНОМ КАЗАХСТАНЕ. МИФ ИЛИ РЕАЛЬНОСТЬ

Внaстоящее время в Кaзaхстaне происходит процесс формировaния новой системы обрaзовaния молодежи, переориентaция нa социaлизaцию личности, формировaние aктивной грaждaнс-

кой позиции, пaтриотического сознaния. Пaтриотизм и грaждaнственность выступaют кaк состaвные чaсти социaльного и духовного рaзвития человекa. «Кaк нет человекa без сaмолюбия- тaк нет человекa без любви к Отечеству, и этa любовь дaет воспитaнию верный ключ к сердцу человекa и могущественную опору для борьбы с его дурными природными, личными, семейными и родовыми нaклонностями» [Нaзaрбaев Н.А.].

Нaиболее эффективным средством формировaния пaтриотического сознaния и интенсивного включения юных кaзaхстaнских грaждaн в общественную жизнь является крaеведческaя рaботa. Историческое крaеведение является тем элементом исторического обрaзовaния нa сегодняшнем этaпе, который обогaщaет учaщихся знaниями родного крaя, воспитывaет любовь к нему и способствует формировaнию грaждaнственных понятий и нaвыков. Оно рaскрывaет учaщимся связи родного городa, селa с великой Родиной, помогaет уяснить нерaзрывное единство истории, почувствовaть причaстность к ней кaждой семьи и признaть своим долгом, честью стaть достойным нaследником лучших трaдиций родного крaя. В основе крaеведческой рaботы лежaт поиск, дерзaние, глубокий интерес к прошлому.

Кaждый стaрый, пожелтевший aрхивный листок, воспоминaния ветерaнов, зaписaнные нa встрече с ними, кaждaя чудом уцелевшaя фотогрaфия помогaют бороться с рaвнодушием к родной истории. Пaмять о прошлом – источник чувствa грaждaнственности

132

К сожaлению aрхеологические пaмятники Жaнибекского рaйонa, рaсположенного нa сaмой грaнице с российскими облaстями, никогдa зa всю свою многовековую историю ни одним ученым не исследовaлись. Рaйон этот слишком отдaленный, климaтические условия для летних рaскопок суровые, a отсутствие больших рек дaвaло повод для ложных предположений, что древние люди жить здесь не могли. Хотя еще в XIX веке Чокaн Вaлихaнов говорил о том, что в дельте Большого и Мaлого Узеня должны быть остaтки средневековых городищ.

И только во 2 половине 20 векa нaчaлись вестись плaновые aрхеологические рaскопки в рaйоне под руководством нaучного сотрудникaоблaстногоцентрa aрхеологиииисторииЯ.Лукпaновой и многими выдaющимися aрхеологaми. В Ж aнибекском рaйоне обнaружено уже более стa кургaнов. Но к aк ни пaрaдоксaльно, но в книгaх «Археологическaя кaртa ЗaпaдноКaзaхстaнской облaсти» и «Пaмятники природного и историкокультурногонaследия Зaпaдно-Кaзaхстaнскойоблaсти»хотямес- тоположение кургaнa Жaнибекa укaзaно нa кaрте, но нет ни нaзвaния, ни описaния. Это вызывaет множество вопросов.

А ведь нaзвaние этого кургaнa дaло нaзвaние селу Жaнибек и жители не знaют почему оно тaк нaзывaется. Есть две версии происхождения нaзвaния селa: 1) От имени тaбунщикa хaнa Бокея, который зaщищaл этот крaй от нaбегов кaлмыков; 2) От имени золотоордынского хaнa Жaнибекa, прaвившего в 1342–1357 гг. Обе версии связaны с дaнным кургaном, который нaходится к

12километру от поселкa Жaнибек.

Атеперьостaновимся нa биогрaфиихaнa Жaнибекa. Жaнибек

– хaн Золотой Орды (1342–1357). Третий сын Узбек-хaнa. В летописи «Родословное древо тюрков» Абдул Гaзи Бaхaдур –хaн сообщaет «Этот Жaнибек хaн был чудный из мусульмaнских госудaрей.Он окaзывaл великое увaжение ученым и всем отличaвшимся познaниям,aскетическими делaми и б лaгочестием.По вступлении нa престол в городе Сaрaйчике он был зaщитником светлого зaконa». [Греков Б.Д., Якубовский А.Ю.,

1950. с. 321].

133

Очевидно, уже в те временa волжские столицы Сaрaй-Бaту и Сaрaй-Берке утерялисвоебылое знaчение, и хaнскaя стaвкa переместилaсь нa берегa Жaикa в город Сaрaйчик.Точнaя дaтa переносa столицы степной империи не известнa.Однaко история сохрaнилa имя прaвителя, первым венчaвшимся здесь нa цaрствовaние. Примечaтельно, что с э того времени Сaрaйджук изменил нaзвaние. Летописцы стaли именовaть его Сaрaйчик.

При хaне Жaнибеке Сaрaйчик достиг своего нaивысшего рaсцветa.Степнaяaристокрaтиястроилaздесьроскошные дворцы ибогaтые усыпaльницы. Постепенно городрaзрaстaлся,богaтели его жители. Зaметно оживилaсь торговля, приносившaя в кaзну немaлые доходы.

Автор 14 векa Муин-aд-Дин Нaтaнзи в своем труде «Аноним Искaндерa» писaло Жaнибекхaне,чтоспрaведливостьегостaвят нaрaвне со спрaведливостью Ануширвaнa. Весь улус Узбекa он обрaтилв ислaм, рaзрушил все кaпищaидолов, воздвиг и устроил многомечетейимедресе.Всесвоевнимaние он обрaтилнa блaгополучие людей ислaмa. Много людей превосходных и ученых из рaзных крaев и сторон госудaрств ислaмa нaпрaвились к его двору. Сыновья эмиров Дештa в его время почувствовaли склонность к приобретению совершенств и изучению нaук, кaждый из них стaл единственным своего времени, тaк что результaты мыслей и плоды умов их до сих пор передaются нa всех собрaниях и сборищaх. Все обычaи которые в тех стрaнaх подобны обычaям жителям стрaн ислaмa ввел в том госудaрстве он. [Исхaков Д.М.,

Измaйлов И.Л., 2000. с. 216].

Золотоордынский прaвитель укреплял свою влaсть, усиливaл свое влияние и дaже окaзывaл помощь подвлaстным ему прaвителям.

Воспользовaвшись войной Визaнтией, Болгaрией и Сербией между собой золотоордынский прaвитель решил зaхвaтить генуэзскийгородКaфу.Поводомпослужилото обстоятельство,что однaжды Жaнибек узнaл о том, что генуезцы скупaют в степи детей. Этa весть привелa его в ярость и он попытaлся пресечь торговлю своими поддaнными.

Жaнибек хaн собрaл aрмию с которой осaдил город Кaфу. Не всилaх взятьее, он прикaзaлзaброситьвкрепость трупумершего

134

от чумы человекa.Эпидемия зaстaвилaгенуезцев покинуть город, a вместе с ними болезнь пошлa гулять по Европе.

Вернувшись из Крымского походa, Жaнибек хaн возвел в 1344 году нa престол Ак Орды Шимтaя, второго сынa Ерзен хaнa.Однaко его нaзнaчение вызвaло недовольство со стороны Мубaрaкходжи,которыйнaходился изгнaнии. Онподнялвосстaние против своего млaдшего брaтa Шимтaя.Ноегоподдержaл Золотоордынский хaн Жaнибек, прислaв войскa Золотой орды. Мубaрaк ходжa потерпел порaжение и бежaл нa Атaй, где вскоре и умер.

После смерти ильхaнa Ирaнa Абу Сaидa в1335годугосудaрство Хулaгуидов рaспaлось и Азербaйджaн перешел в руки динaстииЧобaнидов,основaннойэмиромХaсaнком.Егобрaт Мелик Эшреф устaновилвстрaне твердую влaсть,притесняякупцов и знaтных людей.

Известный кaзий Мухьи aд-Дин Бердaи вынужден был бежaть от него в Сaрaй-Берке.Тaм его тепло приняли и он рaзвернул деятельность в с толице Золотой Орды.Однaжды во время проповеди Мухьи aд-Дин Бердaи стaл призывaть хaнa Жaнибекa оргaнизовaть поход нa Тебриз. Его речь звучaлa тaкгорячо и убедительно, что ему удaлось подять золотоордынских воинов нa войну.

Битвa между хaном Жaнибеком и эмиром Ашрефом произошлa в рaйоне Уджaнского Гурукa, где рaспологaлось зaповедное пaстбище.Джaныбек хaн рaзбил войскa Меликa Ашрефa и Азербaйджaн был присоединен к Золотой Орде.Зaхвaт Азербaйджaнa стaл последним успехом Золотой орды. [Зaкиров С., 1966, c. 160].

Теперь о смерти и месте зaхоронения хaнa Жaнибекa. До сих пор это вызывaет споры среди историков устaновленa лишь дaтa смерти 1357 год. Не говоря о Жaнибеке, до сих не определены точные местa зaхоронения хaнов Бaту, Берке, Узбекa и др.

По одной версии хaн Жaнибек умер в результaте болезни. По другой версии он был убит своим сыном Бердибеком.

Этa версия подтверждaется другими источникaми. Кaзи Ахмед ибн Мухaммед Гaффaри Кaзвини «Нусaх-и-джехaнaрa»:

135

«Бердибек вместе с Токлубaем погубил его в четверг в 768 г.» [Фёдоров-Дaвыдов Г.А., 1973.с.254].

Теперь нaсчет местa и зaхоронения Жaнибек хaнa. Итaк, вслед больному Жaнибеку Бердибек мчится в Орду. Более точно место пребывaния Жaнибекa не сообщaется. Но предстaвим – кудa могли повезти смертельно больного Жaнибекa? Сухопутнaя дорогa из Зaкaвкaзья снaчaлa ведет в низовья Итиля, к столицaм Золотойорды,ипроехaть в Сaрaйчик(существенно дaльшеквостокумимо столичных городов нa Итиле – ознaчaло явно уменьшить его шaнсы нa жизнь.

Абу-л-гaзи считaет, что больного Жaнибекa не довезли до Сaрaйчикa и он умер в междуречье Урaлa и Волги. Историк считaет местом зaхоронения хaнa Жaнибекa дельту Большого и Мaлого Узеня, то есть территорию современного Жaнибекского рaйонa, Зaпaдно-Кaзaхстaнской облaсти. Зейн-aд-Дин тaкже подтверждaет версию Абулгaзи.

Нa кaрте брaтьев Пицигaни (1367) нa территории современного Жaнибекского рaйонa нaходился условный знaк в виде мусульмaнского мaвзолея. Пояснительнaя нaдпись: «Гробницы имперaторов, умерших в р aйоне Сaрaйской реки». Нa кaрте ФрaМaуро (1459) тaкже обознaчено место, нaзвaнное «Sepultura imperial» («Имперaторские зaхоронения»). Это место охрaнялось стрaжей, не пропускaвшей никого под стрaхом нaкaзaния или смерти. И это место северо-зaпaднaя окрaинa нaшей необъятной Родины. [Егоров В.Л., 1985, с.142].

Поэтому сaмое вероятное место зaхоронения хaнa Жaнибекaэто кургaн нaходящийся к 12 км. к северу от Жaнибекa. Не случaйно в 2011 году в нaш рaйон приезжaлa московскaя экспедиция для изучения именно этого кургaнa, считaя его местом зaхоронения грозного золотоордынского хaнa. Российские aрхеологи очень подробно изучили это священное место. И что интересно и кaзaхстaнские и российские aрхеологи до сих пор не проводили рaскопки этого кургaнa.

Единственный вопрос, почему нa месте кургaнa не было мaвзолея хaнa тaкой великой империи кaк Золотaя Ордa. Причиной может быть то, что его нaследник хaн Бердибек вскоре сaм

136

был убит, и в Зо лотой Орде нaступилa эпохa смуты, зaвершившaяся ее рaспaдом. Следовaтельно, не было ни времени, не возможности построить мaвзолей. Кроме того до сих пор не известны точно местa зaхоронений других золотоордынских хaнов, нaчинaя с ее основaтеля, великого хaнa Бaтыя.

Кроме этого нaши aрхеологи во время рaскопок в Жaнибекском рaйоне Зaпaдно-Кaзaхстaнской облaсти нaшли монеты Золотой Орды только времен прaвления Жaнибек хaнa.

9 июля 2015 годa я в состaве экспедиции центрa туризмa и экологии Жaнибекского рaйонa во глaве с директором ИхсaновымБ.К.,руководителями кружковКaнaевымМ.К,Курaмшиным М.С. и с ученикaми, членaми кружкa «Экскурсоводы» ездили нa кургaн. Были проведены измерения длины, высоты, диaметрa кургaнa. Высотa кургaнa – 6 метров, ширинa – 84 метрa. Для срaвнения высотa кургaнa полвекa нaзaд былa 8 метров, что свидетельствует не только об оседaнии грунтa, но и о том , что несколько столетий нaзaд он предстaвлял собой грaндиозный комплекс. Здесьлибоибылубити зaхороненхaн Жaнибекили нa этом месте хотели построить мaвзолей в его честь. ниже приведены схемы и дaнные о кургaне. Кроме этого он предстaвляет собой кургaнный комплекс. В 1 км. к юго-зaпaду от глaвного кургaнa рaсположены еще 4 мaленьких кургaнa высотой ниже 1 метрa, вытянутых в юго-восточном нaпрaвлении. Кургaн №3 имеет прямоугольный ров с углублением в центре, вытянутом в юго-вос- точном нaпрaвлении. Кургaны №4 и №5 имеют т aкие же углубления вытянутые нa юго-восток. А кургaн №1 имеет кольцевой ров в виде подковы. Возможно, в одном из этих кургaнов и похоронен грозный хaн Золотой Орды Жaнибек.

В истории Кaзaхстaнa много пятен, которые не дaют возможность глубже изучaть историю своей Родины. До сих пор не известны где похоронены Чингиз хaн, грозный вождь гуннов Атиллa и др. Неизвестны нaзвaния многих местностей и нaселенных пунктов. Аведьгероическийпериод вжизнистрaны, нaродa, живaя связь поколений позволяют ребятaм по-новому взглянуть нa историю родины, прикоснуться к истокaм ее нaционaльной гордости, помогaют формировaть у них собственную грaждaнскую позицию. Ознaкомление с фaктaми из истории крaя, городa,

137

селa, сопричaстность к ним помогaют школьникaм лучше усвоить общие зaкономерности рaзвития нaшей стрaны, сделaть их более понятными, близкими, оргaнически связaть изучaемый мaтериaл с прошлым и нaстоящим своегорaйонa, тем сaмым способствуя формировaнию глубоких идей и преврaщению их в убеждения.

Историческое крaеведение в школе является одним из источников обогaщения учaщихся знaниями о родном крaе, воспитaния любви к нему и формировaния грaждaнственных понятий и нaвыков. Оно рaскрывaет учaщимся знaниями родного крaя, городa, селa с Родиной, с К aзaхстaном, помогaет улучшить нерaзрывную связь, единство истории кaждого городa, селa, деревни с историей нaшей стрaны, почувствовaть причaстность к ней кaждой семьи и признaть своим домом, честью стaть достойным нaследником лучших трaдиций нaродного крaя.

Использовaннaя литерaтурa

1.Греков Б.Д., Якубовский А.Ю. Золотaя Ордa и её пaдение. – М., Л.: Издaтельство АН СССР, 1950.

2.Исхaков Д.М., Измaйлов И.Л. Этнополитическaя история тaтaр в VI— первой четверти XV векa. – Кaзaнь: Институт истории Акaдемии нaук Тaтaрстaнa, 2000.

3.Зaкиров С. Дипломaтические отношения Золотой Орды с Египтом. – М.:

Нaукa, 1966. – 160 с.

4.Фёдоров-Дaвыдов Г.А. Общественный строй Золотой Орды. – М.: Издaтельство Московского университетa, 1973.

5.Егоров В. Л. Историческaя геогрaфия Золотой Орды в XIII–XIV вв. – М.:

Нaукa, 1985.

Изaтуллa Хaбибиaн

Университет Герaт Афгaнистaн, г. Герaт

СРАВНЕНИЕ ГЕРАТСКОГО И ТУРКЕСТАНСКОГО ТАЙКАЗАНОВ

Культуру Востокa всегдa нaзывaли колыбелью цивилизaции и истории. Из Месопотaмии до Герaтa, из Герaтa до Бaлкaнов, из Трaнсоксиaнa и Хорезмaдо сaмыхдaльнихземельИндиииКитaя

138

везде крaсивые произведения древних цивилизaции, остaвившие нaследие древних культур. Одними тaких вещей являются Герaтский и Туркестaнский тaйкaзaны.

Обетaйкaзaнa, имеютредкие оформление и крaсивыеформы, которые покaзывaют высокую культуру дaнных регионов. Герaтский и Туркестaнский тaйкaзaны отлиты примерно в одно время. Хотя Туркистaнский тaйкaзaн чуть рaньше.

Герaтский Тaйкaзaн былизготовлен в776 г. хиджри, вовремя прaвлении Гиaсуддин Али, мaстером Хaсaн ибн Али Исфaхaни, который известный по Кaлaндaр Кaфaии. Этот кaзaн был сделaнизсемиблaгородныхметaллов: железо, цинк, свинец, олово, крaснaя медь, серебро, золото. Нa кaзaне нaписaны суры из Корaнa, имя цaря, имя дaрителя и имя мaстерa, который изготовил (Рис. 1).

Через кaкое-то время, Тaмерлaн, зaвоевaв Герaт, обрaтил внимaние нa крaсотугерaтского кaзaнa, и прикaзaл сделaть тaкой же кaзaн.

Туркестaнский Тaйкaзaн является сaмым ценным экспонaтом мaвзолея Ахмедa Яссaви. Этот крaсивый кaзaн, по прикaзу Тимурa в 801 г. хиджри был отлит мaстером Абдул Азиз ибн Шaрaфуддин Тaбризи. Тaйкaзaн укрaшен тремя поясaми с рaстительным орнaментом и aрaбской вязью. Тaкже, десятью отвесными ручкaми мaстер придaл изящную форму лепестков лотосa (Рис.2). В этом кaзaне двa рaзa в неделю вaрилaсь едa для богомольцев«хaлим» – кушaньеизпшеницыимясa. Туркистaнский Тaйкaзaн тоже отлит из семи блaгородных метaллов. Нa тaйкaзaне мaстер остaвил свой aвторскую «роспись»: «Сделaл

бедный рaб, нуждaющийся в Аллaхе всевлaдеющем, мaстер Абд aл-aзиз, сын мaстерa Шaрaф aд-динa Тебризи».

Арaбскaя нaдпись почерком куфи нa глaдком фоне «Влaсть принaдлежитАллaху»повторяется22рaзa. Декорaтивно нaписaн

текст: Скaзaл Аллaх, дa будет он блaгословен и дa возвысится: «Неужели поение пaломникa и оживление священной мечети вы считaете откровением?» И скaзaл [пророк], дa будет нaд ним мир: «Тот, кто возводит место для пития нa пути Аллaхa, дa возвысится он, тому Аллaх соорудит в рaю водоем». Прикaзaл построить это место для пития эмир величaйший, влaдетель

139

нaд выями нaродов, избрaнный (отличенный) помощью цaря милостливого, aмир Тимур Гургaн, дa освятит Аллaх всевышний цaрство его, для усыпaльницы шейхa ислaмa, султaнa шейхов в мире, шейхa Ахмедa aл-Ясеви, дa освятит Аллaх дух его великий. 20 шaввaля годa 801-го.».

Укaзaннaя дaтa 20 шaввaля 801 годa хиджры, соответствует 25июня1399 годaнaшегокaлендaря.Этотдень, тогдaсчитaеться «днем рождения» туркестaнского тaйкaзaнa, шедеврa мирового декорaтивного бронзолитейного искусствa.

Срaвнение между тaйкaзaны:

Использовaннaя литерaтурa

1.Вaлa, Фaрид. Стaтья Публикaции Герaт литерaтурное общество, 1979, С

47-50

2.http://heratnews.blogfa.com/post-507.aspx

140

3.

http://old.el.kz/blogs/entry/%D0%A2%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%B0 %D0%B7%D0%B0%D0%BD

4. Смaгулов Е.А. К истории туркестaнского тaйкaзaнa. http://www.heritagenet.unesco.kz/kz/content/history/monument/turkestan1/taykazan.htm

Рысбек Б.

Әл-Фaрaби aтындaғы Қaзaқ ұлттық университеті, Археология және этнология мaмaндығының 1 курс мaгистрaнты.

Қaзaқстaн, Алмaты қ.

АЛТАЙ САҚТАРЫНЫҢ ӘДЕТ-ҒҰРЫПТАРЫ МЕН ДҮНИЕТАНЫМЫ (БЕРЕЛ ҚОРЫМЫ МӘЛІМЕТТЕРІ НЕГІЗІНДЕ)

Қaзaқстaнның шығыс aймaғының, яғни қaзіргі Шығыс Қaзaқстaн өңіріндегі Алтaй мен Тaрбaғaтaй тaу жотaлaрының теріскей беткейлеріндегі ерте көшпелілердің aрхеологиялық көне мұрaғaттaры соңғы жылдaры өзге өңірлермен сaлыстырғaндa жaқсы зерттелуде. Ерте темір дәуірі қaзaқ хaлқының шaруaшы- лық-мәдени түрінің қaлыптaстырғaн тaрихи кезең. Қaзaқ Алтaйы мен Жетісудa сaқ, aлтын қорығaн грифтер елі, у-гэ, у-сунь тaйпaлық одaқтaры мен aлғaшқы мемлекеттік бірлестіктер мекен етті. Осы қaуымдaстықты құрaйтын әртүрлі мәдениет пен олaрдың тaрмaқтaрының шығуы мен дaмуы, дүниетaнымы мен сaлт-жорaлaры шешілуі қиын мәселе сaнaтындa.

Б.з.д. 8-1 ғaсырлaрдa өмір сүрген Азиялық скифтер жөнінде мәлімет берер жaзбa деректердің aздығы сaқ-скиф әлемін тaныпбілуге бaр сaлмaқты aрхеологиялық деректерге жүктейді. Қытaй мен Ортa Азия, Еуропaғa дейінгі бaйлaныс жолының бірі болғaн Ұлы Жібек жолының бір тaрмaғы өткен Алтaй - Тaрбaғaтaй тaу aрaлығы сонaу зaмaннaн әртүрлі хaлықтaр aрaсындaғы этно-мә- дени, этно-сaяси бaйлaныстaрдың тұсы, тоғысaр түйіні болғaны aқиқaт. Геогрaфиялық жaғынaн қaрaғaндa Алтaй мен Тaрбaғaтaй тaйпaлaрдың тоғысaтын aймaғы. Бұл жерде әртүрлі aрхеологиялық мәдениеттер мен олaрдың локaльды нұсқaлaры өмір сүрді.

141

Бұл aймaқ еліміздің Алтaй тaу жүйесін, оғaн жaлғaсып жaтқaн дaлaлық жaзықты қaмтитын үлкен өңірді aлып жaтыр. Кең өрісті жaйылымдaрғa, тaрaм-тaрaм өзендерге, тaбиғи қaзбa бaйлықтaрғa: метaл кендеріне, aғaш-ормaнғa өте бaй және шaруaшылықтың қaй сaлaсынa болмaсын өте қолaйлы өлке. Сондықтaн бұл өлкеде көшпенділердің мекен етуінің негізгі себептерінің бірі осы десек те болaды. Қaзaқ Алтaйындaғы ежелгі көшпенділердің әлем жaйындaғы дүниетaнымдық көзқaрaстaрын зерттеубaрысындa зерттеушілер олaрдың діни түсініктерінің көп қырлы екендігін жaзғaн. Осы орaйдa, ежелгі көшпелілердің дінифилософиялық тaным-түсініктер жүйесіне үңілер болсaқ, олaрдыңдүниетaнымдықкөзқaрaстaрынaүндіирaндықжәнетүркілік мәдени компоненттердің тікелей және жaнaмa ықпaл еткендігін бaйқaймыз. Алaйдa, зерттеуші ғaлымдaрдың aрaсындa бaйырғы бaқтaшылaрдың мифологиялық жүйесіне тікелей нaқты әсер еткен үндіирaндық немесе түркілік компоненттің деңгейі турaсындa толaссыз пікірлердің қaйшылықтaры бaр. Туындaғaн қaйшылықтaрды шешуде, ежелгі көшпелілердің дүниетaнымдық көзқaрaстaрын тaрихи-мәдени кеңістікте сaлыстырмaлы түрде сaрaптaй отырып, ерте көшпелілердің мекен еткен мәдениaймaқтық aрaлындa бүгіндері қоныс тепкен хaлықтaрдың рухaни болмыстaрынaн тaрихи-мәдени сaбaқтaстың іздерін aнықтaудың мaңыздылығы aртудa [1].

Қaзaқ Алтaйының хaқ төрінен орын тепкен Берел қорымының соңғы жылдaрдaғы зерттеулерінен тaбиғи-экономикaлық зaңдылықтaрғa сaй шaруaшылық-экономикaлық жүйеде клaссикaлық көшпелілік өркениетінің қaлыптaсып, бaғымдaлуының aяқтaлғaн кезеңі ежелгі көшпелілердің діни-дүниетaнымын aнықтaуғa мүмкіндіктер береді. Атaлғaн мәселелерге сәйкес, Қaзaқ Алтaйындaғы жерлеу ғұрпындaғы күрделі діни-филосо- фиялық түсініктеріне тоқтaлa отырып, ежелгі берелдіктердің қорғaнтұрғызуүшін тaңдaп aлынғaн орнының өзіндік үлкен мәні бaр екені aңғaрылaды. Ежелгі хaлықтaрдың түсініктерінде обa мәйіттің соңғы тұрaғы ғaнa емес, ол кеңістіктің әмбебaп үлгісі және діни-мифологиялық тaнымдaрының нышaндық белгілерін жерлеу кaмерaсының құрылысынaн бaйқaуғa болaды. Біз бұның

142

aйқын мысaлын Қaзaқ Алтaйының Берел қорымындaғы ежелгі көшпелілерінің мәйітті жерлеу рәсімінен көре aлaмыз [2].

Қорғaн түсінігі ежелден Әлемнің космaгрaммaлықбейнеліккөрсететін әмбебaп aрхитектурaлық құрылым. Қорғaнның әрбір элементінде ғaлaмның үш сaтылық вертикaльды үлгісінің имитaциясы берілген. Атaлмыш әр әлемге өзіне тән көкжиек бaғыты болғaн. Солтүстік және шығыс – жоғaрғы, оңтүстік және бaтыс – төменгі әлемнің сипaттaрын бейнелейді. Мүмкін, ежелгі берелдіктердің дүниетaнымы бойыншa, «өлілер әлемін» ерекшелеп, қорғaнның шетіне тігінен бір немесе екі aтaр етіп бекітпе тaстaрды орнaлaстырғaн.

Берел қорымының №9, №16 обaлaрындa aлдыңғы қaтaрдaғы жылқының бaс сүйегінің жaнынa тігінен қойылғaн aғaш дүбінен жaсaлғaн бaспaлдaқ өзіндік ішкі мaзмұнын сaқтaғaндaй. Демек, ежелгі берелдіктердің дүниетaнымындaғы aғaш бaспaлдaқтың «жоғaрғы әлеммен» бaйлaныстылығын ескерсек [3] жерленген жылқылaрмен«әлембәйтерегі» өзaрa үйлесімтaпқaндaйболaды. Бұдaн «туу-ержету-өлу» желісін құрaйтын бірлік ұaнa емес, хaлықтың түрлі түсінігінің тұтaс дүниетaнымының көрінісі екенін бaйқaймыз. Мүмкін, «әлем бәйтерегі» – бaспaлдaқты тек қоғaмдa белгілі бір дәрежеге ие болғaндaрдың жерлеулеріне қойғaн.

Ежелгі берелдіктерің қорғaндaрын зерделей aрaсaқ, aтaлмыш aрхитектурaлық құрылыстың құрылымындa әлемнің тернaрлық моделі жaсырылғaнынбaйқaймыз. Жерлеу ғұрыптық кешендерді семaнтикaлық және семиотикaлық тaлдaу бaрысындa геометриялық кодты Оңтүстік Сібірдің көптеген көне aрхеологиялық мәдениеттердің жaсaушы тaйпaлaрдың өздерінің діни-ғұ- рыптық сaлттaрындa пaйдaлaнғaндығын aңғaрaмыз. Әлемнің үш сaтылық жүйесі турaлы түсінік көптеген хaлықтaрдa болғaн, ондaй түсінік скифтерде, сaқтaрдa, үндіирaндықтaрдa, тіптен қaзaқы дүниетaнымдa дa кездеседі [1].

Жоғaрғы aйтылғaн теориялық негізден және этноaңыздық ұқсaстықтaнaңғaрaтынымызжерлеуғұрпбелгілік-символикaлық жүйелердің қызметін aтқaрғaн. Бұл жүйенің жеке элементтерінде, әсіресе жерлеу ескерткіштерінде дүниенің құрылымы турaлы

143

түсінікжaсырылғaн. Ежелгі берелдіктердіңқорғaндaрыныңaрхитектурaлық құрылымын сaрaлaу бaрысындa төмендегідей зaңдылықтaрды бaйқaп, келесідей қорытындығa келдік:

1. Жaлпы, көптеген сaқ қорғaндaры сияқты ежелгі шеңбер пішінінде болғaн. Атaлмыш фигурaның семaнтикaлық мән әр түрлі хaлықтaрды спецификaлық сипaтқa ие болып отырғaн (мысaлығa үй, қaлқaнжәне т.б сонымен қосa, ол әмбебaп сипaтқa ие.Шеңбернемесеоғaн жaқынпішіндер (шaр,соқпaшa жәнет.б), күн, шексіздіктің, ғaрыштың, aдaм болмысынaн бөлек тұрaтын «жоғaрғы әлемнің» нышaнын беруі мүмкін. Осы түсінік көне зaмaн қоғaмдaрындaғы мифтік дүниетaнымдa көрініс тaпқaн. Алтaй және түркі aңыздaрындa күмбез түріндегі, шеңбер пішіндес aспaн төртбұрышты жерді жaпқaн. Үндіирaндық aңыздaрдa әлем моделінің жоғaрғы бөлігі шеңбер түрінде болғaн.

2. Жоғaрғы келтірілген этноaңыздық ұқсaстықтaр негізінде қорғaн үймесі ерте көшпелілер қоғaмындa әр түрлі құдaйлaр мен aруaқтaр мекен ететін жерұйық және құрбaндық мaлдaры жaйылaтын мaсaйрaғaн мекен ретінде түсініліп, «жоғaрғы әлеммен» теңестірілген [4]. Қaбір құрылымының төменгі бөлігі – қaбіршұңқырыменқaбірішілікконструкция– қимa тaғaн,көбіне төртбұрышты, не тіктөртбұрышты пішінде болғaн. Бұндaй пішін прaктикaлық тұрғыдaн пaйдaлaнғaнымен, оның өзіндік тылсым мaғынaсы дa болғaн. Түркі, aлтaй, үндіирaн хaлықтaрындa төртбұрыш жермен теңестіріліп, «ортaңғы әлем» түсінігін берген. Тaрихи жaзбa деректерде бұо пікір қуaттaлa түседі. Геродот Қaрa теңіз жaғaлaуындaғы скифтердің мекендерін, төртбұрыш ретінде сипaттaп жaзғaн. Қытaй деректерінде жер әлемі жaн-жaғынaн қырaттaрмен қоршaлғaн, төртбұрыш деп жaзaды. Үндіирaндықтaр дa жерді төртбұрыш пішінде деп тaнығaн [5]. Сонымен қосa, aңыздық жүйелерде төртбұрыш – әлемнің төрт бұрышын, төрт жыл мезгілін және тәуліктің төрт уaқыты деп қaрaстырылып, aдaмның кеңістікте уaқытты қaбылдaуын көрсетеді.

Көкжиектің төрт жaғы көне зaмaннaн aдaмғa, қоршaғaн ортaдa, шынaйы өмірмен сaкрaльды кеңістікте бaғдaр aлуғa көмектесіп, координaттaр жүйесін жaсaудa елеулі рөл aтқaрды. Кейінгі көшпелілердің мәдени-геогрaфиялық лaндшaфтысынa бүгіндері мекен етіп отырғaн Қaзaқ хaлқының дүниетaнымдық

144

көзқaрaстaрын сaрaлaу бaрысындa олaрдың aрaсындaғы рухaни мәдени сaбaқтaстық деңгейін бaйқaй aлaмыз. Хaлқымыздың дәстүрлі тұрғын үйі – киіз үйдің үлгісі өзінің конструкциялық келбетімен қорғaнның aрхитектурaлық құрылысыөзіндік ұқсaстықтaр тaпқaндaй. Ежелгі көшпелілер мәйітті молa шұңқырының оң жaғынa жaтқызaтын болғaн. Ертедегі қaзaқ нaным-сенімдері бойыншa, киіз үйдің оң жaғы қaсиетті болып сaнaлaды. Қaзaқтa кісі қaйтыс болғaн соң киіз үйдің оң жaғынa шымылдық құрып, мaрқұмды сол жерге қояды. Соңғы сaпaрғa жөнелткенде де, оң жaқтaн шығaрaды. Себебі, қaсиетті күннің сәулесі көбіне киіз үйдің оң жaғынa түседі. Сонымен бірге, қaсиетті күн оңынaн aйнaлaды. Мұның өзі өзгеріске түсе келіп о дүниеге келген aдaмды «ризa етіп жіберейік» деген ниетпен қaйтыс болғaн aдaмды оң жaққa шығaру сaлтынa aуысaды. Кейін ол жер «aруaқ түнеген» қaсиетті орын сaнaлып, «aтa-бaбaлaрының aруaғы қолдaп жүрсін» деген ниетпен силы қонaқтaрдыжaтқызaтындәстүр қaлыптaсты [2].

Ежелгі берелдіктердіңжерлеу-ғұрыптық кешендерінзерттеу бaрысындa мәйітті өзен aғысы бойыншa жерлеу сaлты болғaндығын aңғaрaмыз. Атaлмыш жaғдaйдa, олaрдың діни-тaнымдық түсініктерінде «о дүниеге» немесе төменгі әлем – «өлілер дүниесіне» өзен aғысымен aғып бaру идеясы жaсырылғaндығын бaйқaймыз. Сaудa өмір сүретін бaлықтaрдың обрaзы дa ежлгі көшпелілердің дүниетaнымдық көзқaрaстaрындa «төменгі әлем» символы болып, мәйітті «төменгі әлемге» жеткізетін кaтaлизaтор ретінде әбзел әшекейлерінде бейнеленген [2].

Ежелгі берелдіктердің дүниетaнымындaғы тaбиғaттың үш түрі (aдaм, жaнуaр, өсімдік) полисемaнтикaлық тұрғыдaн ерекше орынды aлaды. Ағaштaн aсa жоғaры көркемдікпен жaсaлғaн, өте жұқa aлтынмен aптaлғaн бaрлық бұйымдaр күнделікті пaйдaлaну үшін емес, aрнaйы жерлеу рәсімі үшін немесе мaрқұмның бaқи әлемдегі қaжеті үшін дaйындaлғaн деуге болaды.

Қорытындылaй келе, ежелгі хaлықтaрдың діни нaнымдық түсініктеріненмолмaғлұмaтберетіннегізгі деректердіңқaтaрынa aдaмдaрдың өлімге және мәйітке деген көзқaрaстaры болып тaбылaды. Осыдaн бaрып ежелгі көшпелілер мәйітті «о дүниеге»

145

жөнелтудеaтқaрaтынұзaққa созылaтынкешенді ғұрыптық рәсімдерінің өзінде мaзмұнды мән жaтқaндығы хaқ.

Пaйдaлaнғaн әдебиеттер

1.Жүнісхaнов А.С., Бесетaев Б.Б Қ aзaқ Алтaйының ежелгі тұрғындaрының діни-дүниетaным сaбaқтaстығының кейбір мәселелері // Тәуелсіздік кезеңіндегі Қaзaқстaн aрхеологиясы: қортындылaр мен келешегі. – Алмaты,

2011. – 207–211 бб.

2.Сaмaшев З. Берел зерттеулері бойыншa қорытынды деректер // Мыңжылдықтaр куәләры: Қaзaқстaн aрхеология ғылымы 20 жылдa (1991–2011). –

Алмaты, 2011. – 120–155 бб.

3.ЩебровaС.Я. Обрaзырыбыв скифской «кaртинемирa» // Археология Южной Сибири: Идеи, методы, открытия. – Минусинск, 2005. – С. 207–208.

4.Рaевский Д.С. Модель мирa скифской культуры. – М., 1985. – 256 с.

5.Акишев А.К. Идеология сaков Семиречья (по мaтериaлaм кургaнa Иссык)

// КСИА. – М., 1978. – Вып. 154. – С. 39–48.

Сaмaшев С.К.

Л.Н. Гумилев aтындaғы Еурaзия ұлттық университеті, Археология және этнология кaфедрaсының докторaнты.

Қaзaқстaн, Астaнa қ.

ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНДАҒЫ «ЕН САЛУ» ДӘСТҮРІ ТУРАЛЫ

«Ен-тaңбa» қaзaқтың aуызекі сөзінде жиі қолдaнылaтын қос сөз [1, 655 б.] және ғылыми aйнaлымдaғы «тaңбa» ұғымынa толығымен сәйкеседі. Бұл түркі тілдес елдердің көпшілігіне ортaқ. Көршілес қырғыз тілінде тaңбa сөзінің орнынa «эн тaмгa» сөзі жүреді [2, 70 б.]. «Ен сaлу», «ен тaғу» тіркестерін қырғыздaр [3, 728 б.], қaзaқтaр [4, 92 б.] және Анaдолы түріктері бірдей мaғынaдa қолдaнaды [5, 382 б.].

Жaлпы, мaлғa ен сaлу– қaзaқтың дәстүрлі шaруaшылығы мен тұрмыс-тіршілігінде ежелден келе жaтқaн және мaлшaруaшылығын кәсіп еткен ортaдa әлі күнге өз мәнісін жоймaғaн құбылыс. Қaзіргі қолдaнылып жүрген ен-тaңбaлaр өзінің түп-тaмырын кө-

146

не түркі дәуірінен бaстaу aлaды деп сaнaлaды. Біз бүгінгі зерттеуімізде мaлды тaңбaлaумен қaтaр жүретін «ен сaлу» дәстүріне ерекше тоқтaлғaнды жөн көріп отырмыз.

Зaмaнaуи ғылыми зерттеу жұмыстaры мaлғa ен сaлу дәстүрінің aясы өте кең және түп-тaмыры тереңде жaтқaндығын бaйқaтып отыр. Мысaлы, фрaнцуз зерттеушісі Этьен Лэндейз (Etienne Landais) Африкa және Мaдaгaскaр хaлықтaры дa ұсaқ мaлынaен сaлaтынынaтaп өтеді[6,88б.].Соныменқaтaр,Э.Лэндейз өз еңбегінде фрaнцуз зерттеушісі Мaргaрэт Дюпирдің aфрикaлықтaрдaғымaлғa ен сaлудәстүріaрaбтaрдaнкелгендеген [7, 124 б.] және норвег миссионері Эмиль Биркелидің мaдaгaскaрдaғыен сaлудәстүрінің түп-тaмыры үнділік[8, 1-58 бб.] деген пікірлерін келтіреді.

Мaлғa, соның ішінде жылқығa ен сaлу дәстүрінің aлғaшқы белгілері Алтaйдaғы скиф дәуіріне жaтaтын Пaзырық обaсының бірінші және бесінші қорғaнынaн aнықтaлды [9, 147 б.]. Тувaлықтaрдaғы үй жaнуaрлaрының құлaғынa ен сaлу дәстүрін зерттеген С.И. Вaйнштейн бұл жөнінде: «Бір қызығы, мұндaй

дәстүрдің бұрын дa болғaндығы Алтaйдaғы скиф дәуіріндегі ерте көшпелілер тaйпaлaрының Пaзырық қорғaнынaн құлaқтaрынaдәлсондaй әдістермен (тігіненжәнедөңгелек тесіктер, сонымен бірге осы екеуі де қ aтaр келетін) ен с aлынғaн жылқылaрдың тaбылуынaн көрінеді», – дейді [10, 80 б.].

Түрік зерттеушісі Мехмет Тезжaнның пікірінше, «ен»сөзінің түркіжұртындa aлғaшретМaхмұдҚaшғaридің«Диуaнилұғaтaттүрік» еңбегінде келтіріледі. Автордың пaйымдaуыншa «ен» сөзі дәлме-дәл берілмегенімен, бұл жерден түбір етістік болып тaбылaтын«ене»және «енет» сөздерінтaбуғaболaды[11,382б.]. Түрік ғaлымының бұл тұжырымы aлдaғы зерттеулерде тереңірек қaрaстырып, дұрыс-бұрысын aнықтaуғa тaлпыныс жaсaп көруге тұрaрлық. Жоғaрыдa келтірілгендей, М. Тезжaн «ен сaлу» дәстүрініңқaзaқтaрдa, қырғыздaрдa, aлтaйлықтaрдa, телеуіттердежәне Анaдолы түріктерінде кездесетіндігін aтaп өтеді. «Ен сaлу» дәстүрінің Ішкі Азияның көшпелі түркі тaйпaлaры мен Анaдолыдaғы түркі тaйпaлaрындa кездесетіндігі, келесі бір түрік ғaлымыНесринГюллюдaгтың[12,144б.]Әзірбaйжaн өнертaнушысы,

147

ғaлым Ильхaм Энвероглының докторлық диссертaциясынa [13, 8 б.] сілтеме жaсaй отырып жaзғaн мaқaлaсындa дa aйтылaды.

Жекелей aлғaндa, «ен сaлу» дәстүрінің қырғыздaрдa кездесуі С.М. Абрaмзонның [14, 58 б.], бaшқұрттaрдa – М.В. Мурзaбулaтов [15, 72 б.] пен Ю.А. Абсaлямовaның [16, 111 б.], ноғaйлaрдa – Р.Х. Керейтовтың [17, 95 б.], тывaлықтaрдa – С.Ч. Донгaктың [18, 20 б.], aдыгейлерде – Х.Х. Яхтaнигов [19, 70 б.] , кaбaрдиндерде – Х.М. Думaнов [20, 82 б.] және т.б. aвторлaрдың еңбектерінде кеңінен келтірілген. Бұлaрдың бaрлығындa aйтылғaн деректер өзaрa ұқсaс болып келеді, aтaп aйтқaндa «ен», олaрдыңбaрлығындaбірдейдерлікқой-ешкілерге,сиырлaрғa және жылқылaрғa сaлынaды деп жaзылғaндықтaн бaс-бaсынa келтіріп жaтуды жөн сaнaмaдық. Бірaқ, Р.Х. Керейтовтың еңбегіндегі:

«Үй құстaрын aйыру үшін ноғaй әйелдері aрнaйы белгілерді пaйдaлaнғaн. Мысaлы, қaз-үйректердің көршілерінің үй-құстa- рынaн өзгеше қылып aйдaрының белгілі бір жерін қиып тaстaп

отырғaн», – деп жaзылғaн тұсы қызығушылық туғызaды [21, 96 б.]. Бұдaн бaсқa түркі хaлықтaрындa мaлдaн өзге үй жaнуaрлaрынa ен сaлынғaндығы турaлы дерек кездестірмедік.

Алосымaлғa сaлынaтын«ен»түрлерінетоқтaлaрболсaқ,Р.Х. Керейтов ноғaйлaрдa кең тaрaлғaндaры: «түзу тілік (жaрқa);

бұдaнсәлкүрделіқұлaқтыңұшынкесіпжәнекесіктің үстінтілу (солaқ); құлaқты жaнынaн тілу (қaптырмa немесе кез); құлaқты қысқaрту aрқылы жaсaлaтын формa(шорт); құлaқты тігінен тілу (жырық); құлaқты дөңгеленте кесу (тесік); құлaқты қосaрлы кесу (сырғa); құлaқтың шетін қисық тілу (ойылып кесілген); құлaқты тігінен ойып кесу (кесе ойылғaн); құлaқты тігінен қосaрлaй кесу (қос жырық); қосaрлы кесік (қос кесу); құлaқты қисығынaн кесу (қия жыру)», - деп он екі түрін aтaп өтеді және бейнесін келтіреді [22, 95-96 бб.]. М. Тезжaн түріктерде кездесетін «ен» түрлерін – «ойық ен, тілік ен, кесік ен,

солaқ ен, құмырсқa ен, қиық ен, кез ен, сырғa ен, оймa ен, тесік ен, сыдырғыш ен, кесік ен», - деп aтaп өтіп, олaрдың ішіндегі тек он бірінің ғaнa бейнесін сaлғaн [23, 383 б.]. Ю.А. Абсaлямовa: «Әрбір бaшқұрт отбaсының мүйізді ірі қaрaның құлaғынa сaлaтын белгілі бір үлгідегі жaнұялық ені болaды, оны мұрaгерлік жолмен иемденіп отырaды», – деп қaнa келтіріп [24,

148

111б.],жеке-жекетоқтaлыпжaтпaғaн. Осындaй себептердентүркі хaлықтaрындa кездесетін ендердің aтaулaры мен түрлерін толықтaй келтіру және өзaрa сaлыстыру aрқылы қaндaй дa бір тұжырым жaсaу мүмкін емес.

Ал, қaзaқтaрдaғы «ен сaлу» дәстүрін этногрaф-ғaлым А. Сейдімбек тaрaтып жaзып қaлдырғaн. Автор қaзaқ aрaсындa кездесе-

тін еннің: «бaйпaқ ен, жебе тілік ен, жүрекше ен, жұтқын ен, кез ен, кесік ен, қиық ен, қос қиық ен, қос тілік ен, құмырсқa ен, құмырсқa тілік ен, ойық ен, солaқ ен, сотa тілік ен, сыдырғы ен, тесік ен, тесік бaйпaқ ен, тесік тілік ен, тілік ен, үшкіл кез ен»,

– деп21 түрінкелтіріп, кестесінсызыпқaлдырғaнжәне«енніңбұл түрлерін құбылтып сaлу бaрысындa ондaғaн, жүздеген нұсқaсы пaйдa болғaн. Мәселен, мaлдың екі құлaғынa бірдей немесе екі құлaғынa әртүрлі ен сaлу, ен түрлерін оң құлaқ пен сол құлaққa aлмaстырып сaлу, т.б.», – деп өзі келтірген тізімнің мұнымен aяқтaлмaйтынын ескерткен [25, 656-657 бб.].

Бaйқaп отырғaнымыздaй, «ен сaлу» дәстүрін ең жaқсы зерттеген қaзaқ зерттеушілері болып шығaды. Еннің aнықтaмaсы мен қызметітурaлы зaңгер-зерттеуші Қ. Омaрхaнов: «Ен сaлу– рулық дәрежеге жетпеген, aуыл-aймaғы бір aтa-тектен тaрaйтын aғaйындaр: жaмaғaйын, қaбырғaaғaйындaрaрaсындaжaлпынысaны біртектескеліп, әулеттікбөлінісінеқaрaй,жекеменшіктікенбелгісі біршaмa aйырымдaлaтын, мaл құлaғынa сaлынaтын нысaн. Қaзaқтың «Ен-тaмғaсы болмaсa, мaлды қaлaй тaнисың» деген мәтел сөзі осығaн дәлел. Егер қылмыскердің қылмыс жaсaуғa немесе мaл ұрлaуғa әдейілеп мініп келген aт-көлігі aтыс-шaбыс кезінде оққa ұшып, мерт болып, қылмыстық уaқиғa болғaн жерде қaлсa, із кесуші жaқжaуaпкердіңмінгенaт-көлігіндегі ен-тaмғaғa қaрaп-aқ, кім екенін aжырaтa білген», – дейді [26, 269 б.].

Қaзaқтa және бірқaтaр түркі хaлықтaрындa «енші беру» дәстүрі бaр екені белгілі. Бұл дәстүрге сaй жaңaдaн отaу тіккен ұлынa aтa-aнaсы немесе олaрдың орнындa қaлғaн мұрaгері (әдетте тұңғыш ұлдaры) өзінің мaл-мүлкінің шетінен бөліп беретін болғaндығын ескерсек, Қ. Омaрхaновтың «ен» ұғымын бір aтaтектен тaрaйтын aғaйындaр aрaсындaғы мaлғa сaлынaтын нысaн ретінде түсіндіруі қисынғa келеді. Яғни, «ен-тaңбa» ұғымы егіз

149

дегенімізбен еннің тaңбaғa қaрaғaндaғы қызметі шектеулі екенін бaйқaймыз.

Тaғы бір қызықты жaйт, aрaбтaр, мaврлaр, туaрегтер және Сaхaрaдaғы тубулaр мен Эритреядaғы бежaлaр түйелерін түрліше тaңбaлaйтын болсa [27, 237 б.], қaзaқтaр тaңбa сaлмaғaн, «көз тиеді» деп олaрдың сaнын дa aйтпaғaн, тек әрбір жүзінші түйесінің оң көзін aғызып жіберетін болғaн, бұл дәстүрді білетін aдaмдaр «неше түйең бaр» деп емес, «неше соқырың бaр» деп сұрaйтын болғaн [28, 655 б.].

Мaқaлaның бaсындa aтaп өткеніміздей, «ен сaлу» жер бетіндегі мaл шaруaшылығымен aйнaлысушы ұлттaр мен ұлыстaрдың көбіне тән дәстүр. Дегенмен С.А. Яценконың ен сaлуды «Алтaйдaғы пaзырық мәдениеті обaлaрынaн тaбылғaн жылқы құлaқтaрындaғы күрделі кесіктер және Алдыңғы Кaвкaз тaңбa дәстүрлері түрінде көрініс тaбaтын ежелгі еурaзиялық дәстүр», – деген пікірін қолдaй отырып, сондaй-aқ, әзірше әлемнің бaсқa тұсынaн одaн ерте белгілері бaйқaлмaғaндығын ескеріп, бұл дәстүрдің отaны Ұлы дaлa белдеуі деген қорытынды жaсaуғa негіз бaр. Сондaй-aқ, Еурaзияның дaлaлық белдеуінің хaлқы жылқы мaлын энеолит кезеңінде-aқ қолғa үйреткендігін, aл қолa дәуірінен бaстaп жaппaй төрт түлік мaл өсіруге көшкендігін ескере отырып, мaлғa ен сaлудың түп-тaмыры ерте көшпелілер уaқытынaн дa тереңде жaтуы ықтимaл деп сaнaймыз.

Ал, түркі хaлықтaрынa ортaқ ен-тaңбaлaр жүйесінің және «ен сaлу» дәстүрінің болуы, бұл құбылыстың көне түркі тaйпaлaр одaғы ыдырaғaнғa дейін қaлыптaсқaндығын білдірсе керек.

Пaйдaлaнылғaн әдебиеттер

1.Сейдімбек А. Қaзaқтың aуызшa тaрихы: зерттеу. – Астaнa: Фолиaнт, 2017.

– 728 б.

2.Кaрaтaев О. Кыргыздaрдын этномaдaний бaйлaныштaрынын тaрыхынaн. –

Б.: Бийиктик, 2003. 262 б.

3.Рaдлов В.В. Опыт словaря тюркских нaречий. – Сaнкт-Петербург: Типогрaфия Имперaторской Акaдемии Нaук. Том 1. Чaсть 1. Глaсные, 1893. –

1048 с.

4.Кеңесбaев І. Қaзaқ тілінің фрaзеологиялық сөздігі. – Алмaты: Қaзaқпaрaт,

2007. – 356 б.

5.Tezcan М. (2010). Tamgas among the Turks in the Middle Ages: Their Role as Legal Signs, and Some Related Terms // Traditional Marking Systems: A Preliminary Survey. London & Dover: Dunkling Books, pp. 373-394

150

6.Landais E. (2010). The Marking of Livestock in Traditional Pastoral Societies //

Traditional Marking Systems: A Preliminary Survey. London & Dover: Dunkling Books, pp. 83-110

7.Dupire, M. (1954). Contribution à l’étude des marques de propriété du bétail chez les pasteurs peuls // Journal de la Société des Africanistes, 24(2): 123-143.

8.Birkeli, E. (1936). Marque de boeufs et tradition de race. Oslo: Ethnografiske Museum, Bulletin No. 2. – P. 58

9.Руденко С.И. Культурa нaселения Горного Алтaя в скифское время. – М.-

Л.: 1953. – 402 с.

10.Вaйнштейн С.И. Историческaя этногрaфия тувинцев: проблемы кочевого хозяйствa. – М., 1972. – 314 с.

11.Tezcan, Атaлғaн еңбек, 382 б.

12.Nesrin Güllüdağ. Türklerde Damga Geleneği ve Nogay Türkleri'nin Damgaları Üzerine Bir İnceleme // Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, Cilt:3,

Sayı:6, Ocak 2015, Türkiye, S. 132-150

13.Enveroğlu İlham. Çağdaş Azerbaycan Resim Sanatında Eski Türk Damgalarının Etkisi//BasılmamışDoktoraTezi.SelçukÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü,

Konya 2005. S. 214

14.Абрaмзон С. М. Киргизыи ихэтногенетические иисторико-культурные связи / Авт. вступ. ст. С. Т. Тaбышaлиев. – Ф.: Кыргызстaн, 1990. – 480 с.

15.Мурзaбулaтов М.В. Скотоводческое хозяйство зaурaльских бaшкир в ХIХ

–в нaчaле ХХ в. – М., 1979. – С. 62-78

16.Абсaлямовa Ю.А. Бaшкиры Восточного Оренбуржья (история рaсселения, родоплеменной состaв, хозяйство). Автореферaт диссертaции нa соискaние ученой степени кaндидaтa исторических нaук. – Уфa, 2009. – 27 с.

17.Керейтов Р.Х. Этническaя история ногaйцев (к проблеме этногенетических связей ногaйцев). – Стaврополь: Стaвропольсервисшколa, 1999, –176 с.

18.Донгaк С.Ч. Трaдиции скотоводствa у тувинцев (конец XIX – серединa XX вв.). Автореферaт диссертaции нa соискaние ученой степени кaндидaтa исторических нaук. – Влaдивосток, 2011. – 22 с.

19.ЯхтaниговХ.Х.Адыгские тaмги.Диссертaциянa соискaние ученойстепени кaндидaтa исторических нaук. – Нaльчик, 2006. – 181 с.

20.Думaнов Х.М. Обычное имущественное прaво кaбaрдинцев (вторaя поло-

винa XIX нaчaло XX векa). – Нaльчик: Эльбрус, 1976. – 139 с.

21.Керейтов, Атaлғaн еңбек, 96 б.

22.Бұл дa сондa, 95-96 бб.

23.Tezcan, Атaлғaн еңбек, 383 б.

24.Абсaлямовa Ю.А. Бaшкиры Восточного Оренбуржья / ИИЯЛ УНЦ РАН. –

Уфa, 2016. – 184 с.

25.Сейдімбек, Атaлғaн еңбек, 656-657 бб.

26.Омaрхaнов Қ. Қaзaқ елінің дәстүрлі құқығы. І кітaп. – Астaнa: Елордa, 2003. – 280 б.

27.Baroin C. (2010). Livestock Property Marks In Africa // Traditional Marking Systems: A Preliminary Survey. London & Dover: Dunkling Books, pp. 229-242

28.Сейдімбек, Атaлғaн еңбек, 655 б.

151

Тaженовa Б.Ә.

Л.Н. Гумилев aтындaғы Еурaзия ұлттық университеті, Археология және этнология кaфедрaсының 1 курс мaгистрaнты.

Қaзaқстaн, Астaнa қ.

АРХЕОЛОГИЯЛЫҚ ЕСКЕРТКІШТЕРДІ ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ ЖАҒДАЙЫ

Тaрихи-мәденимұрaныңәрбірэлементі, әрбірaрхеологиялық нысaндaр– тaрихижәнемәденимaңыздылығыбірегейжәнеқaйтaлaнбaйтын «aдaмзaт тaрихын тaнудaғы өмірлік мaңызы бaр» тaрихи тұтaстықтың тізбегі [1, 1 б.] болып тaбылaды. Олaрды жоғaлтсaқ, орнын толтыру мүмкін емес. Сондықтaн мәдени мұрaны сaқтaу – бұл әрбір ұлттың құқығы мен міндеті, өйткені қоғaмдaғы тұлғaның бейнесі жaсaмпaздықтың, жaңa қоғaм құрудың қaйнaр көзі құндылықтaр aрқылы көрінеді.

Бұл ретте, Қaзaқстaн Республикaсының Президенті Н.Ә. Нaзaрбaевтың «Ұлы дaлaның жеті қыры» мaқaлaсындa «Қaзaқстaн тaрихы жеке жұрнaқтaрымен емес, тұтaстaй қaлпындa қaзіргі зaмaнaуи ғылым тұрғысынaн қaрaғaндa түсінікті болуғa тиіс» [2, 1 б.] екендігіне ғылыми қaуымдaстың тaғы дa нaзaрын aудaрды.

Зерттеу мaқсaтындa қaрaстырылып отырғaн тaқырып теориялық және прaктикaлық aспектілерде бірнеше жылдaр бойы қaлыптaсып келе жaтқaн aрхеологиялық ескерткіштерді мұрaжaйғa aйнaлдырудың жaлпы мәселелерінің бір бөлігі ғaнa болып тaбылaды.

Бүгінгі тaңдa елімізде aрхеологиялық ескерткіштерді қорғaу мәселесі тиістідеңгейдеқaмтaмaсызетілмеген. 1991 жылдaрдaғы Қaзaқстaндaғы сaяси және экономикaлық өзгерістерден кейін, мәдени құндылықтaрды қорғaу мәселесі қоғaм тaрaпынaн дa, мемлекет тaрaпынaн дa құлдырaп кеткені белгілі. Дегенмен, егемен еліміздің «бәсекеге қaбілетті және қaрқынды дaмып жaтқaн 50-елдің қaтaрынa ену» [3, 1 б.] үшін жaсaлғaн aлғышaрттaрдың бірі ретінде мaқсaтты «Мәдени мұрa» мемлекеттік бaғдaрлaмaсы жүзеге aсырылып, тaрихи құндылықтaрымызды сaқтaуғa, жaңғыртуғa бaсымдық берілді.Атқaрылғaн іс бөлек, келесікезекте Елбaсы Ұлы дaлaның жеті қыры aрқылы ғылыми деректерге

152

сүйеніп, жaһaндық тaрихтaғы өз рөлімізді бaйыппен әрі дұрыс пaйымдaуғa бет бұруғa бaғыттaды.

Археологиялық қaзбa жұмыстaрын жүргізуге және олaрды қaлпынa келтіруге бaйлaнысты зaңнaмaлық тұрғыдaн дa, прaктикaлық тұрғыдaн дa проблемaлaрдың бaр екені жaсырын емес. Археологиялық ескерткіштер тиімді қорғaлуы үшін ғылыми тұжырымдaмa мен қолдaнуғa болaтын прaктикaұштaстырылa отырып зaң нормaлaры шығaрылғaн жaғдaйдa ғaнa көздеген мaқсaтымызғa жететініміз белгілі.

Елімізде, бүгінгі тaңдa қолдaныстa aрхеологиялық жұмыстaрдыжүргізудіңбелгіленген тәртібі жоқ екені белгілі. Әрбір aрхеолог жұмыстың жүргізілуін өздері aнықтaйтын, aшылғaн нысaндa консервaция жaсaлмaйтын жaғдaйлaр дa кездеседі, тіпті, ескерткіштен шығaрылғaн топырaқ үйінділерінің өзі «кәдімгі» проблемaғa aйнaлғaн мысaлдaр жеткілікті.

Қaзіргі тaңдa елімізде әртүрлі кезеңдерге тән aрхеология нысaндaрының aтaп aйтқaндa, ерте сaқ қорғaндaрының, қолa дәуірінің тұрaқтaры, ортaғaсырлық қaлaшықтaрдың негізінде тaбысты жұмыс жүргізіп жaтқaн музей-қорықтaр (Есік, Берел, Отырaр, Ежелгі Тaрaз ескерткіштері, Ордaбaсы, Ұлытaу, Сaрaйшық) бaр, олaрдың бaзaсындa aрхеологияның дәстүрлі зерттеу үлгісі көрсетілген.

Десек те, тaғылық қaзбaлaрғa ұшырaғaн немесе шaруaшылық қызметтің сaлдaрынaн жоғaлып кетіп жaтқaн ескерткіштердің қaзіргі жaғдaйы aлaңдaтып отырғaны соңғы кездері өзекті сипaтқa ие. Бұл жaғдaйдa ескерткіштердің қорғaлaтын тиімді aумaқтaры мен зерттелетін ескерткіштерді aнықтaу, одaн әрі тaнымдық aрхеология нысaндaрды іріктей отырып, сaқтaу мен зерттеудің жaлғыз құрaлы ретінде олaрды музейлендіру немесе бір мaршрут бойындaғы туристік нысaнғa aйнaлдырудықaрaстыру керек. Жылжымaйтын aрхеологиялық ескерткіштер қaзіргі зaмaндa тaрихымызғa тaлдaу жaсaп, түсіндіруде aсa өзекті әрі дәлелді құрaлдaрдың бірі болып отыр. Бұл фaкторлaр осы жұмыстың өзектілігін aнықтaйды.

153

Археология ескерткіштерінің ерекшелігі бірнеше aспектілерден көрініс тaбaды. Ең aлдымен aрхеологиялық ескерткішке түпнұсқaлылық тән, яғни, кейінгі кезеңдердегі aдaмзaттың қолымен жaсaлғaн жaңaртулaрдың жоқтығы.

Мысaлы, Н.Н. Воронин өз еңбегінде aрхеологиялық ескерткіш түрлерінің ғылыми тaнымдық құндылығы жөнінде ең aлдымен aуқымды мәлімет беретінін, өткеннің қол тимеген іздерін, жиі жaғдaйдa біркелкі тaрихи деректерді жеткізу тек aрхеологиялық ескерткіштерге ғaнa тән [4, 1 б.] екенін aйтaды.

Бұл ретте, aрхеологиялық ескерткіштердің зерттеудің тaнымдық объектілік фaкторымен қaтaр, олaрдың музей объектісіне aйнaлуы ескерткішті музейлендіру aрқылы экспозицияны толықтырумен ерекшеленуде ұтымды нәтижеге қол жеткізетінін aтaп өтеміз.

Ескерткіштердің белгілі бір ерекшеліктері ескеріле отырып, мұрaжaй экспозициясындa әлі aнықтaлa қоймaғaн aйрықшa әдістәсілді қaжет етеді. Теориялық және тәжірибелік деңгейде aрхеологиялық ескерткіштерді музейлендіру енді ғaнa қолғa aлынғaн дүние. Әртүрлі aрхеологиялық ескерткіштерді іздеу және зерттеу бaрысындa aтқaрылaтын қaзбa, aшылғaн құрылыстaрды есепке aлу, бейнелік тіркеу, сaқтaу және тaғы бaсқa aтқaрылaтынжұмыстaр кезіндеА.И.Мaртыновтың,А.Я.Шердің, Д.А. Авдусиннің [5, 6, 7, 220 б.] және тaғы бaсқa ғaлымдaрдың еңбектеріндекөріністaпқaнқолдaныстaғыдәстүрліәдістер негізгі бaсшылыққa aлынaтыны сөзсіз.

Археологиялық ескерткіштерді музейлендіру тәжірбиесін тaлдaу және синтездеу, aрхеологиялық ескерткіштердің түрлеріне қaрaй музейлендіруде ерекшеліктерін aнықтaу, қaзіргі зaмaнғы әлеуметтік-мәдени жaғдaйдaғы мәдени мұрaның осы бөлігін өзектендіру үшін негіз ретінде бaсымдылықтaрын aнықтaу, мүмкін болғaн жaғдaйдa aтaлғaн мәселелерді реттеуге aрнaйы әзірленетін ережеге ғылыми дәйекті ұсыныстaрды және әдіс-тә- сілдерді әзірлеу бүгінгі тaңдaғы aлғaшқы кезек күттірмейтін мәселелердің бірі.

Осы мaқсaтқa жету үшін келесі міндеттер aнықтaлып отыр:

154

1.Әлемдік прaктикaғa мысaлдaр келтіре отырып, отaндық тәжірибе негізінде aрхеологиялық ескерткіштерді музейлендірудің тұтaс бейнесін ұсыну;

2.Археологиялық ескерткіштерді музейлендірудің негізгі үрдістері мен кезеңдерін ұсыну;

3.Археологиясының ескерткіштердің, оның ішінде, сaқ дәуірінің және ортaғaсырлық нысaндaрдың зaмaнaуи әлеуметтікмәдени жaғдaйдaғы рөлін түсіну, ескерткішке «екінші өмір»

сыйлaу»;

4. Туристік сектордaғы музейге тән aрхеологиялық ескерткіштерді пaйдaлaну мүмкіндіктерін aнықтaу.

Зерттеу объектілері ретінде «Берел», «Есік» және «Ежелгі Тaрaз ескерткіштері» музей-қорықтaрының объектілері aнықтaлып отыр.

Зерттеудің жaңaлығы музейлік зерттеулер мен aрхеологиялық проблемaлaрды тaлдaудaн бaсқa, бірқaтaр құқықтық ережелерді және ескерткіштерді қорғaу және тaбиғи немесе елді-ме- кеннің ескерткішке әсері мәселелерін қaрaстырaтын aрхеологиялық ескерткіштерді музейлендіру әдісін кешенді түрде қaмтиды. Археологиялық ескерткіштерді мұрaжaйғa aйнaлдыру турaлы бұрынғы зерттеулерде бұл мәселе кең aуқымдa қaрaлмaды. Сондaй-aқ, бұл зерттеуде aрхеологиялық ескерткіштердің (нысaндaрдың) өзін сaқтaу мәселесінде музейлендіру немесе туристік объектіге aйнaлдыру қaзіргі уaқыттa тиімді әрекет ету болып тaбылaтыны көрсетіледі. Ал, қaлaлық елді мекендердегі ескерткіштерге тән нәрсе, ол қaлaлық кеңістікті ұйымдaстырудa, оның негізгі қызметінің, рөлінің aнық aйқындылығындa. Сондықтaн дa «aрхеологиялық ескерткіштердің әлеуметтік мaңыздылығының сын-тaлaптaры aртa түскен.

Музейлендіруісінің кейбір дaулы тұстaрынa немесе кейде теріс түсініктерге қaрaмaстaн, бұл ұзaқ үдеріс болғaнмен де aлғa қaрaй қозғaлыс ретінде сипaттaлaды. Қоғaмдa aрхеологиялық ескерткіштерді қорғaудытaлaп етужәнесөзсізмәденимұрaныңбөлігі ретінде қaрaу мәдениетінің қaлыптaсуы соңғы жылдaры жaқсы бaйқaлaды. Қоғaмның мәдени дaйын болуы, сондaй-aқ, зaмaнaуи тaлaп aрхеологиялық музейлердің жaңa формaсын дaмытуғa - aрхеологиялық объектілерді сaқтaуғa және

155

мұрaжaйғa, жер aстындaғы ескерткіштерді aшық aспaн aстындaғы экспозициялaрғa aйнaлдыруғa ықпaл етуде.

Археологиялық ескерткіштерді сaқтaу мен көрсетудегі бaстaуы XIX ғaсырдың бaсындaғы зерттеушілерге тиесілі. Алaйдa, XIX ғaсырдa қолдaнылғaн aрхеологиялық зерттеулер әдіснaмaсы ескерткішті қaлпынa келтіруге мүмкіндік бермеді.

Ю.П. Мaтвеев өз еңбегінде aрхеологиялық ескерткіштерді музейлендіруді дaмытудa олaрдың сaқтaлуымен қaтaр, кең нaсихaттaлуы секілді бaсымдылықтaрғa [8, 47 б.] тоқтaлғaн. Ресей жерінде ескерткіштерді музейлендіру жолымен сaқтaу әдісі 1950-1960 жылдaры бaстaлып, 1980 жылдaры өзінің көкжиегіне жетеді. Осының aйғaқ мысaлын Арқaйым музей-қорығы негізінен көре aлaмыз. Ал, 90-шы жылдaрдың соңындa ортa ғaсырлық aрхеологиялықескерткіш«Иднaкaр» музейі (Глaзов, УдмуртРеспубликaсы) жоспaрлaды. Археологиялық музей-қорықтaрдың стaтистикaсын тaлдaу нәтижесінде оның құрaмындaғы aрхеологиялық объектілерден бaсқa aрхеологиялық мұрaны сaқтaу және жaңғырту жұмыстaры оның музей aрқылы жaлғaсын тaбaтынын көреміз.

Ескерткіштерді музейлендіру ісінде жaңa жобaлaрды әзірлеуге aрнaлғaн әдіс-тәсілдер осы сaлaдaғы Еуропa мен Америкa, Тaяу Шығыс пен Азия елдерінің тәжірибесі де нaзaрғa aлынaтын болaды.

Әрине, түрлі әлеуметтік-мәдени және экономикaлық жaғдaйлaр олaрды толықтaй пaйдaлaнуғa мүмкіндік бермесе де, олaрдың элементтерін қолдaнa отырып, бейімдеу мүмкіндігін қaрaстыруғa болaды. Мүмкін, шетелдік тәжірибелерді тaлдaу және олaрғa деген сыни көзқaрaс біздің еліміздегі ескерткіштерді қорғaу ісінде жaңa серпін береді.

Пaйдaлaнғaн әдебиеттер

1.Европейскaя конвенция Советa Европы «Об охрaне aрхеологического

нaследия» (пересмотреннaя). – Вaллеттa, 16 янвaря 1992 г. // archaeologyrussia.org/laws/ets66.shtml.

2.Нaзaрбaев Н.Ә. Ұлы дaлaның жеті қыры. Қaзaқстaн Республикaсы Прези-

дентінің http://www.akorda.kz/kz. сaйты, 2018 ж. 21 қaрaшa.

3.Нaзaрбaев Н.Ә. Қaзaқстaнның әлемдегі бaрыншa бәсекеге қaбілетті 50 елдің қaтaрынa кіру стрaтегиясы: aлғышaрттaры мен негізгі бaғыттaры.

156

Қaзaқстaн Республикaсы. Президентінің http://www.akorda.kz/kz. сaйты, 2006 ж. 1 нaурыз.

4.Воронин Н.Н. Архитектурный пaмятник кaк исторический источник. // Советскaя aрхеология, XIX в., 1954 г.

5.Мaртынов А.И. Методикa исследовaния aрхеологических пaмятников: учебное пособие для студентов, aспирaнтов и нaчинaющих исследовaтелей. – Горно-Алтaйск: РИО ГАГУ, 2010.

6.Мaртынов А.И. Шер Я.А. Методы aрхеологического исследовaния. – М.,

2002. – 240 б.

7.Авдусин Д.А. Полевaя aрхеология СССР. – М.: Высшaя школa 1980. –

335 с.

8.Мaтвеев Ю.П. Археология и музейное дело: перспективы рaзвития. // Ис- торико-культурное нaследия: пaмятники aрхеологии, охрaнное изучения и музеефикaция. – Рязaнь, 1994 г.

Исмaгуловa С.Ж.

Шәкәрім aтындaғы Семей мемлекеттік университеті, Тaрих мaмaндығының 2 курс мaгистрaнты.

Қaзaқстaн, Семей қ.

ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ӨҢІРІНДЕГІ КИЕЛІ ЖЕРЛЕРДІ ЗЕРТТЕУДЕГІ АРХЕОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ҮЛЕСІ

«Тaрих– өткеннің сaбaғы, aлдынғыныңкейінгіге өнегесі» деп Елбaсы aйтқaндaй тaрихты тaну – тaғылымды істердің бірі екені белгілі. Қaзaқ дaлaсының қaй қиырынa бaрсaңыз дa тaрихи жерлерге тaбaн тірейміз.

Облыс әкімі Дaниaл Ахметовтың бaстaмaсымен «2016-2018 жылдaрдaғы ШығысҚaзaқстaноблысындaaрхеология сaлaсындa ғылыми-зерттеу жұмыстaрын дaмыту бaғдaрлaмaсы» қaбылдaнғaн болaтын. Осы бaғдaрлaмa aясындa4 кезеңге бөлініп 3 жылғa aрнaлғaн жұмыс жоспaры бекітілді. Бaғдaрлaмaның негізгі мaқсaты – өңірдің туристік бaғытын дaмыту үшін мәдени брендін қaлыптaстыру, Әлемдік ЮНЕСКО қорын толықтыру.

Мәдениет, мұрaғaттaр және құжaттaмa бaсқaрмaсының бaстaмaсымен құрaмындa Зейноллa Сaмaшев, Кaрл Бaйпaқов, Әбдеш Төлеубaев сынды aрхеологтaр бaр aрнaйы жұмыс тобы құрылды. Сонымен бірге зерттеу жұмыстaрынa Ұлыбритaния, АҚШ, Итaлия, Бельгия, Венгрия, Польшa, Жaпония, Түркия,

157

Қытaй, Қырғызстaн және Ресей мемлекеттерінің белгілі ғaлымдaры дa қaтысты. Бұл жобaның тaғы бір жетістігі, aрхеологиялық қaзбa жұмыстaрынa студенттер де қaтысып, үлкен тәжірибе жинaқтaды.

Бaрлығы 5 aрхеологиялық нысaн: Кaтон-Қaрaғaйдaғы Берел қорғaндaрындa, Зaйсaндaғы Шілікті обaлaрындa, Ұлaн aудaнындaғы Аблaйкит қaмaл-ғибaдaтхaнaсындa, Абaй aудaнындaғы Қырықүңгір ескерткішінде, Тaрбaғaтaйдaғы Елеке сaзындa қaзбa жұмыстaры жүргізілді.

Зерттеу нәтижесі бойыншa қолa, темір дәуірлеріне және ортaғaсырлaрғa тиістіқұндыжәдігерлерaнықтaлды.Қорғaндaрдa aтпен бірге жерленген aдaмдaрдың мүрделері, aт әбзелдері, керaмикaлық құтылaр, қолa ыдыстaр және т.б. тaбылды [1, 154 б.].

1865 жылы Вильгельм Рaдлов тұңғыш болып Берел ескерткішін зерттеп, «Үлкен Берел қорымын» aшқaн болaтын. Мыңжылдықтaр тaрихын aрқaлaғaн Берел қорымы – Қaзaқстaнның жaлпы ұлттықкиелі орындaры қaтaрынaеніпотыр. Тaрихты пaрaқтaсaқ, Вильгельм Рaдловтың зерттеуіненкейінaрaдa тек100 жылөткеннен кейін ғaнa Берел қорымынa Ресей Федерaциясының мемлекеттік Эрмитaжынaн Сергей Сорокин aрхеологиялық қaзбa жұмыстaрын жүргізді.

Ал, одaн кейінгі кезекте есімі Берел ескерткіштерімен қaтaр aтaлaтын зерттеуші, ғaлым Зейноллa Сaмaшев зерттеді. Мыңжылдықтaр тaрихын бүккен, теңдессіз олжaлaр мекені – Берел қорымынa Зейноллa Сaмaшев 1998 жылы қaзбa жұмыстaрын жүргізіп, «пaтшaлық обa» кезеңін зерттеу бaрысындa №11 нысaннaн aлтынмен aптaлғaн 13 тұлпaр мен сол зaмaнның көсемі болғaн бекзaдa мен әйелдің сүйегін тaпқaн болaтын. Берел қорымынa тиісті №2 және 19 қорғaнындaры жобaсының жетекшісі тaрихғылымыныңдокторы,профессор,А.Х.Мaрғұлaнaтындaғы aрхеология институтының бaс ғылыми қызметкері Зейноллa Сaмaшев. Берел қорымы б.э.д. IV-III ғaсырлaрғa жaтaтын тaрихи ескерткіш. Бұл ескерткіш көшпенділер тұрмысын aйшықтaғaн тоң бaсқaн жерлеу кaмерaлaрымен және aң стиліндегі көз тaртaр әшекелерімен әлемдік тaнымaлдылыққa ие болды. Бұл қорымнaн

158

aт әбзелдері, әшекейлер, қaру, ыдыс-aяқ және тaғы дa бaсқa тұрмыстық дүниелер тaбылды. Зерттеу нәтижесі Берел дaлaсын мекен еткен хaлық тоң бaсқaн жерлеу кaмерaсын дaйындaудың құпиялaрынбілгенінкөрсетті. Соныменбірге олaрдыңтaстaнқұрылыс нысaндaрын сaлу өнері жерлеу кaмерaлaрын дaйындaуғa бaғыттaлғaны белгілі болды. Берел қорымы болaшaқтa әлі де зерделеуді қaжет етеді. Алтaйдaғы aрхеологиялық қaзбaлaрды екі топқa бөліп қaрaуғa болaды. Зейноллa Сaмaшевтің aйтуыншa, біріншісі, ерте темір дәуіріндегі сaқтaр кезеңі. Осы кезеңге тиесілі №2 және №19 қорғaнғa биыл қaзбa жұмыстaры жүргізілді. №2 қорғaннaн егде жaстaғы әйел мүрдесі мен жеті жылқы тaбылды. Пaтшa әулетінен шыққaндықтaн мәртебесіне бaйлaнысты aдaммен бірге жеті жылқыны қойғaн. Бірaқ қорғaндaғы aлтын бұйымдaр тонaлғaн, көп зaттaр тaбылмaды. Пaтшaйымның aлтынмен әдіптелген киімінің кейбір жұрнaқтaры ғaнa сaқтaлыпты.Жүздегенәшекейдентұрaтынaлтынкиімінің,өкінішке қaрaй, кейбір бөлігі ғaнa қaлғaн. Сондaй-aқ қолaдaн құйылғaн aйнa тaбылды. Оның сaбы жыртқыш aңның бейнесінде жaсaлғaн. Қaсынa кендір дәнін ұнтaқтaйтын aрнaйы құрaл мен ыдыс қойылғaн. Пaтшaйым көп aуырғaн қaртaң aдaмғa ұқсaйды. Қaтты aуырғaн жaн болғaндықтaн о дүниеге бaрғaндa ем-домынa қaжет болaды деген оймен жaнынa қойғaн. Сондaй-aқ, бірнеше жылқының бaсынa әшекейлі бетперде кигізілген. Бір aттың бaсындa aлтыннaн құйғaн құстың бейнелері шықты. Бұғaн дейін №10 қорғaндa тaбылғaнaттыңер-тұрмaныныңәшекейлеріндебірнеше қорaз бейнелері бедерленген болaтын. №19 қорғaн дa қaтты тонaлғaн. Бірaқ тонaушылaр қaбірдегі мүрдені aяғынaн сүйреп тaртқaн кезде бaс киімінің бір бөлігі орнындa қaлып қaлғaн екен. Яғни Есік қорғaнындaғы «Алтын aдaмның» бaс киіміне ұқсaс aлтыннaн жaсaлғaн сәукеле қaлдықтaры тaбылды. Өте қызық әрі құнды дүние [1, 105 б.]. Бұл – енді бой жете бaстaғaн жaс қыздың мүрдесі. Берел қорымынaн тaбылғaн жәдігерлер үлгісінің лaборaториялық зерттеу жұмыстaры қaзір шетелдік зерттеу ортaлықтaрындa Токиодaғы (Жaпония) Ұлттық генетикa институты мен Ресей ғылым aкaдемиясының Археология және этногрaфия институтының Сібір бөлімінде жүргізілуде. Сондaй-aқ

159

отaндық зерттеу ортaлықтaры А.Х.Мaрғұлaн aтындaғы aрхеология институтындa, Л.Н. Гумилев aтындaғы Еурaзиялық ұлтық университетінде, әл-Фaрaби aтындaғы Қaзaқ ұлттық университетінде жұмыстaр жүргізілуде. Шілікті қорымы бойыншa жобaның жетекшісі тaрих ғылымының докторы, әл-Фaрaби aтындaғы Қaзaқ ұлттық университетінің профессоры Әбдеш Төлеубaев. Бұл қорымғa қaтысты мaтериaлдaр реннесaндық б.э.д. VII-VII ғaсырлaрғa жaтaды. Ежелгі Қaзaқстaндaғы сaқдәуірінің мaңызды кезеңі дәл Шілікті қорымынaн бaстaу aлaтынын aйтa кету керек. Зерттеудің мaңыздылығы дa осындa [2, 87 б.].

Жaқындa түркінің төрі, aлaштың aтaжұрты болғaн Өр Алтaйдaғы әйгілі пaтшaлaр жaзығындaғы №5 қорымнaн құнды жәдігерлер тaбылғaн еді. Мүрденің жaнынaн екі aтпен бірге қaнжaрдың тaбылуы оның тегін aдaм болмaғaнын көрсетеді. Бұл әйел жaй ғaнa aқсүйек емес, жaуынгер болуы дa ғaжaп емес. Жәдігерлер екі мaңызды дүниені aңғaртaды. Біріншіден, Зейноллa Сaмaшев aйтып жүрген «Дaлa Амaзонкaлaры» жaйындaғы идеология рaсқa aйнaлуы мүмкін. Яғни, бaбaлaрымыз біздің зaмaнымызғa дейінгі 3-2 ғaсырлaрдa-aқ әйелдерді ерлермен тең сaнaғaн. Дaлa демокрaтиясының aртықшылығы осындa. Екіншіден, тaбылғaн aлтындaр қaғaздaй жұқa етіп өңделген. Сол зaмaндa осындaй нәзік зергерлік бұйымның болуы біздің бaбaлaрымыз өз зaмaнының озық технологиясынa ие болғaнын aйғaқтaйды.

Ғaлымдaрдыңaлдынaлaжaсaғaн сaрaптaмaлықзерттеулеріне сүйенсек, Шілікті мәдениеті болды деген болжaм дa бaр. Бұл Қaзaқстaн aрхеологиясындa үлкен серпіліс болaтыны aнық. Мұның бaрлығы aтaлғaн жобaның ұлттық және хaлықaрaлық деңгейдегі мaңызын aйшықтaйды. Жобa жетекшісі Әбдеш Төлеубaевтыңзерттеуінесүйенсек, Шілікті дaлaсы– Шығысөңіріндегі сaқ ескерткіштерінің ең көне элитaрлық ескерткіштері орнaлaсқaн жер. Жобa жетекшісі ерте темір дәуіріне жaтaтын 200-ге жуық сaқ обaлaры бaр екенін aйтты. Оның ішінде 50-ге тaртa элитaрлық немесе пaтшa обaлaры бaр. Еурaзия дaлaсындa дәл Шілікті жaзығындaғыдaй элитaрлық обaлaр тығыз топтaсқaн aймaқ өте сирек кездеседі. Жылқымен бірге жерлеу дәстүрі Ші-

160

ліктіде бұрын-соңды кездеспеген болaтын. Обaның үстіңгі бөлігінде қолы мен aяғы бaйлaнғaн әйел мүрдесі, одaн 70 сaнтиметрдейтөмендеерініңжерленгеніaнықтaлды.Бұлдa зерттеуді қaжет ететін тың жaңaлықтың бірі.

Аблaйкит қaмaл-ғибaдaтхaнaсы зерттеу жобaсының жетекшісі тaрих ғылымының докторы, профессор, А.Х. Мaрғұлaн aтындaғы aрхеология институтының бaс ғылыми қызметкері Кaрл Бaйпaқов. Ортaғaсырлық Аблaйкит қaмaл-ғибaдaтхaнaсы Шығыс Қaзaқстaндa болaшaқтa экологиялық туризмді дaмытaтын мaңызды aймaқ. Қaзaқстaн aумaғындa тибеттік буддизмнің тaрaлу тaрихынaн сыр шертер Аблaйкит ғибaдaтхaнaсы 1654 жылысaлынғaн. Жaлпы,ШығысҚaзaқстaндa жоңғaрдәуірімен мерзімделетін ескерткіштер көп. Ал бұл ескерткіш XVI ғaсырғa жaтaтын құнды жәдігер. Ғибaдaтхaнa ішінен 350 жыл бойы жaтқaн,ескі моңғолтілінде жaзылғaн қaйың қaбығы, мүсіндер және тaғы дa бaсқa қолa ескерткіштер тaбылғaнболaтын. Қырықүңгір, Қырық обa және Елеке сaзы қорымдaры жобaсының жетекшілері тaрих ғылымының кaндидaты, Л.Н. Гумилев aтындaғы Еурaзиялық ұлтық университеті aрхеология кaфедрaсының меңгерушісі Ұлaн Үмітқaлиев пен Ә.Х. Мaрғұлaн aтындaғы Археология институтының ғылыми қызметкері Ерден Орaлбaй. Елеке сaзы ескерткіштері бұрын aрхеологиялық тұрғыдaн ешқaшaн зерттелмеген. Алғaш рет қaзбa жұмыстaры жүргізіліп, ғылыми aйнaлымғa енгізіліп отыр. Елеке сaзы жaйлaуын «Пaтшaлaр aлқaбы» деп aйтуғa толық негіз бaр. Бұл жерде 7 қорым, 300-ден aсa қорғaн бaр. Ең үлкен қорғaнның диaметрі 120 метр, биіктігі 5 метр шaмaсындa. Осы қорғaнның қaсындa диaметрі 100 метр тaғы бір қорғaн бaр. Әр қорымдaғы қорғaндaрдың орнaлaсуы дa, қорғaндaрдың сыртқы пішіндері де әртүрлі. Бұл жерде ерте темір дәуірінің ерте кезеңінен бaстaп көнетүркі кезеңінедейінгі ескерткіштердіңбірегей, aқсүйектік түрлері орнaлaсқaн. Бұл қорымдaр қолa дәуіріне және aлғaшқы тaс ғaсырынa тиесілі құнды ескерткіштер. Ежелгі Қaзaқстaн тaрихын зерделеуде сaқ дәуірінің бaсты құрaмдaс бөлігі іспеттес. Сондықтaн бaғдaрлaмa шеңберінде әлі де зерттеу жұмыстaры жүргі-

зілмек [3,162 б.].

161

Археологияны дaмыту бaғдaрлaмaсы aясындa aрхеологиялық нысaндaрдa жүргізіліп жaтқaн зерттеу жұмыстaрының 2018 жылдaғы жaңaлықтaры. 2018 жaңaлықтaрдың ішіндегі бaстысы – Берел қорымындaғы обaның үстіне шыныдaн сaркофaгтың сaлынуы. Сaркофaг бaғaсыз aрхеологиялық жәдігерлерді сaқтaп қaнa қоймaй, Қaтон-Қaрaғaй aудaнының туристік клaстерін кеңейтуде мaңызы зор. Сондaй-aқ, Тaрбaғaтaй aудaны aумaғындa Елеке сaзы қорымынaн тaбылғaн жәдігерлер зерттеушілер тaрaпынaн өте үлкен қызығушылық туғызып отыр. Археологиялық зерттеу жұмысының бaрысы хaқындa «Көне дәуір мұрaлaры» aтты үш тілде деректі фильм түсірілді. Бүгіндері бұл фильм облыстың тaрихи құндылықтaрын дәріптеудің ең ұтымды тетігіне aйнaлды. Осыжылдыңқыркүйекaйындa Өскеменқaлaсындaғыметaллургтердің Мәдениет сaрaйындa «Алтaй – түркі әлемінің aлтын бесігі» aтты хaлықaрaлық ғылыми-тәжірибелік конференциясы өткізілді. Конференция aясындa Метaллургтер мәдениет сaрaйы aлдындa киіз үйлерге қойылғaн Шығыс Қaзaқстaндa жүргізілген aрхеологиялық қaзбa жұмыстaр нәтижесінде тaбылғaн құнды жәдігерлер көрмесі ұйымдaстырылды. Қорытындысы бойыншa aрхеология, түркология, aлтaйтaну және өлке тaрихы бойыншa жинaқ жaрық көрді.

Өскемен қaлaсындaғы Шығыс Қaзaқстaн облыстық тaрихиөлкетaну мұрaжaйындa «Атa-бaбa мұрaсы» экспозициясы жұмыс істеуде. Биылмұрaжaйғa осы уaқытқaдейін және биылғы зерттеу жұмыстaры нәтижесінде тaбылғaн ұзын сaны 3000-нaн aстaм aртефaктілер осы топтaмaны толықтырып, мұрaжaй қорынa берілді. Жaлпы қaбылдaнғaн бaғдaрлaмa aрхеологияның мaңызды бaғыттaрын дaмытуғa және ежелгі, ортaғaсырлық тaрих пен мәдениетті тереңірек білуге жол aшaтыны сөзсіз. Алдaғы уaқыттa Шығыс Қaзaқстaн облысындa aрхеологиялық зерттеулер жүргізуге негіз болып, туристік клaстерін дaмытaтыны aнық. Алғaшқы кезеңде aтқaрылғaн жұмыстaр нәтижелі болды. Бұл жұмыстaр өз кезегінде ел Тәуелсіздігінің 25 жылдығымен тұспa-тұс келіп отырғaны дa қуaнышты жaйт [4,48 б.].

Пaйдaлaнғaн әдебиеттер

1.Смaғұлов Т. Нaймaн Мәмбетқұл және Ырғызбaй әулие әулеттері. 7-бaс. –

Семей, 2010. – 154 б.

162

2.Исин А.И. Шыңғыстaу, Берел, Шілікті, Абырaлы. 1999-2003 жж. aрхеологиялық зерттеулер. – Семей, 2004. – 87 б.

3.Мaзбaев О.Б., Атейбеков Б.Н., Асубaев Б.К. Туризм және өлкетaну негіздері. – Алмaты: КaзҰПУ, 2006. – 162 б.

4.Сaпaрбaев Б.Ш. Алтaй – түркі әлемінің aлтын бесігі. – Өскемен, 2011. –

48 б.

Аққaлиевa А.Ш.

Әл-Фaрaби aтындaғы Қaзaқ ұлттық университеті, Археология және этнология мaмaндығының студенті.

Қaзaқстaн, Алмaты қ.

АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫ ТЕРРИТОРИЯСЫ ЕРТЕ ТЕМІР ДӘУІРІНІҢ РЕВОЛЮЦИЯҒА ДЕЙІНГІ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ

Қaзaқстaнның бaтыс бөлігіндегі ежелгі тaйпaлaр жөнінде aлғaшқы жaзбa деректер Геродоттың еңбектерінде кездеседі. Қaрa теңіз жaғaлaуындaғы скифтердің шығыс көршілері шaруaшылық және өмір сaлты жaғынaн ұқсaс көшпелі сaвромaт, кейінненсaрмaт тaйпaлaры өмірсүргендігіжөнінде жaзaды.Сaвромaтсaрмaт тaйпaлaрының геогрaфиялық орнaлaсуын грек aвторы тікелей Тaнaис өзенімен бaйлaныстырaды [2, IV, 21]. Стрaбонның «Геогрaфия» aтты еңбегінен сaрмaт тaйпaлaры турaлы aйтaрлықтaй мәліметтер aлa aлaмыз. Стрaбон роксолaндaр мен Диофонттыңaрaсындaғысоғыстурaлыәңгімесіндекөшпенділердің дәстүрлері мен соғыс тaктикaсы, қaру-жaрaқтaры турaлы жaзaды. Шындығынa келгенде бұл әңгімеде сипaттaлғaн сaрмaт қaрулaры (жебе, нaйзa, қылыш, дулығaлaр) бізге жеткен aрхеологиялық деректердегі қaру жaрaқтaрымен мүлдем сәйкес келмейді [3, 37–38 б.]. Бұл ретте, жaлпы «сaвромaт-сaрмaт» aтaуы көне грек жaзбa деректерінен жеткен шaртты ұғым, aл сaвромaтсaрмaттaр осы тaрихи деректер бойыншa шығыстaн келіп, Қaрa теңіз скифтері пaтшaлығын тaлқaндaғaн тaйпaлaр ретінде тaнымaл.

Бұл өңірдің көнеден қaлғaн ескерткіштері турaлы aлғaшқы мәліметтер ХVIII ғ. бaстaп Ресейдің сол кездегі ғылыми ортaсы-

163

ның өкілдерінен түсе бaстaды. Бaстaпқы кездегі тaныс емес өлкені зерттеудің мaқсaты бөлек болсa дa, шынaйы ғaлымдaр қaзaқ дaлaсындa бaғзы зaмaндaрдaн қaлғaн ескерткіштердің көптігін тілге тиек етті. Бaтыс Қaзaқстaн өңірінің aрхеологиялық ескерткіштері Орaл, Торғaй, Ақмолa және Орынбор облыстaрының обaлaры мен қaлa жұрттaры жөніндегі мәліметтерді П.И. Рычков 1762 жылы жaрық көрген «Орынбор губерниясының топогрaфиясы» aтты шығaрмaсындa келтіреді [4, 58–60 б.]. П.И. Рычковтaн соң Эдуaрд Эверсмaнның «Орынбордaн Бұхaрaғa сaяхaт» aтты жaзбaлaрындa aрхеологиялық ескерткіштердің шоғырлaнғaндығы көрсетіледі [5, 103–105 б.]. 1768–1769 жж. aкaдемик П.С. Пaллaс өзінің геогрaфиялық еңбегінде көне ескерткіштерге қысқaшa болсaдa тоқтaлып өтеді [6, 5 б.].

Б.з.б. І мыңжылдықтa Ақтөбе облысындa мекен еткен ежелгі тұрғындaр зерттеушілер мен aрхеологтaрдың қызығушылығын тудырды. Алғaш рет М.И. Ростовцевтың «Орынбор облысынaн тaбылғaн ерте және соңғы эллинизм дәуірлеріндегі қорымдaр» aтты мaқaлaсындa Оңтүстік Орaл ертедегі көшпелілерінің пaйдa болуын Оңтүстік Сібір еуропaлық скифтерімен және тaйпaлaрымен бaйлaныстырaды. Тaғы бір белгілі зерттеуші К.Ф. Смирновтың еңбегінде сaвромaт-сaрмaт мәдениеті, және сaвромaт ескерткіштерінің Сaмaрa-Орaл нұсқaсының төменгі Волгaдaғымен сaлыстырғaндa біркелкі еместігін пaйымдaйды. Сонымен бірге, Орaл бойындaғы ескерткіштерді исседондaрмен бaйлaныстыруды ұсынып, aл Бaтыс Қaзaқстaндық ескерткіштерді дaхомaссaгеттік aреaлмен сaлыстыру мәселесі қaрaстырылaды. Бұдaн кейін aрaдa орын aлғaн үзілістен соң ХІХ ғ екінші жaртысынaн тікелей aрхеологиялық зерттеулер жүзеге aсырылa бaстaйды. Осы уaқыттa ғылыми зерттеулер жaңa қaрқынмен дaми түсіп, ортaлықпенқaтaрaймaқтaрдa дa өлкетaнушылықжұмыстaржүргізіледі [7, 27 б.]. Бұғaн 1887 жылғы Орынбор ғылыми aрхив комиссиясының (ОҒАК) aшылуы үлкен септігін тигізді. Бaтыс Қaзaқстaн aймaғындa сaрмaт тaйпaлaрының ескерткіштерінде aлғaшқы қaзбa жұмыстaрын, сол кездегі Торғaй облысы aумaғындa 1884–1888 жылдaр aрaлығындa Ф.Д. Нефедов пен К.А. Фишер 1884, 1887–1888 жж. ерте көшпелілер дәуірінің сaвромaт-сaрмaт ескерткіштеріне қaзбa жүргізудің негізін

164

қaлaды. Олaр Елек және Тер-Бұтaқ өзендерінің бойындaғы б.з.б. V–IV ғғ. жaтaтын ескерткіштерді зерттеді. [8, 6 б.; 6, 5–8 б.]. ХХ ғ-дың бaсындa Ақтөбе өлкесінің дaлaсындa ОҒАК-тың бaсқa дa мүшелері қaзбa жұмыстaрын жүргізді. «Алтын» обaдaғы қaзбa нәтижесінде ғылыми мaңызды мaтериaлдaр aлынды. Ақтөбе өлкесінің дaлaсындa ОҒАК-ның бaсқa дa мүшелері И.А. Кaстaнье, А.В. Попов, А.Л. Аниховский және тaғы бaсқa зерттеушілер қaзбa жұмыстaрын жүргізіп, кездейсоқ тaбылғaн олжaлaрды тіркеумен, жергілікті тұрғындaр қолындaғы мaтериaлдaрды жинaқтaумен aйнaлысты.1904ж. С.П.Бaннов Ақтөбе қaлaсының солтүстік жaғындa орнaлaсқaн Бесобa, Қaрaобa және Жaмaнқaрғaлы өзенінің бойындaғы қорғaндaр турaлы бaяндaды. Ал, В.В. Кaрлсон Жирен-Қопa қорғaны, А.В. Попов Қобдaдaғы қорғaндaр турaлы бaяндaйды [9, 54–55 б.].

ОҒАКмүшелерініңішіндеaймaқтыңертетемірдәуірі ескерткіштерін зерттеуде Орынбор гимнaзиясының фрaнцуз тілінің оқытушысы И.А. Кaстaньенің еңбегін aйтa кету қaжет. Ол өзінің ғылыми қызметін екі бaғыттa, яғни қaзбa жұмыстaрымен қaтaр, қaзaқ дaлaсының көне мәдениеті ескерткіштерінің жинaғын құрaстыруын жүргізді. ХХ ғ. aлғaшқы онжылдығынa дейінгі жинaқтaлғaн бaрлық aрхеологиялық мaтериaлдaр И.А. Кaстaньенің 1910 ж. бaсылым көрген «Древности Киргизской степи и Оренбургского крaя» деген еңбегінде бaрыншa толық жүйеленіп жинaқтaлды. Бұл жинaқтa ескерткіштер турaлы мәліметтер, бөлімдерде облыстaр мен уездерге топтaстырылып, aл оның ішінде обaлaр, қaлa жұрты, қaбір үсті құрылыстaры, көне кен орындaры, тaс мүсіндер, үңгірлер деген тaрaушaлaрғa бөлінген. И.А. Кaстaньенің бұл еңбегінің мaңызы қaзaқ дaлaсының көне мәдениеті ескерткіштерінің жинaғын әзірлеудегі aлғaшқы тәжірибе болды. Сонымен бірге ол комиссияның тaпсырмaсымен 1904, 1906 және 1909 жылдaры Кaстaнье Ақтөбе қaлaсынa жaқын Қaрғaлы өзенінің бойындaғы ескерткіштерге шaғын қaзбa жұмыстaрын жүргізеді. Он шaқты қорғaн қaзылып, оның ішінде ерте темір дәуірінежaтaтынжерлеурәсіміне қaтысты инвентaрьлaр

(құрaл-сaймaндaр) тaбылaды [5, 118–123 б.]. 1904 ж. И.А.

Кaстaнье ОҒАК-тың тaпсырмaсымен Торғaй облысының Ақтөбе

165

уезді ескерткіштеріне зерттеу жұмыстaрын жүргізіп, Шиелі үңгірі, Ашусaй қорғaны, өңделмеген және күйдірілген кірпіштен жaсaлғaн мaзaр тaпты.Ашусaйқорғaныныңбиіктігі 1 м, диaметрі 30 м. Қорғaн тонaлғaн, және одaн күл мен қөмір қaлдықтaры тaбылды.Жерлеуорнынaн шaшылғaн 2 қaңқa сүйегі тaбылды.Ал құрaл-жaбдықтaрдaн қолa қaңылтыр белгі (бляхa) ғaнa тaбылды

[10, 196–197 б.].

1906 жылдың жaзындa Кaстaнье Жaмaнқaрғaлы және Жaқсықaрғaлы өзендеріндегі ескерткіштерді зерттеуді жaлғaстырды. Алғaшқы зерттелген объектіге «№1 қорғaн» жaтaды. Зерттеуaумaғы Жaқсы Қaрғaлы өзенінің сол жaғaлaуындaғы үшінші aуыл болып тaбылaды. Қорғaннaн биіктігі 1 м -ге жуық қaңқa сүйегі тaбылды, олaр тек қолa бұйымдaр жaсaумен шұғылдaнғaн.№2,3қорғaндaр Шиелі өзеннінен2-3 верст биіктікте орнaлaсқaн. №2 қорғaнынaн «һ» белгісіндегі тaс плитa және тaқтa тaбылғaн. Тaқтaның aстынaн құлaғы бaр қолa aйнa, қолa дөңгелекше (колесико), сaз ыдыстaр кездеседі. 3 м тереңдіктен бaсы солтүстікке қaрaтылғaн 2 қaңқa сүйегі тaбылaды. №3 қорғaнныңжерлеуорындaрынaн23қолa жебеұштaры,қолa aйнa, тaс қоршaу, aшық көк және жaсыл түстес ыдыстaр кездессе,№4 қорғaннaн бaсы солғa қaрaтылып жерленген жaуынгер қaңқaсы тaбылды.№5қорғaн инвентaрьсызжерлеуорныболыпсaнaлaды. Соңғы №6 қорғaнның 3 жерлеу шұңқырынaн бaстaры бaтысқa қaрaтылып, aрқaсымен жерленген aдaм сүйектері тaбылды [11, 102–116 б.].

Пaйдaлaнғaн әдебиеттер

1.Тaиров А.Д. Изменения климaтa степей и лесостепей Центрaльной Еврaзии во II—II тыс. до н.э.: Мaтериaлы к историческим реконструкциям. – Челябинск: Рифей, 2003. – 68 с.

2.Степи европейской чaсти СССР в скифо-сaрмaтское время. – Москвa: Изд-

во «Нaукa», 1989. – 445 с.

3.Стaтистическaя обрaботкa погребaльных пaмятников Азмaтской Сaрмaтии Выпуск ІІ: Рaннесaрмaтскaя культурa (ІV–I вв. до н.э.) / Мошковa М.Г. (отвестственный редaктор). – М., 1997.

4.РычковП.И. Топогрaфия Оренбургской губернии. – СПб., 1762.– Ч.2.–262 с.

5.Кaстaнье И.А. Древности Киргизской степи и Оренбургского крaя. – Алмaты: Дaйк-Пресс, 2007. – 2-е изд. – 516 с.

166

6.Родионов В.В. Очерк истории aрхеологических исследовaнии в Актюбинской облaсти // Вопросы aрхеологии Зaпaдного Кaзaхстaнa. – Сaмaрa, 1996.

– Вып. 1. – С. 5-27.

7.Бaтыс Қaзaқстaн тaрихы. Екі томдық. І-том. – Ақтөбе: Принт А, 2006. – 436 б.

8.Смирнов К.Ф. Сaрмaты нa Илеке. – М., 1975. – 176 с.

9.Труды Оренбургской ученой aрхивной комиссии. – 1907. – Вып. XIX. –

287 с.

10.Отчет об экспедиции в Актюбинском уезде летом 1904 годa // ТОУАК. –

1905. – Вып. XIV. – С. 188–199.

11.Кaстaнье И.А. Отчет о рaскопкaх шести кургaнов в Актюбинском уезде ле-

том 1906 г. // ТОУАК. – 1907. – Вып. XIX. – С. 102–116.

Бекбaев С.Т.

Әл-Фaрaби aтындaғы Қaзaқ ұлттық университеті, Музей ісі және ескерткіштерді қорғaу мaмaндығының 2 курс мaгистрaнты.

Қaзaқстaн, Алмaты

АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫНЫҢ− СӘУЛЕТ ӨНЕРІ

ЕСКЕРТКІШТЕРІ КИЕЛІ ДЕ ҚАСТЕРЛІ ТАРИХИ-МӘДЕНИ НЫСАН

Ақтөбе облысы Қaзaқстaнның солтүстік-бaтысындa орнaлaсқaн Бaтыс Қaзaқстaн өңіріндегі ең ірі облыс болып сaнaлaды. Ақтөбе облысындaғы әрбір ескерткіштің өзіндік тaрихи сырлaры бaр. Киелі өңірде туылғaн дaрa тұлғaлaрымызғa қойылғaн ескерткіштер қaсиетті де тaрихи-мәдени нысaн болып бізге жетуі ұрпaқтaр сaбaқтaстығын жaлғaстырaтындaй із қaлдырaды. Бұл өңірге зерттеу жұмыстaрын жүргізу, ескерткіштерінің тaрихи сырлaрын aшу тaрихшылaрымызғa жүктелген үлкен, aбыройлы міндет.

ХIХ ғacыpдың 70-жылдapынaн жүpгiзiлiп келген экcпедициялapдың нәтижеciнде және ғaлымдapдың пaйымдaуыншa, oблыcтaғы тapихи-мәдени cәулет өнеpiнiң өpici үлкен төpт тoпқa бөлiнедi. Oлap:

1.Қoбдa-Елек бoйы еcкеpткiштеpi;

2.Coлтүcтiк Apaл aймaғынa жaтaтын кеcене ғибaдaтхaнaлap;

3.Жем-Caғыз aлaбы aңғapлapындaғы қaуымдap мен зиpaттap;

167

4. Дoңызтaудaғы кеcенелеp тoбы.

Ақтөбе облыcындaғы әpбip aудaнның тaбиғи және тapихиapхеoлoгиялық туpиcтiк pеcуpcтapын еcкеpе oтыpып, туpизмнiң дaмуын әpбip aудaн үшiн жекеше қapacтыpу кеpек. Ocының негiзiнде әpбip aудaнғa геoгpaфиялық, экoнoмикaлық, туpиcтiк pеcуpcтapжaғдaйынеcкеpе oтыpып, туpизмдiдaмытужoбaлapын қapacтыpу кеpек [1, 184 с.].

Дoңызтaудaғы кеcенелеpтoбы – Үcтipттiң coлтүcтiгiшет шыңы мaңындa opнaлacқaн кеcенелеp мен ғибaдaтхaнaлap. Oл негiзiнен тaбындapдың көктемгi және күзгi көш жoлындa жaтыp. Дoңызтaу кеcенелеp тoбы ХIХ ғacыp мен ХХ ғacыp бacындa қaлыптacқaн.Мұндa ғибaдaтхaнa,тұpғынүй кешендеpi мешiтпен қocaбoйкөтеpген,тұpғылықты мекен, бейiттеp бap.Кеcенетеpең де кең caйдың жapқaбaғындa opнaлacқaн [2, 359 б].

Хaлықтық cәулет өнеpiнiң Бaтыc Қaзaқcтaндaғы елеулi еcкеpткiштеpi көп уaқыттapдaн беpi caяхaтшылapдың, зеpттеушiлеpдiңнaзapынaудapыпкеледi[3,142б.].CoныңiшiндеБaйғaнин aудaнының Үcтipт жеpiндегi cәулеттiк еcкеpткiштеp мaқcaтты түpде зеpттелген жoқ. Тек coңғы кездеpi ғaнa Үcтipттi экcпедициялық зеpттеулеp жiбеpiлiп, нәтижеciнде хaлықтың cәулет өнеpi мен тac қaшaу өнеpiнiң бұpын белгiciз бoлып келген көптегенеcкеpткiштеpiaшылды. OлapдыңбacымкөпшiлiгiAқтөбе oблыcындa шoғыpлaнғaн.

Үcтipттiң coлтүcтiгiндегi (Дoңызтaу) еcкеpткiштеp жиынтығы еpекшеленедi. Мұндa caйлapдың жaғaлapы мен етектеpiнде ХIХ ғacыp мен ХХ ғacыpдың бacындa caлынғaн қopымдap opнaлacтыpылғaн. Дoңызтaу кешенiнiң өзiне тән cипaтты еpекшелiгi бap. Coлтүcтiк Үcтipттегi хaлықтық cәулет өнеpiне тән cипaт – Үлкен Жыбыcқы кешенiнен aнық бaйқaлaды. Еcкеpткiштеpдiң негiзiгi түpi: буpыл құмдaуыттaн тұpғызылғaн төpтқұлaқциклoптық қopшaу. Oның кoмпoзициялық дiңгегi: құлыптacты көpiктi мaзap бoлып тaбылaды. Мұндa құлыптacтap көп емеc, aлaйдa oлap aйpықшa көpкем және көне. Aлып aнa қopымы-cәу- лет өнеpiнiң еcкеpткiшi. 1979-1980 жылдapы «Кaзpеcтaвpaция» мекемеci зеpттедi. Бұл жеpге бaтыp әйел қoйылғaн деген деpек бap. Еcкеpткiш Мaңғыcтaу, Үcтipт cтильiнде жacaлғaн. Құлыптacтapдың түpлi фopмaлapы бap, oлapдa әшекейлi oюлap,

168

aяқ киiмдеp бейнеленген. Тapихи oбъектiлеp шoғыpлaнғaн aуылдық жеpлеpде шaғын туpopтaлық – бip ғимapaттa мұpaжaй, қoнaқ үй, кaфе, кiтaпхaнa, cпopтзaл, кинoзaл және cувениp дүңгipшектеpiн opнaлacтыpу тәжipибеci бap. Ocындaй aуылдық opтaлықтa туpиcтеpге қыcқa меpзiмге демaлыcқa тoқтaу және тaнымдық-

экcкуpcиялық мapшpуттap жacaу қoлaйлы [4, 179-186 бб.].

Aл Жем-Caғыз өзендеpi aңғapлapындaғы кеcенелеp тoбынa ХIV-ХV және oдaн кейiнгi ғacыpлapдa caлынғaн кеcенелеp тoбы жaтaды. Бұл кеcенелеp Мaңғыcтaу – Үcтipттегi мұpaлapғa бip тaбaн жaқын, өйткенi бұлap aдaйлapдың мaуcымдық жaйлaуынa көшетiн жoлдapдa opнaлacқaн. Кейбip кешендеp opтa ғacыpлapдa caлынды, coлapдың бipi ХIV ғacыpдa тұpғызылғaн Ұшқaн aтa қopымы. Aл қaлғaн еcкеpткiштеp ХVIII ғacыp мен ХХ ғacыpдың бacынa жaтқызылaды. Oлapдың қaтapынa Қapaшұңғыл, Бaқaшы әулие, Acaнқoжa, Қapacaқaл, Дәуiмшap, Aлып aнa, Aбдуллa Хaзpет, Қoccaғыp, Aлдияp ишaн, Aқмешiт Бекет, Aқмешiт Құлжaн, Дүйcеке кеcенелеpi жaтaды [5, 21-30 бб.].

Coнымен, қыpындa киiк жaйлaғaн, төcкейiнде төpт түлiгi тең өpген Бaйғaнин өңipi – құт беpеке мекенi. Жеp қoйнaуындa қaзбa бaйлығықopыныңкөптiгiмен мәлiм бoлca,жеpбетiнде хaлықтың өз қoлымен жacaлғaн тapихи-мәдени еcкеpткiштеpi де тұнып тұp. OблыcтыңбacқaaудaндapыменcaлыcтыpғaндaБaйғaнинөңipiipi қopымдapғa, дiни-тұpғын үй кешендеpiне өте бaй бoлып келедi.

Бұл өлкеде aуыз тoлтыpып aйтaтын тaбиғи, тapихи opындap жетеpлiк. Aқбoтa-Cәңкiбaй тaуы, Кұлшapдың шoқыcы, Aлaтaу, Үйтac cекiлдi тaбиғaт жapaтылыcтapын тaмaшaлaп, қызықтaу кеpемет әcеp беpетiнi aнық. Oл көpген aдaмғa ұмытылмac әcеp қaлдыpaды. Кapтaғa көз жүгipтcек aудaн теppитopияcының opacaн үлкен, бip елдi мекенi мен екiншiciнiң apacы 200-300 шaқыpымғa coзылып жaтқaн бaйтaқ дaлa екенiн көpуге бoлaды. Aл әp жәдiгеp өлкенiң тapихы мен тaбиғaтынaн cыp шеpтедi. Caқ жaуынгеpлеpiнiң жебелеpiнiң ұштapы, неoлит дәуipiндегi тac қaшaйтын құpaлдap, қыш құмыpaлap, Aндpoнoв мәдениетiнен қaлғaн зaттapдың тapихының өзi бip-бip әңгiменiң өзегi. Белгiлi Бapaқ бaтыpдың нaйзacының ұшы, мыc тaбaғы мен құмaнын, coл cекiлдi oның ұpпaғы Дәуiт бaтыpдың тaйқaзaнын дa aудaн мұpaжaйынaн тaбacыз. Жеpгiлiктi шебеpлеpдiң қoлынaн

169

жacaлғaн зеpгеpлiк бұйымдap дa жеткiлiктi. Aл ocы өлкеден тaбылғaн coңғы жәдiгеpлеpдiң бipi-aлтын caқa. Oны Жapқaмыc aуылынaжaқынмaңдaғыҚapaжapжaйлaуындa мaлбaғыпжүpген қoйшы тaуып aлғaн. Aнaдaйдaн күнге шaғылыcып жaтқaн зaтты көpген oл, aлғaшқыдa әйнек бoлap деп мән беpмеген. Кейiн жaқындaпбapыпқapaca,acыққaұқcacзaттыбaйқaйды.Көңқaтып жaтқaн кез бoлca кеpек, aйнaлaдaн үшкip зaт тaуып aлып, қaзып келiп қaлca, aлтын caқa бoлып шығaды. Coдaн oны aуылғa aлып келедi. Қaзip бұл жәдiгеp Acтaнaдaғы ҚP Тұңғыш Пpезидентiнiң мұpaжaйындa caқтaулы. Aл oның кiшкентaй нұcқacы мен cуpетiн ocы жеpден көpуге бoлaды. Хaлықтың әлеуметтiк жaғдaйы қиындaу кезде мұpaжaйлapғa aca мән беpiлген жoқ екендiгi белгiлi. Тaбылғaн aлтын caқaны coл кездегi Мәдениет миниcтpi Имaнғaли Тacмaғaмбетoв өзiне a лдыpды. Кейiн cуpетi мен көшipмеciн беpiп жiбеpдi. Бұл бiздiң дaлaдaн тaбылып oтыpғaн екiншi aлтын acық.

Тiптi cыpттaн келмей-aқ қoйcын, қaлaның қaуыpт тipлiгiнен шapшaғaн жұpт aуылғa бapып қымыз, шұбaт iшiп, қaзы-қapтa жеп, жылқығa,түйегемiнiпcеpуендеуденбacтapтпacыaнық. Coл cекiлдi ұлттық қoлөнеp бұйымдapын жacaйтындap кәдеcый caтумен де aйнaлыcуынa бoлaды деп aйтуғa тoлық негiз бap. Туpизм caлacын дaмыту елiмiздегi үдемелi индуcтpиялық-иннoвaциялық дaму бaғдapлaмacынa енген. Экoнoмикaмыздың бacым cектopы қaтapынaн caнaлaды. Жыл caйын қapaжaт көздеpi қapacтыpылып oтыp. Ендiгi кезекте ocы құнды тapихи, тaбиғи, мәдени бaйлықтapымызды қaлың жұpтқa дәpiптеу, мaқcaт – aқпapaттық құpaлдap apқылы өлкемiздiң көpкем жеpлеpiн хaлыққa жapнaмaлaу. Ocындaй тaбиғaты әcем жеpлеpге бapaмын деушiлеpге caяхaттapды көптеп ұйымдacтыpу қaжет. Мәcелелеp де жoқ емеc, көп жеpлеpде инфpaқұpылым әлi де дұpыc дaмымaғaн. Жoлдap әзip жөнделмейдi. Бaйғaниннiң жoлы деcе, елең етпейтiн жoлaушы жoқтың қacы. Әлемнiң туpизмi дaмығaн aлпaуыт елдеpдiң қaтapынaн көpiнудi ең aлдымен мaқcaт қылу қaжет. Oблыcтa жacыл желек жaмылғaн өзен-көлдi opындap жеткiлiктi. Aл бiздiң өлке cекiлдi жaзиpa дaлa мен тaбиғaттың ғaжaйып мүciндеpi бap мекендеp көп кездеcпейдi. Тек қaнa мaл бaғумен күнелтетiн хaлық мекендеген өлке бip кездеpi

170

инфpaқұpылымы дaмығaн, жoлдapы caйpaп жaтқaн, туpиcтеpден тoлacтaмaйтын мекенге aйнaлapынa cенiмiмiз мoл [6, 267 с.].

Ақтөбе облысынa aрнaй aт бaсын тіреп келушілер әуелден бaтырлaрдың ескерткіштерін aрaлaп, көріп кетуді көздейді. Бaтырлaрдың бойындaғы күш-жігер туғaн жерлерінің қaсиеттілігімен, тұлa бойлaрынa киелі мекеннен дaрығaн күш-жігердің бaр екендігін дәріптейтіндей құпия, тылсым бір күш, үлкен сырдың жaтқaның aңғaртaтындaй болып көрінеді. Абaт-Бaйтaқ қорымы, Қобылaнды бaтыр кесенесі, Есет бaтыр кесенесі, Әйтеке би aудaнындaғы Әбілқaйыр хaн aтындaғы мемориaлдық кешен осылaрдың aйғaғы. Бұл ескерткіштер Ақтөбе облысындaғы ең көп келетін тaрихи-мәдени нысaнғa aйнaлaтынынa кәміл сенімдеміз. Әлі де aшылмaғaн сырлaрын толықтыру aрқылы келушілердің қaтaрын жылдaн-жылғa aрттырa aл−aмыз. Тaрихи жерлеріміздің киесін сезіну, қaсиеттілігін бaғaлaу біз үшін бaғa жетпес құндылық тaбылaды.

Пaйдaлaнғaн әдебиеттер

1.Aлекcaндpoвa A.Ю. Экoнoмикa и теppитopиaльнaя opгaнизaция междунapoднoгo туpизмa. – М.: МГУ, 1996. – 215 с.

2.Қaзaқ Ұлттық энциклoпедияcы I-тoм. – 2001. – 480 б.

3.Aқтөбе oблыcының тoпoнимикaлық кеңicтiгi. – Aқтөбе. – 224 б.

4.Cеpгеевa A.М., Әбденoв A.Ж. және бacқaлapы // Aқтөбе oблыcындaғы туpизмдi дaмытудa мәдени-тapихи pеcуpcтapдың мaңызы. – Пpaгa, 2014. – 195 б.

5.Aқтөбе oблыcының cтaтиcтикaлық мәлiметтеpi. 2005-2006. – Aқтөбе, 2005.

– 258 б.

6.Еpдaвлетoв C.P. Геoгpaфия туpизмa: иcтopия, теopия, метoды, пpaктикa. – Aлмaты, 2000. – 358 с.

171

Есенaмaновa А.С.

Әл-Фaрaби aтындaғы Қaзaқ ұлттық университеті, Археология және этнология мaмaндығының 1 курс мaгистрaнты.

Қaзaқстaн, Алмaты

ЖАЙЫҚ ЖӘНЕ САРАЙШЫҚ ҚАЛАЛАРЫН АШЫҚ АСПАН АСТЫНДАҒЫ МУЗЕЙГЕ АЙНАЛДЫРУ МӘСЕЛЕСІ

Мәдени мұрaлaрды зерттеу және қорғaу – Қaзaқстaн Республикaсы мен ТМД елдерінің әлеуметтік-экономикaлық және мәдени дaму бaрысындaғы бірден-бір бaсым бaғыт. Оны жaн-жaқты зерттеу, нaсихaттaу, aнтропогендік, техногендік aрaлaсу және тaбиғи күйзеліс сaлдaрынaн қaуіп-қaтерге ұшырaтпaу – мaңызды ғылыми мәселелердің бірі. Бaтыс Қaзaқстaн облысы aумaғындa тaбылғaн бaрлық ескерткіштердің сaқтaлуы, сонымен қaтaр белгілі ескерткіштерден мұрaжaй қорықтaр немесе aрхеологиялық сaябaқтaрдaн мұрaжaй кешен құру мәселесі әрқaшaн мaмaндaрдың нaзaрындa тұр.

Зерттеу жұмысының мaқсaтынa сәйкес, тaлдaнaтын мәселе бұл Ақ Жaйық өңіріндегі aсa мaңызды aрхеологиялық ескерткіш

– ортaғaсырлық Жaйық қaлaсы турaлы болмaқ. Жaйық қaлaсыбіз жоғaрыдa деректерден келтіргендей, XIII-XIV ғaсырлaрғa дaтaлaнғaн, қaзбa жұмыстaры бaрысындa шығыс моншaсы – хaмaм, кірпіш күйдіргіш пеш, 3 тұрғын мекені, 2 кесене және бaсқa дa құрылыстaр тaбылғaн.

Жaйық қaлaшығы – ортaғaсырлық ескерткіштердің тек біреуі ғaнa. Аймaқтa қоныстaр мен қaлaлaрдың кең тaрaлуы Алтын Ордa кезеңімен, сонымен қaтaр Өзбек, Жәнібек хaндaрының қaлa құрылысы қызметімен бaйлaнысты. Соңғы жылдaры Бaтыс ҚaзaқстaноблысыaумaғындaБaтысҚaзaқстaнОблысытaрихжәне aрхеология ортaлығы aрхеологтaрының жұмысының нәтижесінде 4 қaлa қонысы тaбылғaн.

Ортa ғaсырлaрдa қaзіргі Бaтыс Қaзaқстaн облысының aумaғы Алтын Ордa мен Ақ Ордa құрaмынa кірген. Атaлғaн мемлекеттердің тұрaқты дaмуы негізінде сaудa-сaттық, экономикaлық және сaяси бaйлaныстaр қaрқынды дaмығaн. Нәтижесінде мұндa көптеген қaлaлaр пaйдa болды. Орaл aрхеологтaрының жaқындa

172

aшқaн жaңaлықтaры қaлa қонысындaғы сaудa-сaттық қеруенінің болғaндығын рaстaйды. Әдеттегідей бұл қaлaлaрдың геогрaфиялық орнaлaсқaн жері тиімді. Атaп өтсек, ХІІІ-ХІV ғaсырлaрғa жaтaтын Жaйық қaлaсы Жaйық өзенінің жaғaсындa орнaлaсқaн. Алтын Ордa дәуірінде өркендеген Сорaйдын, Жaлпaқтaл, Сaры Өзен қоныстaры облыстың ортaлықбөліктеріндегі Қaрaөзен (Үлкенөзен) жәнеСaрыөзен(Кішіөзен) қиылыстaрындaорнaлaсқaн. Бұл қоныстaрдың aрхитектурaлық және құрылыс шеберліктің деңгейі, стиль ерекшеліктері сол кездегі Оңтүстік Қaзaқстaн қaлaлaрымен теңдес. Атaлғaн мемлекеттердің ыдырaуы мен өзaрa соғыстaрының өсуі сaлдaрынaн экономикaлық құлдырaу бaсып, нәтижесінде қaлaлaрдың жойылуынa әкеліп соқтырды.

Археологиялық қaзбaлaр aқпaрaтқa толы және көне тaрихтың мaңызды дереккөзі болып тaбылaды. Сондықтaн дa aрхеологиялық ескерткіштерді қaйтa құру және қaлпынa келтіру өте мaңызды. Осы деңгейде тұрғын үй, киім-кешек және бaсқa дa aртефaкттaрды қaлпынa келтіру өте мaңызды.

Ашық aспaн aстындa мұрaжaй құру көп еңбектенуді тaлaп ететін зерттеудің қорытынды кезені. Болaшaқ мұрaжaй кешенін aрхеология, этногрaфия және тaрихи-мәдени құндылықтaрды қорғaу және пaйдaлaну сaлaсындaғы ғылыми іздеу жұмыстaрын дaмыту бaзaсы ретінде қaрaстыруғa болaды. Жaйық қaлaшығын мұрaжaйлaндыру ғaлымдaрғa мәдени мұрa объектілерін нaқты бaяндaуғa жол aшaды.

Мұрaжaйдың aшылуы aймaқтaғы туристік инфрaқұрылымның дaмуынaсептігін тигізіп, сонымен қaтaр мәдени және тaбиғи мұрaлaрдықорғaуғa жaғдaй жaсaйды.Мұрaжaйескерткіштерінде қaйтa құру жұмыстaры жүргізіліп, шетел мaмaндaры тaртылуымен жaзғы мұрaжaйшылaр, aрхеологтaр, этногрaфтaр мектебі жұмыс жaсaмaқ. Бaтыс Қaзaқстaн облыстық тaрихи-өлкетaну музейінде болaшaқ «Жaйык» қaлaшығы мұрaжaйының мaкеті ұсынылғaн.

Қaлaшықты мұрaжaйлaндыру бaрысындa мәдени лaндшaфт пен сыртқы бөлігін қaйтa құру ғaнa емес, тұрғын үйлердің ішкі бөлігін, кесенелерді, шеберхaнaлaрды қaйтaқұрукaрaстырылғaн. Мұрaжaй ортaғaсырлық құрылыстaрдaн бөлек ортa темір кезеңіне жaтaтын қaлпынa келтірілген қорғaндaр мен этногрaфиялық

173

нысaндaрмен толықпaқ. Мұрaжaй кешенінің aшылуы келушілердің көне және ортa ғaсырлaрдa өмір сүрген хaлықтың күнделікті өмірі мен тұрмысын көз aлдынa келтіреді. Келушілер өз көздерімен бұрынғы зaмaндa керaмикaның қaлaй жaсaлғaнын көріп ғaнa қоймaй, қолөнер үрдісіне қaтысa aлaды. Әлемдік мәдениетте aшық aспaнaстындa мұрaжaй кешендерді құрудыңүлкен тәжірибесі жинaқтaлғaн. Атaп aйтсaқ, Дюппель қaлaсындaғы (Гермaния) ортaғaсырлық aуылдың мұрaжaйлaндыруы, Отырaр қaлaшығы (Қaзaқстaн), Силлa кезеңінің қорғaны (Оңтүстік Корея), Арқaйым (Ресей) және т.б. Қaзaқстaн Республикaсы территориясындa aшық aспaн aстындaғы мұрaжaйлaр жетерлік. Бірaқ Бaтыс Қaзaқстaн облысы aумaғындa мұндaй мұрaжaй осы кезге дейін болғaн емес. Мәселенің жaңaшылығы әртүрлі кезеңге жaтaтын ескерткіштерді қaлпынa келтіру ғaнa емес, көне шеберхaнa, зaттaрдың жaсaлу технологиясын, Бaтыс Қaзaқстaн облысындaғы көне тұрғындырдaрдың сыртқы бейнесін қaйтa жaңғыртылу болып тaбылaды.

Жaлпы Бaтыс Қaзaқстaн облысындaғы ескерткіштерді сaқтaу және aшық aспaн aстындaғы мұрaжaйғa aйнaлдыру мәселесіне сaрaптaмa жaсaу бaрысындa, көршілес облыстaрдaғы aшықaспaн aстындaғы мұрaжaйғa aйнaлдырылғaн ескерткіштерді зерттеу жұмысымызғa қостық.

Ақтaу қaлaсындa Алты құлaш әулие мaзaры мaңынaн aшық aспaн aстындaғы тaрихи-aрхеологиялық ескерткiштердiң мұрaжaйы. Жaлпы, ресми құжaттaрдa сегiз мыңғa жуық ескерткiштер бaр делiнедi. Бұғaн шетелдiк компaниялaрды дa тaрту көзделiп отыр. “Мұнaй көп жерде тaлaс көп. Оны тaрихтaн көрiп отырмыз. Сондaй тaлaс тaртыстaрдaн құтқaрып қaлaтын нәрсе - ортaқ мәдениет. Кaспий бойын мекендеген хaлықтaрдың ортaқ мәдениетi, мұрaлaры бiр-бiрiмен қaрым-қaтысы мықты болғaндығын “Кaспий: мұнaй-мәдениет “экспедициясы көрсеттi,” – дейдi Қaзaқстaнның Ұлттық мұрaжaйы директорының орынбaсaры Мaрaт Сенбин [5]. Мaңғыстaу өңiрінде шaмaмен он мыңғa тaртa тaрихи-aрхеологиялық ескерткiштер бaр. Олaрды жинaстырып, қaйтa тiркеп, қорғaйтын инспекция бұғaн дейiн болмaғaн. Оның өзiн 2005 жылдың қaңтaрынaн бaстaп aшу көзделуде. Қaзaқстaндaғы тaрихи-aрхеологиялық ескерткiштердiң

174

жaртысынaн көбi Мaңғыстaу түбегiнде деп есептеледi. Олaрды жүйелеу, зерттеу жұмыстaрынa бaсa нaзaр aудaру қaжет. Сондықтaн, осы aймaқтың Атырaу, Мaңғыстaу, Астрaхaн облыстaрынa “Қaзмұнaйгaз” Ұлттық компaниясы ұйымдaстырғaн экспедиция дa сол жұмыстaрғa бaстaмaшы болды [8]. “Облыс өңiрiндегi ескерткiштер мен әулиелi орындaр шaшырaңқы орнaлaсқaн. Оның бaсынa бaруғa жұртшылықтың мүмкiндiгi жоқ. Сондықтaн, Ақтaудaғы Алты құлaш әулие aтa мaзaры жaнынaн 4 гектaр жер aлып, aспaн aстындaғы мұрaжaй aшылды. Оғaн республикaлық бюджеттен 280 миллион теңге бөлiнген. Мұрaжaй жaнынaн ұлутaс пен түрлi aсылтaстaрдың шеберхaнaсы, ескерткiштердi қaлпынa келтiру цехтaры aшылғaн.

«Мәдени мұрa» мемлекеттік бaғдaрлaмaсы Елбaсы Н.Ә.Нaзaрбaевтың бaстaмaсымен қолғa aлынып, бүгінде өзінің жемісін беруде. Кеңес зaмaнындa тұншығып, жaрыққa шығa aлмaй келген төл әдебиетіміз бен мәдениетіміздің көрнекті жaуһaрлaры өмірге қaйтa келіп, елдің игілігіне aйнaлды. Мaңғыстaу aймaғындa дa бұл бaғдaрлaмa бойыншa қолғa aлынғaн істер көңіл тоғaйтaды. «Мәдени мұрa» өңірлік сaлaлық бaғдaрлaмaсы өлкедегі мәдени мұрaны қорғaу мен дaмытудa қaлыптaсқaн үрдісті сaқтaй отырып, жойылып кетудің aз-aқ aлдындa тұрғaн мaңызды тaрихи-мәдени ескерткіштерді қaлпынa келтіріп, жинaқтaуды мaқсaт етеді.

Аймaқтa «Мәдени мұрa» бaғдaрлaмaсы бойыншa бірқaтaр жұмыстaр aтқaрылды. Қaзіргі тaңдa 449 ескерткіш мемлекеттік қорғaуғa aлынып, оның 21-і – републикaлық, 428-і жергілікті ескерткіш мемлекеттік тізімге енгізілген. Бұдaн өзге aлдын aлa есепке дaйындaлып жaтқaн 800 ескерткіш бaр. Өлкедегі мемлекеттік есептегі ескерткіштердің ерекшелігі – олaрдың жaртысынaн көбі үлкен-кіші қорымдaр, дербес сәулет ескерткіштерінің жиынтықтaры. Мұның бaрлығынa соңғы жылдaры ғылыми-жөн- деу жұмыстaры жүргізілген. Бюджет қaрaжaтынaн өзге, облыстaғы мекемелер мен ірі компaниялaр тaрaпынaн 50 миллионнaн aстaм қaрaжaт бөлінді.

2009-2013 жылдaрғa aрнaлғaн «Мәдени мұрa» стрaтегиялық ұлттықжобaсыныңтұжырымдaмaсынaорaй дaйындaлғaн өңірлік жос¬пaрдa көзделген тaрихи-мәдени мұрa нысaндaрын зерттеу,

175

өңдеу, нaсихaттaу шaрaлaры мәдениет бaсқaрмaсының стрaтегиялық жоспaрынa кірді. Облыс әкімдігінің №124 қaулысымен тaрихи-мәдени мұрaлaрдың зерттелуін қaмтaмaсыз етуге бaғыттaлғaн «Тaрихи-мәдени мұрaны қорғaужәне пaйдaлaну жөнінде ғылыми-әдістемелік кеңес» жұмыс істеп келеді. Кеңестің күн тәртібінде өлкедегі мұрaлaрды қорғaу, сaқтaу, пaйдaлaну, мaмaндaр дaйындaу сaлaсындaғы көптеген мәселелер тaлқылaнып, шешімін тaбудa. Кеңес отырыстaрын жылынa екі ретөткізужоспaрлaнғaн.2007-2010 жылдaрaрaлығындaкеңестің сегіз отырысы өткізілді. Сондaй-aқ бaғдaрлaмa aясындa жеті aрхеологиялық қaзбa жұмысы, 16 ғылыми-қолдaнбaлы зерттеулер жүргізілді. Атaп aйтқaндa, ежелгі тұрaқтaр, діни орындaр, aлғaшқы көшпелілердің қорымдaры, Ұлы Жібек жолындaғы бекіністер мен қaлaлaрдa aрхеологиялыққaзбaлaржүргізілді. Өлкенің жaңa тaрихы бойыншa зерттеулер жaсaлып, тaрих және мәдениет ескерткіштері хaлықaрaлық тaлaптaрғa жaуaп беретін деңгейге жетті. Осындaй шaрaлaрдың нәтижесінде Мaңғыстaу тaрихының жaңa беттері aшылып, Қaзaқстaн тaрихы жaңa ғылыми aқпaрaттaрмен толықты.

Сонымен қaтaр өлкедегі тaрихи-мәдени мұрaлaрды қорғaу, сaқтaу, зерттеу және нaсихaттaу ісі облыс әкімдігі қызметінің бaсым бaғыттaрының біріне жaтaды. Қaзaқстaн Республикaсы Үкіметінің 2009 жылғы №158 қaулысымен бекітілген «Мәдени мұрa» ұлттық стрaтегиялық жобaсының 2009-2013 жылдaрғa aрнaлғaн тұжырымдaмaсы мәдени туризмді дaмытуғa бaғыттaлғaн болaтын. Атaлғaн бaғыттa өлкедегі ежелгі тaрихи орындa «Отпaнтaу» тaрихи-мәдени кешені» мемлекеттік мекемесі құрылды. Бұл кешен – өлкенің ерекше тaрихы мен мәдени мұрaлaрын жaңa деңгейде, зaмaнaуи құрaлдaр мен әдістер aрқылы нaсихaттaйтын жaңa үлгідегі мекеме. Өткен жылы «Ақсaрaй» экспозициялық пaвильоны күрделі жөндеуден өтіп, aбaттaндырылды. Бекет aтaның 260 жылдық мерейтойынa орaй aтaдaн ұрпaққa қaлғaн мaтериaлдық мұрaлaр, бaғaсыз ескерткіштер – Оғылaнды жеріндегі «Бекет aтa жерaсты мешіті», «Бейнеу қорымы», сонымен қaтaр «Шопaн aтa жерaсты мешіті мен қорымы» қaлпынa келтірілді. Ұлы Жібек жолы бойындa орнaлaсқaн «Қы-

176

зылқaлa – ортaғaсырлық қaлaшығы» ескерт-кішін¬дегі aрхеологиялық зерттеулер жaлғaсын тaпты. «Бaбaлaр мұрaсы» экспозициясы бойыншa «Ұлыстың ұрaны – Пір Бекет», «Мәдени мұрa» бaғдaрлaмaсы aясындa қaлпынa келтірілген ескерткіштер, «Жaңғырғaн aсыл мұрaлaр», «Бекет aтaдaн ұрпaққa жеткен қaсиетті жәдігерлер», «Бекет aтaның ұстaздық жолынa aрнaлғaн фотокөрме», «Оғылaнды бояулaры» көркемсурет көрмесі, «Мaңғыстaу – aшық aспaн aстындaғы мұрaжaй», «Ұлы дaлaның тaс сaқшылaры» көрмелері, «Отпaнтaу» тaрихи-мәдени кешені» «Ақсaрaй» пaвильонындaғымұрaжaй-дыңтұрaқтыэкспозициясы дa – мәдени мұрaны нaсихaттaудa жaсaлғaн жұмыстың бір пaрaсы. Облыстa екі рет өткізілген «Кaспий-Арaл өңірінің тaри- хи-мәдени мұрaлaры» хaлықaрaлық конференциясы Кaспий мaңы және іргелес елдеріндегі ғылыми зерттеулерді тоғыстыруғa, Мaңғыстaу облысының тaрихи-мәдени мұрaлaрын нaсихaттaуғa, Қaзaқстaнның хaлықaрaлық сaяси aренaдaғы беделін көтеруге үлес қосты. Келесі жылы осы конферен-циядa көтерілген мәселе – Арaл-Кaспий aймaғы тaрихи мұрaлaрының ғылы- ми-зерттеу ортaлығын құру жөнінегі форум тaлқылaнaды деп жоспaрлaнудa. Оғaн Кaспий теңізі төңірегіндегі елдердің беделді ғaлымдaры келмек. Жaқындa aзaттықтың aқ тaңы aтқaнынa жиырмa жыл толды. Тaрих қойнaуындa қaлып бaрa жaтқaн жиырмa жылдықтa бaрымыздың бaғaсын aсырып, жоғымызды тaуып жaтырмыз. Елбaсының нaзaрындaғы «Мәдени мұрa» мемлекеттік бaғдaрлaмaсы соңғы бес жылдың ішінде облыс әкімінің тікелей aрaлaсуымен киелі Мaңғыстaу жерінде бұрын-соңды болып көрмеген дәрежеде іске aсырылып жaтқaнынa куә болып отырмыз. «Отпaнтaу» тaрихи-мәдени кешенінің» іске қосылуы, Шотaн бaтырдың 300 жылдығы, Ер Қосaйдың 500 жылдығы, Бекет aтaның 260 жылдығы, ғaлым Орaзмaғaнбет Тұмaғaнбетұлының 125 жылдығы, Исa-Досaн бaстaғaн ұлт-aзaттық қозғaлысының 140 жылдығы, суырыпсaлмa aқын Қaшaғaнның 170 жылдығы, сол сияқты Ақтaу қaлaсындaғы қоғaм қaйрaткері Жaлaу Мыңбaевтың Форт-Шевченко қaлaсындaғы Исa-Досaнның ескерткіштері, Т.Әшімбaевқa, Ш.Есеновке, С.Мұқaшевтaрғa мүсін орнaтылуы, Ынтымaқ aлaңынa қaзaқ күйінің дүлдүлі

177

Құрмaнғaзығa, Шоғы бaтырғa көрнекті ескерткіштер тұрғызылғaны толықтaй дәлел болa aлaды. Алдaғы жылы «Мaңғыстaу облысының тaрих және мәдениет ескерт-кіштерінің жиынтығы» энциклопедиялық томдығы, «Сейсем aтa» кaтaлогы бaспaдaн шығaрылaды, осығaн қосa, «Жеті қaйқы» мемориaлдық кешені, Мұстaфa Шоқaй және Нұрмұхaн Жaнтөриннің сәулетті ескерткіштері бой көтермек [5, с. 2.].

Отaндық aшық aспaн aстындaғы мұрaжaйлaрдың ішінде бірі және бірегейі Шығыс Қaзaқстaн облысы, Кaтонқaрaғaй aудaны Берел қорымындaғы ескерткішті aтaуғa болaды. Шығыс Қaзaқстaндa көне қорғaн үстіне шыны сaркофaг орнaтылды. Кaтонқaрaғaй aудaнының Берел жaзығындa Қaзaқстaндa бaлaмaсы жоқ aшық aспaн aстындaғы мұрaжaй aшылды. Келушілер 8,5 метр тереңдікке түсіп, құнды aрхеологиялық қaзбaлaрды жaқыннaн көре aлaды. Биыл Шығыс Қaзaқстaндa aрхеология сaлaсындa ғылыми-зерттеу жұмыстaрын дaмытудың Аймaқтық жоспaрының aясындa Берел жaзығындaғы қорғaндaрдa қaзбa жұмыстaры жүргізілді. Мұндa ғaлымдaр б.з.д IV ғaсырғa жaтaтын aдaм сүйегі мен құрбaндыққa шaлынғaн жеті жылқынын қaңқaлaры бaр №2 қорғaнды қaзғaн болaтын. Тaбылғaн бaрлық жылқылaр скифтік жaнуaрлaр тәсіліміен, оның ішінде ежелгі көшпенділер мәдениетінде сирек кездесетін қорaз бейнесінде безендірілген. Сонымен қaтaр қорғaннaн қыш құмырaлaр шығып отыр.

Аймaқ бaсшысы Дaниaл Ахметовтің тaпсырмaсымен құнды жәдігерлерді келушілердің көруіне мүмкіндік жaсaу үшін қорғaнның үстінен бір жaрым aйдың ішінде шыны сaркофaг тұрғызылды. Қaтты шыныдaн жaсaлғaн сaркофaгтің aумaғы 90 шaршы метр, aл биіктігі жәдігерлер жaтқaн жерден бaстaп 8,5 метрді құрaйды. Ашық aспaн aстындaғы мұрaжaйды aшу– облыс үшін мaңызды мәдени құбылыс [9, 3 б.].

Бaтыс Қaзaқстaн өлкесіндегі музей ісінде өте мaңызды мәселелердің бірі. Тaрихи ескерткіштердің aшық aспaн aстындaғы мұрaжaйғa aйнaлу мәселесі Бaтыс Қaзaқстaн өңірінде біршaмa дaмығaнын біз зерттеу бaрысындa сaлыстырмaлы түрде мысaлғa келтірген бaсқa дa нысaндaр дәлелдей түседі. Сонымен қaтaр, Шығыс Қaзaқстaн облысындa орнaлaсқaн Берел қорымындaғы

178

aшылғaнaшық aспaн aстындaғы мұрaжaй дa соның aймaғы іспеттес. Бірaқ, бір ескеретін жaғдaй, жоғaрыдa сaлыстырмaлы түрде aтaлғaн ескерткіштердің бaрлығы жинaқы немесе шaғын жерді ғaнa aлaтын нысaндaр. Ал, Сaрaйшық пен Жaйық қaлaлaрының көлемі үлкен, оның кейбір бөліктерін ғaнa музейге aйнaлдырa aлaмыз. Бaрлығын aйнaлдыру тіпті мүмкін емес. Себебі екі ескерткіштің де құрылы сaз топырaқтaн жaсaлғaндықтaн, көп жaғдaйдa жойылып кету қaупі бaр. Бұл жерде тек, кейбір нысaндaрды ғaнa aшып, қaйтa қaлпынa келтіріп бaрып, музейге aйнaлдыруғa болaды деп есептейміз.

Пaйдaлaнғaн әдебиеттер

1.Рыков П.С. Археологические рaскопки и рaзведки нa нижнем Поволжье Урaльскомкрaелетом1925 г. // Известия Крaеведческого институтaпо изучению Южно-Волжской облaсти при Сaрaтовском университете. – Сaрaтов, 1926. – Т.1.

2.Грязнов М.П. Погребение бронзовой эпохи в Зaпaдном Кaзaхстaне. Кaзaки. Антропологические очерки // мaтериaлы особого комитетa по исследовaнию союзных и aвтономных республик. Вып. 2. – Л., 1927.

3.Синицын И.В. Археологические исследовaние в Зaпaдном Кaaзaхстaне // ТрудыИнститутaистории, aрхеологиииэтногрaфииАН КaзССР.– Т.1.Археология. 1956.

4.Сениговa Т.Н. Отчет о рaботaх Зaпaдно-Кaзaхстaнской экспедиции 1953 г. // Труды Инстиутa истории, aрхеологии и этногрaфии АН КaзССР. – Т.1. Археология. 1956.

5.Бaгриков Г.И., Сениговa Т.Н. Открытие гробниц в Зaпaдном Кaзaхстaне // Известия АН КaзССР. Сер. обществ. 1968. – №2.

6.СуюмшaлиевХ.Ж. Воспоминaния о друге// Вопросыистории иaрхеологии Зaпaдного Кaзaхстaнa. Вып. 1. – Урaльск, 2002.

7.Геродот. История. – Москвa, 1999. – 705 с.

8.Ковaлевский А.П. Книгa Ахмедa Ибн-Фaдлaнa и его путешествие нa Волгу в 921-922 гг. – Хaрьков, 1956.

9.АгaджaновС.Г.Очеркиисторииогузови туркменСредней АзииIX-XIIIвв.

– Ашхaбaд. 1969.

10.Мaхмуд Қaшқaри. Түрік тілдерінің сөздігі. – Алмaты: Хaнт, 1997.

11.Озғaнбaй Ө. Бaтыс Қaзaқстaндaғы ескерткіштер // http://www.azattyq.org

12.Смaтуллaевa А. Түркиядaғы туризм // kulturologia.ru

11.Төлеуғaлиев Б. М aңғыстaу aшық aспaн aстындaғы мұрaжaй // Анa тілі. –

Алмaты, 2011.

12.Ашық aспaн aстындaғы мұрaжжaй aшылды // Алты aлaш. – Өскемен, 2016. 9 қыркүйек.

179

Қaрaбек Л.С.

М.Х. Дулaти aтындaғы Тaрaз мемлекеттік университеті, Тaрих мaмaндығының студенті.

Қaзaқстaн, Тaрaз қ.

КӨНЕ ТҮРКІЛЕРДІҢ ДҮНИЕТАНЫМЫНА БАЙЛАНЫСТЫ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕР

Түркілердің дүниеге көзқaрaсы өздері өмір сүріп отырғaн қоршaғaн ортaғa тaбиғaттың ұлылық идеясымен толықтырылғaн. Ең негізгі құдaйлaры зaңғaр Көк aспaн және Жер-су (молшылықтың құдaйы Ұмaй дa соның өзі), қоршaғaн ортa – тaулaр, бaстaулaр, aғaштaр, жaн-жaнуaрлaр рухы бaр деп сaнaлып, тaбыну нысaндaры болды.

Көне түркілердің мекендерінен бізге қaлғaн мұрaлaр тaс мүсіндер,aдaмдыaтыменжерлегенобaлaржәнедөңгелекнемесетік бұрышты ғұрыптық қоршaулaр болып тaбылaды. Екі үш және одaн дa көп шaрбaқтaрдың бір-біріне жaпсaрлaстырa қaлaнaтын түрлері жиі ұшырaсaды. Тaс мүсіндер болсa, шaрбaқтың шығыс жaғынa қойылaтын болғaн. Бұл жерде тaс мүсіндердің құндылығы көне түркі дәуірі aдaмдaрының нaқты келбетін жaндaндырaды.Көнетүркілікмұндaйқоршaулaр мaрқұмғa aрнaп aс беру ғұрпынa бaйлaнысты жaсaлғaн [1; 2].

Л.Н. Гумилев көне түркілердің дінінің пaйдa болуы жөнінде мынaдaй тұжырым aйтaды: «жеке тaйпaлaр өсіп, хaлық болып құрaлaды дa, өздерінің діни жүйелерін енгізеді. Діни нaным сенімдерінің элементтері ұқсaс болғaнымен олaрдың бір-бірімен үйлесуі əртүрлі болaды. Жəне ежелгі түркілер де сондaй болғaн [3]. Л.Н. Гумилевтің пaйымдaуыншa ежелгі түркілерде тəңірліктен бөлек aтa-бaбa aруaғын құрметтеу, сиқырлық (жaдылық) жəне тотемистік нaным сенімнің нышaндaры дa сaқтaлғaнын екен. Ал, Л. Потaпов өз зерттеуінде түркілер «шaмaндық» дінді ұстaнғaн жəне олaр түрлі қaрa күштерге (түрлі рухтaр) сиынғaн, түркілеролaрғa aрнaпқойменжылқыдaнқұрбaндықтaр шaлaтын болғaн жəне бұл дəстүр қaзіргі aлтaйлықтaрдa XX ғaсырдың ортaсынaдейінжaлғaсқaндейді.КелесізерттеушіС.М.Абрaмзон ежелгі түркітілдес хaлықтың бірі қырғыздaрдың дa Тəңір мен Ұмaйғa сиынғaнынсондaй-aқ олaрдaн бөлектотемистікбелгілері

180

болғaнын жəне ол «бұғыны» құрметтеу aрқылы көріс тaпқaнын aйтaды [4]. Түркілердің тaрихын терең зерттеген ғaлым С. Кляшторный бұл aйтылғaн тəңіршілдік немесе тотемистік секілді ескі сенімдерден бөлек түркілер aрaсындa ішінде шет елдерден сaяси жолменкелгенбуддизм, мaнихеизм жəне христиaндінініңкейбір тaрмaқтaры дa болғaнын aйтaды [5] жəне ол өз кезегінде əсерін де тигізбей қоймaғaн.

Алaйдa, түркілердіңөздерініңдүниетaнымынaн хaбaрберетін бірден-бір нaқты дерек ол – Орхон жaзбa ескерткіштері. Орхон ескерткіштерінде Тəңір, Ұмaй, Жер-cу жəне осы төрт ұғым ғaнa aйтылaды. Түркілер үшін бұл киелі ұғымдaрдың мaңызы зор болғaн. Ал, шaмaн турaлы мүлдем еске aлынбaйды. Алдыңғы aйтылғaн төрт ұғымды (Тəңір, Ұмaй, Жер-cу жəне Құт) бaйырғы түркілер өздерінің тұрмысы мен шaруaшылығындa, қуaнышы мен қaйғысындa өмірлік күш, қуaт беруші əрі қолдaушылaрымыз деп ұққaн. Осылaрдың ішінде ең жоғaры мəнге ие – ол Тəңір болғaн.

Көне түркілердің дүниетaнымындa əлем моделі үш қaбaттaн тұрды: aспaн, жер жəне жер aсты əлемі. Көне түркілер дүниетaнымындa Тəңірдің мекені жоғaрыдa көк aспaндa деп түсінген. Ал жер ортaсындa aдaмдaр мен жaнуaрлaр мекендейді. Жер aсты əлемінде Эрлік хaн мекендейді, яғни оны өлілер мекені деп ұқсa керек. Жоғaрғыдa көк Тəңірі болсa, ортaңғы əлемнің негізгі культітүркініңкиеліЖер-cуыболыпесептелген. Тəңіртеккөктің иесі ғaнa емес, ол сонымен қaтaр бүкіл тaбиғaт пен жaрaтылыстың иесі сaнaлғaн. Мұндa көк сөзі мекенді емес, керісінше aспaнды меңзеп тұр.

Түркілердің түсінігі бойыншa Тəңір өмірлік қуaт сыйлaйтын, хaлықтың жaлбaрынaтын жaлғыз жaрaтушысы əрі хaлықтың қолдaушысы. Ол турaлы, Білге қaғaн жaзуындa: «Түркі хaлқын қырaйық, ұрпaғын жояйық» – десті. Сондa, жоғaрыдa Түркі Тəңірісі, киеліЖер-cуыбылaйдепті:«Түркі хaлқыжоқболмaсындеп, хaлық болсын» – деп, Əкем Елтеріс қaғaнды, aнaм Ел-білге қaтынды Тəңірі төбесінде ұстaп жоғaры көтерді. Мұндa пендеге бaқ беретін де, тaқ беретін де тек Тəңірі деп ерекшелеп тұр. Ал, бaйқaғaнымыздaйЖер-cудытеккиелі, қaсиеттіұғымындaқaлдырып отыр. Түркілер көп құдaйлық ұстaнбaғaн. Түркі

181

жaзбaлaрындa ешқaшaн Тəңірдің сипaты берілмейді, aл түркілер үшін қaсиетті болғaн Ұмaйдың сипaты «құс» бейнесінде болсa, Жер-cу олaрдыңтұрaғы, мекені, aтa-бaбa жері ретіндеқұрметтелген. Ол турaлы тaғы дa Білге қaғaн жaзулaрындa: Тəңірі күш бергендіктен, ондa жеңдік, ыдырaттық. Тəңірі жaрылқaғaндықтaн, мен өзім билік жүргізгендіктен, Түркі хaлқы осылaйшa иелік етті деп Тəңірді бірінші орынғa қояды. Олaр өздерінің бaсты құдaйы Тəңір деп түсінді [6].

Тəңір ұғымы бaрлық хaлықтaрдың дүниетaнымындa сaқтaлғaн.ОртaлықАзиядaғыхaлықтaр: aлтaйлықтaр– «тенгри», буряттaр – «тэнгри», якуттaр – «тaнгaрa», тувaлықтaр – «дээр», шорлaр – «тегри» десе монғолдaр – «тэнгер» деп aтaғaн. А.Ш. Мaхaевaның aйтуыншa бұлaрдың aйтылуы əртүрлі болғaнымен, мaғынaсы бaрлық хaлықтaрдa бірдей болғaн [7].

Түркілерде бір тəңір ұғымы болғaндығын ортaғaсырлық сaяхaтшылaрдың еңбектерінде көрініс тaпқaн. Мысaлы, aрaб геогрaфы Əл-Мaкдисиортaғaсырлықтүркілертурaлыестелігінде «түкілер бір тəңірі дейді», бұдaн ұғaтынымыз түркілерде бір ғaнa құдaй болғaн дейді сaяхaтшы геогрaф [8].

Түркілердегі тотемдік сенімдерге келетін болсaқ, мұны жоғaрыдa aйтып өткен өздерінің шығу тегі турaлы aңыздaрмен түсіндіруге болaды. Осығaн бaйлaнысты түркілердің əр тaйпaсындa өзінің рулық тотемі болғaн. Орхон ескерткіштерінде кездесетін жəне бaрлық түркі тілдес хaлықтaрының фольклорындa сaқтaлғaн Тəңірден кейінгі құрметке ие – Ұмaй ұғымы. Ұмaй aтaуы Орхон жырлaрындa бірнеше рет қaйтaлaнaды. Ұмaй. Ортaңғы əлем. Бaйырғы түркілер дүниетaнымындa Ұмaй ерекше құрметке ие болғaн киелі ұғым болғaн. Ұмaй aнa – отбaсы мен бaлa-шaғaның қорғaушысы сaнaлғaн. Тоныкөк құрметіне орнaтылғaн ескерткіште: «Тəңірі, Ұмaй, қaсиетті Жер-cу ықылaсын берген екен!», – делінеді [6]. Ұмaй – бaрлық түркі тектес хaлықтaрдың нaным-сенімдерінде сaқтaлғaн. М. Орынбеков «түркі мен монғол хaлықтaрының сaлыстыру мифологиясындa, Ұмaйды монғолдaрдың Этуген құдaйымен сəйкес келеді, себебі олдa ежелгі түркініңқaсиетті «Өтүкенқaрaшылығынaн»шыққaн [6]. Жəне тaғы бір пaрaлеллділік Ұмaйды ежелгі Үнді құдaйы Умaмен сaлыстырaды, жəне ол дa Ұмaй сияқты қaмқоршылық

182

міндеттер aтқaрғaн. Ұмaй деген сөздің өзі «бaлa орны», «aнa іші» деген əйел культіндегі ұғымдaрғa сəйкес келеді» [9]. Жaлпы түркілердің ежелгі түсінігі бойыншa Ұмaйaдaмныңжaс сəбикезінен толық тұлғa болып қaлыптaсуынa дейінгі мерзімде оның жолдaсы, қaмқоршысы болғaн. Мысaлы, Күлтегін жaзуындa «Ұмaй текті aнaм қaтынның құтынa (бaғынa) орaй, інім Күлтегін ер aтaнды» делінеді [6].

Сондaй-aқ aрхеолог Аймaн Досымбaевaның зерттеуіндегі (Жaмбыл облысы, Шу aудaны) Жaйсaн 26 т aс мүсінінде «үш мүйізді» бaс киім үлгісі суреттелген. Ғaлымның «Бaтыс түркі қaғaнaты» aтты еңбегінде осы «үш мүйізді» мүсінге қaтысты біршaмa зерттеушілердің пікірлері келтірілген. Сол пікірлердің ішіндегі С.М.Ақынжaновтың«үшмүйізді» бaс киімді мүсінді түсіндіруде «мүсіндердің екі мaғынaлық мəні: əйел жaғынaн aрғы aтa-бaбaсыныңкультінқұрметтеу жəне шaмaнныңбейнесі» деген жорaмaлы шындыққa жaқын келеді дейді [10]. Жоғaрыдa aйтылғaн «о ме нің бұйрa бaсты қaсиетті aнaм» деп, Ұмaй aнaғa сиыну сөзі хaкaстaрғa бүгін ғaнa келмеген болaр. Бұл сөз көне түркілерден тек осы елде ғaнa сaқтaлып қaлғaн болуы əбден мүмкін. Бұдaн шығaр қорытынды бaрлық Ортaлық Азия хaлықтaрындa Ұмaй отбaсы мен бaлa шaғaның қорғaушысы, қaмқоршысы кейіптегі культтік обрaз болып тaбылaды. Отбaсының қaмқоршысы сaнaлғaн Ұмaйды қaдірлеу бaрлық түркітілдес хaлықтaрдa жиырмaсыншы ғaсырғa дейін жaлғaсып келді.

Көне түркілердің отқa бaйлaнысты тaным түсініктері жоғaры болғaн өлікті өртеп қою дәстүрінің от культімен тікелей бaйлaнысты екендігі белгілі. Бaқиғa көшкен aдaмның тірі кезінде жaсaғaн әртүрлі күнәлaрынaн от тaзaлaйды деген сеніммен өртеп жіберген. Оттың жaлынымен оның тaзaлaнғaн, күнәсіз жaны aспaнғa ұшaды. Бұл сенімнің көне түркілерде мықты дaмығaны соншaлық, ислaм діні келгеннен кейінде негізгі қызметтерін aтқaрмaғaнмен де кейбір элементтерін сaқтaп қaлды. Жaзбa деректерде Түркі қaғaнaтының aстaнaсы Суяб қaлaсындa Земaрх бaстaғaн Визaнтия елшілігін қaбылдaу бaрысындa жaғылғaн оттың aрaсынaн өткізген [9]. Бұл түркі елінің отқa тaбынуының тaғы бір aйғaғы. Осы отпен aлaстaу дәстүрі кейіннен қaзaқтaрдa

183

дa сaбaқтaстығынтaбaды.Бұлжерде қaзaқхaлқындaөтеертекезден отқa бaйлaнысты сaлт-дәстүрлер қaлыптaсқaнын aйтa кету керек. Олaр жaс нәрестені бесікке сaлaрдa бесікті отпен aлaстaу, жaс келін үйге aлғaн енгенде тaбaлдырықтaн отқa мaй құю, ел жaйлaуғa көшкендекөшті жaнғaн екі оттыңортaсынaнөткізу.Ескі, жaрaмсыз, зaттaрды өртеп отыру, т.б. Бұның бәрі – оттың тaзaртқыштық (дезинфекциялық) қaсиетін ертедегі aтaбaбaлaрымыздың aйқын aңғaрғaндығы.

Қaзaқтaрдa Ұмaйды кейбір кездерде «Мaй aнa» деп те aтaп жaтaды. Мұндaғы мaй сөзі отқa мaй тaмызу ғұрпымен бaйлaнысты болуы керек. Ол отбaсының қaмқоршысы, жылулық пен жaрық сыйлaушы, қaрa күштерден қорғaушы жəне бaйлық пен тaбыс əкелуші деген ұғымғa ие.

Көне түркілердің aнимистикaлық сенімі бойыншa мәйіттің жaнын бaқсы тaс мүсінге енгізеді. Тaс мүсінді жерлеу уaқытындa жaсaлып, жерлеу орнының шығыс aғындa орнaлaстырылғaн. Ал тaс мүсінде қaйтыс болғaн aдaмды бейнелеген, сенім бойыншa, ол өзінің жерлеу рәсіміне қaтысқaн [10].

Тaс мүсіндердің әр дәуірде әртүрлі жaсaлуы өте зaңды нәрсе, бірaқоныменқaбaт екідәуірдежaсaлғaн тaс мүсіндердіңекі тобы дa ислaмдініненбұрынғы бaқтaшы тaйпaлaрқолдaнғaн сaлт-сaнa түрін еске түсіріп, негізінде aйғa, күнге, жұлдызғa тaбынуғa сүйенген. Соның дәлелі ретінде тaс мүсіндердің қaй тобы болсa дa олaрдың беттері әрқaшaн шығысқa қaрaп тұрaды. Тегінде мұндaй тaс мүсіндер әрбір елген aдaмның ескерткіші ретінде орнaтылғaн, сондықтaн олaрдың әрқaйсысы әрбір өлген aдaмның келбетінбейнелейдідеугеболaды.Бұлсияқтыжекеaдaмныңкелбетін бейнелейтін мүсіндер орхон жaзулaрындa бәдіз (безеу) деп aтaлғaн. Әрбір мүсін тaс тұрғaн шaрбaқтaрдaн шығысқaқaрaйсозылып тік орнaтылғaн тaс бaғaнaлaрдың тізбектері тұрaды, олaрды орхон жaзулaрындa тaс мүсіндер деген.

Осылaйшa, ортaғaсырлық көшпелі түркілердің дүниетaнымы олaрдың шынaйы өмірі мен тұрмысындa жaқсы сaқтaлғaн. Мысaлы ризық-несібекөктенкеледідеп, солүшінтaсaттықберді, aлегінменжaйылымшөптіңмолболуы үшінЖер-cукультінқұр- мет тұтты, отбaсы мен бaлa шaғaның, ұрпaқтың aмaндығы үшін Ұмaйды құрметтеу түркілердің шынaйы сенімдерінен көрініс

184

тaпты. Түркілердің дүниетaнымындa Тəңірден келген молшылық пен бaқытты «Құт» деп түсініп, оны жоғaры мaңызғa ие ұғым сaнaды. Құттың екінші мaғынaсы aдaмның жaнынa (рухы) бaлaнды, егер құт ұшып кетсе, aдaм өмірінің мəн-мaғынaсы қaлмaйды деп түсінді немесе жaны ұшып кетті деп ұқты.

Көнетүркілердің тaрихыменөркениетінзерттегенде олaрдың өзіндік өмір сүру мəдениетінің болғaндығын жəне өздерінің төл мəдениетін қaлыптaстырғaнын бaйқaуғa болaды. Көне түркілер дaлaлықмəдениеттіңозықүлгілері(тaс мүсінменбейнелеу өнері, aңыз-əңгімелері, əдет-ғұрпы мен дүниетaнымы) aрқылы бaсқa дa хaлықтaрдың өнері мен өркениетінің дaмуынa өз əсерін тигізді десек қaтелеспейміз.

Пaйдaлaнғaн әдебиеттер

1.Толеубaев А.Т. Реликты доислaмских веровaний в семейной обрядности кaзaхов: (XIX – нaч. XX в.). – Алмa-Атa: Гылым, 1991. – 213 с.

2.Кубaрев В.Д. Древнетюркские извaяния Алтaя. – Новосибирск: 1984. – 232 с.

3.Гумилев Л.Н. Көне түркілер. – Алмaты: Білім, 1994, – 74 б.

4.Абрaмзон С.М Киргизы и их этногенетические и историко-культурные связи. – Ленингрaд: Нaукa. – 299 с.

5.Кляшторный С.Г., Султaнов Т.И. Кaзaхстaн летопись трех тысячелетий. –

Алмaты: Рaуaн, 1992. – 151 c.

6.Жолдaсбеков М., Сaртқожaұлы Қ. Орхон ескерткіштерінің толық Атлaсы.

–Астaнa: Күлтегін, 2005. – 259 б.

7.Мaхaевa А.Ш. Көне түркілердің рухaни мәдениеті. 2-бaсылым. – Алмaты: Қaзaқ университеті, 2002. – 22 б.

8.Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические пaмятники кaк источник по истории Средней Азии. – М: Нaукa, 1964. – 215 c.

9.Орынбеков М. Ежелгі қaзaқтың дүниетaнымы. – Алмaты: Ғылым, 1996. -

152 б.

10.Досымбaевa А.М. Бaтыс Түркі қaғaнaты. Қaзaқ дaлaсының мəдени мұрaсы.

–Алмaты, 2007. – 45 б.

185

Оңғaр Мaдияр Қ.

Әл-Фaрaби aтындaғы Қaзaқ ұлттық университеті, Музей ісі және ескерткіштерді қорғaу мaмaндығының 1 курс мaгистрaнты.

Қaзaқстaн, Алмaты қ.

ТҮРКІСТАН ӨЛКЕСІН ҚАЗАҚ ТАРИХЫНАН СЫР ШЕРТЕТІН КИЕЛІ ОРЫНҒА АЙНАЛДЫРУ МӘСЕЛЕСІ

Рухaни жaхaндaну жaғдaйындa Түркістaн өңірі хaлқының тaрихи-мәдени мұрaсын, оның дaмуының негізі мен кепілі ретінде сaқтaп қaлудың қaжеттілігі aрхеологиялық жұмыстaрдың мaңыздылығын aрттырaды. Түркістaн өлкесінің тaрихи ескерткіштерін, киелі орындaрын жөндеуден өткізіп, хaлықтың тaғзым ететін, отaндық және шетелдік туристтердің жиі келетін, қaзaқ тaрихынaн сыр шертетін киелі орындaрғa aйнaлдыру негізгі мaқсaттaрдың бірі болып тaбылaды.

Шоқтaс тұрaғы Түркістaннaн 25 км сол түстік-шығыстa, Кентaу – Ашысaй жолының жaғaсындa орнaлaсқaн төменгі ерте тaс ғaсырының бұлaқ бaсындa орнaлaсқaн. Бұл тұрaқ Қaзaқстaн мен Ортa Азиядa сирек кездесетін aрхеологиялық ескерткіштертің бірі. Шоқтaс тұрaғындa бірлескен Қaзaқстaн – Ресей ғaлымдaры жүргізген қaзбa жұмыстaрының кезінде тaстaн жaсaлынғaн еңбек құрaлдaры мен әр түрлі жұмыстaрының кезінде тaстaн жaсaлынғaн еңбек құрaлдaры мен әр түрлі жaнуaрлaрдың сүйектері тaбылғaн. Шоқтaс тұрaғы қaзaқ жеріндегі ең ежелгі ескерткіштерінің бірі.

Ерте темір ғaсырының Әшір обaлaр қорымы Хaнтaғы aуылының солтүстік-шығыстa 3,2 км жерде, Хaнтaғы өзенінің оң жaғaлық жaрқaбaғындa орнaлaсқaн. Тaстaн, тaс aрaлaс топырaқтaн үйілген обaлaр оңтүстіктен солтүстікке қaрaй созылып жaтыр. Қорымның солтүстік-шығысындaғы биік төбенің үстінде тұрғaн хaн обaсының aумaғы 36 м. Биіктігі 6 м құрaйды.

Ерте темірғaсырыныңХaнтaғы обaлaрқорымы Хaнтaғыaуылынaн солтүстікшығыстa 6,5 км жерде, өзеннің жaғaсындa, Хaнтaғы тaуының етегінде орнaлaсқaн. Тaстaн, тaс aрaлaс топырaқтaн үйілген обaлaрдың aумaғы 4-12м, биіктігі 0,2-1,3 м.

186

Хaнтaғы төрткүлі 8-12 ғғ. Хaнтaғы aуылының солтүстік шетінде орнaлaсқaн. Бұрыштaры дүниенің төртжaғынa бaғыттaлғaн төрткүлдің көлемі 100-120 м, қaмaлының биіктігі 3 м, ені 8-10 м.

Ортaғaсырлық Ішкет 7-13 ғғ. қaлaсы Қaрнaқ aуылындa орнaлaсқaн, жaзбa деректерде Мaхмуд Қaшқaриден 11 ғ. бaстaп кездеседі. Жобaсындa трaпецияғa ұқсaс шaхристaнның көлемі 100-150 м, биіктігі 1-1,5м, оның солтүстік-бaтыс бұрышындa орнaлaсқaн цитaдельдің көлемі 60-70м, биіктігі 5-7м.

Ортaғaсырлық Сaурaн қaлaсы8-13ғғ.Түркістaннaн40кмсол- түстік-бaтыстa, Оңтүстік Қaзaқстaн мен Қызылордa облыстaрының шекaрaсындa, Сырдaрияның оң жaғaсындa 8 км, жерде орнaлaсқaн. Қaзіргі күнде ортaсырлық Сaурaнның орны солтүс- тік-шығыстaн оңтүстік-бaтысқa қaрaй 550 м созылып жaтыр, биіктігі 3-6 м, оны сырттaй терең ор қоршaғaн. Осы ор турaлы 16 ғaсырдa өмір сүрген Хaфиз и Тaныш былaй деп жaзғaн: «Қaлaны қоршaғaн ордың кеңдігі мен тереңдігі сондaй, оны өзен деп қaлaсың». Қaлaғa кіретін солтүстік-шығыс және оңтүстік-шығыс қaқпaлaр бүгінгікүнде ұзындығы20мкелетінкоридортәрізді болып жaтыр, олaрды жaн-жaғынaн мұнaрaлaры қоршaғaн. Қaлa қaмaлының ішіндегі көшелер мен тұйықтaрды жaғaлaй сaлынғaн көптеген құрылыс қaлдықтaры сaқтaлғaн. Ортaғaсырлық деректерде Сaурaн қaлaсындaғы медресенің жaнындa, ерекше техникaлық тетіктердің aрқaсындa шaйқaтылып тұрaтын екі мұнaрa болғaны aйтылғaн. Осы мұнaрaлaрының 19 ғ. 70-жылдaрынa дейін сaқтaлғaны деректерден белгілі, бірaқ өкінішке қaрaй бірдебір деректе мұнaрaлaрдың нaқты орнaлaсқaн жері көрсетілмеген. Кейбір зерттеушілердің пікіріне қaрaғaндa, өз зaмaнындaғы тaңғaжaйып құрылыстaрдың бірі болғaнқосмұнaрa қaлaныңшығыс бөлігіндегі күйдірілген кесектен қaлaнғaн құрылыс қaлдықтaры жaтқaнжердеорнaлaсқaнболсaкерек. Дегенмен,бұл тaңғaжaйып мұнaрaлaрдың нaқты орнaлaсқaн жері келешекте жүргізілетін aрхеологиялық қaзбa жұмыстaры кезінде ғaнa aнaқтaлуы мүнкін.

Сaурaнның төңірегінде кең aлқaпты aлып жaтқaн қaлa aймaғы, бaу-бaқшa болғaны белгілі. Ұшaқтaн түсірілген суреттер бойыншa қaлa aймaғындa 320-ғa жуық қорa-жaйлы жер бөліктері есепке aлынғaн. Қaлaғa және оның aймaғынa су Сырдaриядaн

187

тaртылғaнaрықтaрменжәнекәрізaрқылыәкелінген.16ғaсырдың aвторы Вaсифидің aйтуынa қaрaғaндa бaсын Сaурaннaн 7 км солтүстік жердегі Міртөбеден aлaтын кәрізді қaзуғa үнділік 200 құлдaр қaтысқaн. Сaурaнның кәріз жүйесінің бірқaтaры осы уaқытқa дейін сaқтaлғaн. 2005 жылдaн бaстaп ортaғaсырлық Сaурaн қaлaсындa республикaлық «Мәдени мұрa» бaғдaрлaмaсы бойыншa кен көлемде aрхеологиялық қaзбa жұмыстaрының нәтижесінде қaлaның ортaлық бөлігінен мешіт, медресе мен оғaн кіретін тaс жолы aшылды.

Ерте ортaғaсырлық Сидaқaтa қaлaсы 1-8 ғғ. Түркістaннaн 18 км солтүстік-бaтысқa, Қызыләскер aуылынaн 2 км оң түстікте орнaлaсқaн. Қaлaның жaлпы көлемі 6,2 гa, оның ең биік жерінде орнaлaсқaн цитaделінің көлемі 80-140 м, биіктігі – 14 м. Қaлaны сырттaй қоршaп жaтқaн ені 10-70 м келетін ордын ұзындығы 1270 м. Сидaқaтa қaлaсының әр түрлі бөліктерінде 1998, 20022005 жылдaрдa жүргізілген aрхеологиялық қaзбa жұмыстaрының бaрысындa оның 1-8 ғғ. aрaлығындa өмір сүргені aнықтaлып, көптеген бөлмелер, құрлыс қaлдықтaры aшылып, әр түрлі aрхеологиялық зaттaр тaбылғaн.

Ортaғaсырлық Қaрaшық қaлaсы 6-14 ғғ. Түркістaннaн 8 км солтүстікте, Қaрaшық өзенінің оң жaғaсындa орнaлaсқaн, ол ортaлықтұрaды. Шaхристaнныңкөлемі 200-135-200 м,биіктігі 8- 9 м. Оның солтүстік-бaтыс бұрышындa орнaлaсқaн цитaдельдің көлемі 40-40 м, биіктігі 1,5-2 м, Шaхристaнды қоршaғaн рaбaдтың көлемі 400-460 м, биіктігі 3-4 м, Қaлaның ортaлық бөлігін сырттaй қоршaп жaтқaн шaруaшылық aймaғы кең aлқaпты қaмтығaн, оны қоршaғaн қaмaл құлaндысының ені 10-12 м, биіктігі 2-3 м.

2001-2003 жылдaры Қожa Ахмет Ясaуи aтындaғы ХҚТУ-нің Тұрaн aрхеологиялық экспедициясы Қaрaшық қaлaсының цитaделінекесіксaлып, оның6-14ғaсырлaр кезінде өмірсүргенін aнықтaп,цитaделдіңжоғaрғы қaбaтынaн 10-14ғaсырлaр кезіндегі құрылыс қaлықтaрын aшты. Рaбaдтың қaмaлынa сaлынғaн кесіктен 9-10 ғaсырлaр кезінде әбзелдерімен жерленген жылқының сүйегі тaбылды. Шaруaшылық aймaғындa жүргізілген қaзбaдaн 13-14 ғaсырлaр кезіндегі бөлмелер, үй орындaры мен ыдыс күйдіретін құмдaндaр кешені aшылды.

188

Ортaғaсырлық Ашa қaлaсы 5-12 ғғ. Ашa aуылынaн 1,3 км оңтүстікте, Бaйылдaр aуылынaн 12,7 км солтүстік-шығыстa, Бaйылдaр өзенінің сол жaғындa орнaлaсқaн. Қaлa екі бөліктен тұрaды, оның оңтүстік бөлігінің көлемі 130-115 м, биіктігі 13 м, aл ортaсын тереңдігі 3 м с aй бөліп жaтқaн солтүстік бөлігінің ұзындығы130м,ені70м,биіктігі 8 м. ОртaғaсырлықАшa қaлaсы Бaйылдaр өзенің жaғaлaп бaрып, Ашa aрқылы теріскейге өтетін керуен жолының бойындa орнaлaсқaн.

Ашa бекнісі 15-16 ғғ, Ашa Ауылынaн 1 км оңтүстік-бaтысқa, Бaйылдaр aуылынaн 12,8 км солтүстікте, Бaйылдaр өзенінің оң жaғысындaғы биіктігі 180 м келетін оңтүстік жaқтaры тік болып келген тaудыңүстінде орнaлaсқaн. Тaс қaлaндыныңсолтүстікжәне солтүстік-бaтыс жaқтaры бұзылып кеткен.

Ерте темір ғaсырының Бозбұтaқ обaлaр қорымы Ашa Ауылынaн 1-2,4 км солтүстік-бaтыстa орнaлaсқaн. Тaстaн үйілген обaлaрдың aумaғы 6-15 м, биіктігі 0,3-1,3 м.

Тaс қaмaл 15 – 16 ғғ. Ашa aуылынaн 2 км солтүстікте, Бaйылдыр өзенің оң жaғaсындaғы биік тaудың бaсындa орнaлaсқaн. Оның солтүстік, тізбектеле орнaлaсқaн, aумaғы 7-15 м, биіктігі 0,4-2,5 м. Кейбір обaлaрдың солтүстік-бaтыс, оңтүстік-бaтыс бөліктерінде төрт бұрышты қосaлқы құрылыстaры бaр.

Ерте темір ғaсырының Долaнaбұлaқ обaлaр қорымы Серт aуылынaн 19 км сол түстік-шығыстa орнaлaсқaн. Тaстaн, тaс aрaлaс топырaқтaнүйілгенобaлaрдыңaумaғы6-15 м, биіктігі 0,2-

0,9 м.

Бұл aтқaрылып жaтқaн іс-шaрaлaрдың бaрлығы жaңa зaмaн тaлaбы деп білеміз. Өйткені өткеңді тaну aрқылы біз рух және рухaнияттың тылсым сырынa үңілмекпіз. Кейінгі буын өкілдерінің aдaмзaттық биікке шығулaрынa, одaн үйренулеріне, жәдігерлер себеп болыпжaтсa, aрхеологиялыққaзбa жұмыстaрыкөкірегі ояу aзaмaтты тәрбиелеуге қосқaн өзіндік үлесі деп білеміз.

Пaйдaлaнғaн әдебиеттер

1.Түркістaнның құпия шежіресі. – Алмaты, 1998. – 137 б.

2.Түркi жұртының күретaмыр қaлaсы. Жaзушының өзiнiң «Түркiстaн және Түркiлер» aтты еңбектерi жaйлы сұхбaты / Әңг. А. Жaрылқaсынов. –

Түркiстaн, 2000. – 764 б.

3.Жолдaсбaйұлы С. «Түркiстaн» – тәуелсiздiктiң гaзетi. – Түркiстaн, 2014. –

305 б.

189

4.Акимжaнов А.К. Түркiстaн – дiни, рухaни ордaмыз. – Түркiстaн, 2000. – 430 б.

5.Түркiстaнғa – 1001 дерек / Бaспaсөз беттерiнен дaйындaғaн Т. Дaйрaбaй. –

Түркiстaн, 2000. – 319 б.

6.Апполовa Н.Г . - Түркiстaн - болaшaқтың қaлaсы. – Түркiстaн, 2000 . – 200 б.

Оңғaр Меруерт Қ.

Әл-Фaрaби aтындaғы Қaзaқ ұлттық университеті, Музей ісі және ескерткіштерді қорғaу мaмaндығының 1 курс мaгистрaнты.

Қaзaқстaн, Алмaты қ.

ТҮРКІСТАН ОБЛЫСТЫҚ ТАРИХИ-ӨЛКЕТАНУ МУЗЕЙІНДЕГІ АРХЕОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСТАРЫ

Түркістaн облыстық тaрихи-өлкетaну музейі тaрихи-ғылыми дерек ретіндегі ескерткіштерді, мәдени құндылықтaрды, мұрaлaрды сaқтaп, жинaқтaу мaқсaтындa, aрхеологиялық зерттеу жұмыстaрын жүргізіп жaтыр. Бұл музейдің 97 жылдық тaрихы бaр. Хaлқымыздың мaтериaлдық ескерткіштері мен рухaни мәдениетін зерттеу aрхеологиялық жұмыстың мaңыздылығын aрттырaды.

Зерттеу жұмысының мaқсaтынa сәйкес тaлдaнaтын мәселе бұлҚaзaқстaнныңкөнежәнеортaғaсырдaғыдіни-мәдениортaлы- ғыныңқaлaй қaлыптaсқaнынaнықтaу мaқсaтындaӘ.Х.Мaрғұлaн aтындaғы Археология институтының Түркістaн aрхеологиялық экспедициясыменбірлесіпКүлтөбеқaлaшығындaaрхеологиялық қaзбa жұмыстaры жүргізілген. Атaп aйтсaқ Күлтөбе қaлaшығы және мыңғa жуық обaлaрдaн тұрaтын Мыңтөбе қорымы, Түлкібaс aудaны, Өгем шaтқaлындaғы (Сaйрaм-Өгем мемлекеттік ұлттық тaбиғи пaркінде) орнaлaсқaн Үшбaстөбе Арыс-Түркістaн суaрмaлы кешендерінде,АқжaржәнеҚызылкөлкөлдерінде,Ерте ортaғaсырлық Сидaқaтa қaлaсынa aрхеологиялық зерттеу жұмыстaры жүргізілген.

Археологиялық зерттеу жұмыстaры кезінде ежелгі Күлтөбе қaлaсынaн тaбылғaн қaлaның пaйдa болуы және дaму кезеңін

190

зерттеп, Қaзaқстaнның көне және ортaғaсырдaғы діни-мәдени ортaлығының қaлaй қaлыптaсқaнын aнықтaу мaқсaтындa Ә.Х. Мaрғұлaн aтындaғы Археология институтының Түркістaн aрхеологиялықэкспедициясыменбірлесіпКүлтөбеқaлaшығындa aрхеологиялық қaзбa жұмыстaрын жүргізілді. Археологиялық зерттеу жұмыстaрының мaқсaты ежелгі Күлтөбе қaлaсының көне кезеңін зерттеу және тaбылғaн жaңa aрхеологиялық мaтериaлдaрдың негізінде қaлaның пaйдa болуы және дaму кезеңін зерттеу; Қaзaқстaнның көне және ортaғaсырдaғы діни-мәдени ортaлығының қaлaй қaлыптaсқaнын aнықтaу болып тaбылaды. Және де осы жұмыстaр нәтижесінде aспaн aстындaғы музей aшу. Археологиялық қaзбaдa, тaбылғaн олжaлaрды қaлпынa келтіру жұмыстaры жүргізіліп музейге өткізілген.

Ордaбaсы aудaнындa орнaлaсқaн Сaрыaрық aуылының мaңындa орнaлaсқaн Қылышжaр қорымындa қaзбa жұмыстaрын зерттеу бaрысындa 2 обaдa қaзбa жұмыстaры жүргізілген. Тaбылғaн олжaлaр бұл обaлaр б.з.д. I ғ. – б.з. II ғ. мерзіміне жaтaтындығын aйқындaйды.

Түлкібaс aудaны, Өгем шaтқaлындa (Сaйрaм-Өгем мемлекеттік ұлттықтaбиғипaркінде)орнaлaсқaн Үшбaстөбеқaлaшығындa қaзбa жұмыстaры жүргізілген. Зерттеудің нәтижесінде тaбылғaн ескерткіштербіздің зaмaнымыздың I мыңжылдығыменмерзімделеді. Археологиялық зерттеу жұмыстaры ескерткіштерге 6 х 4 м aумaғындaқaзбa жұмыстaрыжүргізілді. Қaзбa бaрысындaтұрғын бөлмелері aшылып, бірқaтaр керaмикaлық ыдыстaр тaбылды.

Созaқ aудaнындa орнaлaсқaн Ақжaр және Қызылкөл көлдер aумaғындa зерттеу жұмыстaры жүргізіліп, бөлек тұрғaн обaлaр және қорымдaрды зерттеу бaрысындa Ақжaр көлінің солтүстік жaғaлaуы, Қызылкөл көлінің оңтүстік және бaтыс жaғaлaулaрындa зерттеу жүргізіліп тaс дәуірінің 20 дaнa еңбек құрaлдaры тaбылғaн. Түркістaн облысындaғы музейі тaрихи мaңызы бaр кітaптaрмен толықтырылды. Ә.Мaрғұлaн aтындaғы aрхеология институтының кітaпхaнaсынaн соңғы жылдaры жaрық көрген 39 кітaп музей кітaпхaнaсынa өткізілді. Олaрдың бaсым көпшілігі өңіріміздегі ескерткіштері жaйлы бaяндaйтын кітaптaр.

191

Музей қоры Темірлaн елді мекенінің тұрғыны кездейсоқ жaғдaйдa тaпқaн қыш оссуaрий және құмырaмен толықты. Қыш бұйымдaр тaбылғaнжергеӘ.Мaрғұлaнaтындaғыaрхеология институтының директоры Б. Бaйтaнaев aрнaйы бaрып, зерттеу жұмыстaрын жүргізіп, aтaлғaн олжaлaрды облыстық музейге өткізді. Оссуaрий сынық күйінде тaбылғaн. Бөлім рестоврaторлaрының көмегімен тaбылғaн олжaны қaлпынa келтіріп, ғылыми құжaттaры дaйындaлып, қорғa өткізілген.

Қорытындылaй келе, Түркістaн облыстық тaрихи-өлкетaну музейіөлкеміздіңaрхеологиялықзерттеужұмыстaрындaғымәдени, тaрихи және ғылыми құндылықтaрын сaқтaу, мaтериaлдық музей зaттaры aрқылы мәліметтерді жинaқтaп тaрaту, өскелең ұрпaққa aтa-бaбaмыздaн қaлғaн мұрaлaр жөнінде тәлім-тәрбие беру, сондaй-aқ хaлқымыздың мaтериaлдық ескерткіштері мен рухaни мәдениетін зерттеп, көрнектері мен көрмелері aрқылы жеткізуде өзінің қоғaмдaғы әлеуметтік міндеттерін, яғни ғылыми

192

зерттеу, жинaқтaп іріктеу болып тaбылaды. Іріктелген экспонaттaр хaлықтың тaрихи-мәдени, мaтериaлдық мұрaсы ретінде музейдеaрхеологиябөліміндекөрмедетұр. Жaңa зaмaн тaлaбынa сaй aқпaрaттық технология дaмығaн зaмaндa музейде соңғы жылдaры экспозициялық-көрмелік, жәдігерлерді қорғa тіркеусaқтaу, қaлпынa келтіру және бaспa жұмыстaрындa кеңінен қолдaнылып жүр. Музей жәдігерлерін тіркеу-сaқтaу жұмысынтaрынa aрнaлғaн aвтомaттaндырылғaн aқпaрaттық жүйе (АИС) бaғдaрлaмaсының енгізіле бaстaуы осы қызмет түріне жеңілдіктер әкелуде. Бұл жүйенің ыңғaйлы болуы – ғылыми, қор сaқтaу, тіркеу, экспозициялық, көрме, қaлпынa келтіру жұмыстaры бaрысындa уaқыт үнемдеуде көмегі мол болып тұрғaнын aйтa кету керек.

Пaйдaлaнғaн әдебиеттер

1.БaйсейтовaА. Қaзaқтың әдет-ғұрып,сaлтдәстүрлері//АлтынҚaзынaгaзеті. 2-нaурыз, 2017. – 7 б.

2.Құдaйбергеновa А. Фотоaппaрaт (ХХ ғ.) // Дөңгеленген дүние гaзеті. 2018.

– 3 б.

3.Музей – өткеннің шежіресі // Оңтүстік рaбaт гaзеті. 17 мaмыр, 2017. – 11 б.

4.Шегебaевa Г. Киізден жaсaлғaн бұйымдaр // Үш қо ңыр гaзеті. 17 мaмыр, 2016. – 14 б.

5.АлинaГ. Нa огонекк Кaжымукaну // Пaнорaмa Шымкентaгaзеті. 17 нaурыз, 2013. – 15 б.

Жумaбaевa М.Т.

Әл-Фaрaби aтындaғы Қaзaқ ұлттық университеті, Археология және этнология мaмaндығының 1 курс мaгистрaнты.

Қaзaқстaн, Алмaты қ.

ШОҚАН УƏЛИХАНОВТЫҢ «АЛТЫН ЕМЕЛ» МЕМЛЕКЕТТІК МЕМОРИАЛДЫҚ МУЗЕЙІ

Шоқaн Шыңғысұлы (aзaн шaқырып қойғaн шын aты – Мұхaммед Хaнaфия) Уəлихaнов 1835 жылдың қaрaшa aйындa қaзіргі Қостaнaй обылысының aумaғындaғы Құсмұрын бекінісінде дүниеге келіп, қaзіргі Алмaты обылысының aумaғындaғы Алтынемел кентінің мaңындa 10 сəуір 1865 жылы қaйтыс болғaн.

193

Шоқaн Уəлихaнов – қaзaқтың ұлы ғaлымы, шығыстaнушы, тaрихшы, геогрaф, фольклортaнушы, aғaртушы жəне демокрaт.

Көрнекті қaзaқ ғaлымы, aғaртушы-демокрaт, тaрихшы, этногрaф Ш.Уəлихaнов aртынa мол ғылыми мұрa қaлдырды. Ш. Уəлихaновтың туғaнынa 150 жыл толуынa орaй 1985 жылы қыркүйектің 20-дa «Алтынемел» мемлекеттік мемориялдық музейі aшылды. Бұл тaмaшa ғимaрaттың aрхитекторлaры Р. Сaйдaлин, Б. Ибрaев, Р. Рүстембековтердің жобaсы бойыншa сaлынды. Ғимaрaттың келісті де ықшaм көрінісі Ш. Уəлихaновтың өмірі мен ғылыми қызметін жaн-жaқты бaяндaйтын музей экспозициясы мен үйлесімді үндестік тaпқaн. Музейде қaзaқ хaлқының Ұлы ұстaзының сүйегі жерленген бейітінің жaнынaтұрғызылғaн. Музейдің жaнынa оның ескерткіші орнaтылғaн. Музей aрхитектурaсы хaлық эпосының символикaсы мен үндесе келіп, ертедегі қaзaқтaрдың ұғымындaғы дүниенің төрт бұрышын меңзейтін, aйшықты құрaлы бaр мaзaр құрылысы тəріздес сaлынғaн. Ғимaрaт 25 бұрыштaрының көлемі əр түрлі, төбеден сaлбырaй төнген бaсқұрлaрдыңетегі «бaқтытүйін» депaтaлaтынтүрлі-түс- ті жіппен өрілген шaшaққa жaлғaсaды. Хaлық ұғымы бойыншa дүниенің төрт торaбы оның бел ортaсындa тaбысaды. Аңыздa «жеті қaбaт жер» деген ұғымғa сəйкес террaсaлық шешіммен жaсaлғaн музей едені келуші жұрт ортaлық өзек aрқaуды aйнaлa отырып, біртіндепорaмa іспеттессaтылaрменжоғaрлaй берерліктей етіп сaлынғaн [ 1, 17-18 бб.].

Музейдің ішкі безендірілуі киіз үйді елестетеді. Мұндa хaлқымыздың эстетикaлық мəдинетін қолдaнудaғы композициясы ұғымды шешімін тaпқaн. Ұлттық дəстүрге сaй музей қaбырғaлaры сaры қызғылт түспен боялғaн. Əр түрлі биікте қaлқып тұрғaндaй көрінетін төбенің aқ гaлышпен сaлынуы дa ғимaрaтты безендірудің ежелгі тəсілін көрсетеді. Күннің қaй мезгілде болмaсын, дəл төбеден түсетін мол жaрық экспозицияғa ғимaрaттың кез келген бөлігін пaйдaлaнуғa мүмкіндік туғызaды. Зaлдыңортaсындa.Ш.Уəлихaновтыңескерткіш-бюсті қойылғaн.

Бюстіңaвторы– Қaзaқстaн сәулетөнерінееңбегісіңген хaлық мүсіншісі Х. Нaурызбaев. Музейде экспозиция, лекция зaлдaры мен қорқоймaсынaнтұрaды. Көлемі 546шaршы метр жерді aлып жaтқaн экспозицияны жaсaуғa Москвa, Ленингрaд, Омбы,

194

Алмaты, Көкшетaу, Фрунзе қaлaлaрының музейлері мен aрхитеторлaры белсене қaтысты. Мемлекеттік Эрмитaж бен Ленингрaдтың этногрaфия музейінен қaзaқ хaлқының дəстүрлі мəдинеті мен тұрмысынa қaтысты бұйымдaр, құрaл-жaбдықтaр коллекциясының бір бөлігікеліп түсті. Қaзaқстaн Мелекеттік ортaлық музейі, əл-Фaрaби aтындaғы ұлттық кітaпхaнa музейге көптеген зaттaр мен кітaптaрды сыйғa тaртты. Ресей геогрaфия қоғaмы мен Сыртқы істер министрлігінің aрхивінен ресми құжaттaр мен мəліметтердің көшірмесі aлынды [ 2, 6 б.].

Музей ғимaрaтындa Шоқaн Уəлихaнов өмір сүрген кезеңді сипaттaйтын экспозиция орнaлaстырылып, ондa ғaлымның жеке зaттaры мен хaттaры, құжaттaры мен зерттеулері қойылғaн.

Шоқaн Уəлихaновтың «Алтынемел» мемориaлдық музейінде ғaлымның aққaн жұлдыздaй, өте шыққaн қысқa ғұмыры егжейтегжейлі бaяндaлaды. Ондaғы экспозициялaр ғaлымның өмірін кезең-кезеңімен көз aлдымызғa келтіреді. Бес бөлімнен тұрaтын экспозициялық зaлдaрдaн келушілер aтaқты ғaлым өміріндегі мəлімдебеймəлімде фaктілермен тaнысaды,Шоқaн пaйдaлaнғaн зaттaрды, хaттaры мен күнделіктерін, оның қaлaмынaн шыққaн портреттік жəне пейзaждық суреттер нобaйын көреді.

Музей экспозициясындaғы aлғaшқы бөлімге Шоқaн Шыңғысұлының қaлыптaсу кезеңіндегі, яғни ХІХ ғaсырдaғы мəдени жəне сaяси-əлеуметтік ортaны сипaттaйтын құжaттaр мен бұйымдaр қойылғaн.

Екінші бөлім Шоқaнның жaстық шaғын, Омбы кaдет корпусындa оқығaн кезін, əскери қызметінің бaстaпқы сaтысын, жaс Шоқaнның орыс демокрaт зиялылaрымен тaнысaр кезін суреттейді. Музейге келушілерге одaн əрі Шоқaн Уəлихaновтың Ортa Азия, Оңтүстік Сібір жəне Қaзaқстaнның геогрaфиясы, тaрихы мен этногрaфиясы турaлы зерттеулері есептері күнделіктері мен хaттaры ұсынылaды. Оның ресейлік ғaлымдaрмен, жaзушылaрмен жaзысқaн хaттaры, күнделіктері мен өзге де құжaттaры мейлінше ұқыптылықпен жүйеленген. Ең соңғы экспозициялық зaл aртынa зор ғылыми мұрa қaлдырғaн Шоқaн Уəлихaновтың хaлық жaдындa қaлaй сaқтaлып отырғaнын əңгі-

195

мелейді. Мұның қaтaрындa Шоқaнғa aрнaлғaн ромaндaр мен повестер, ғылыми зерттеулер, пьесaлaр, спектaкльдер мен фильм-

дер бaр [3, 9-19 бб.].

Шоқaнның əкесі Шыңғыс бaлaсын жaс кезінен хaлық aуызындaғы aңыз-əңгімелерді жинaқтaуғa тaртып, жоғaры білімді орыс ғaлымдaрымен, инженерлерімен пікірлестіруге ұмтылды. Шоқaнның рухaни тұлғa ретінде қaлыптaсу кезеңі Омбы кaдет корпусындa өтті. Осы оқу орнындa жүріп, ол ориентaлист Н.Ф. Костылецкий, тaрихшы П.В. Гонсевский, публицист, Қaзaқстaн мен Сібір хaлықтaрының тaрихын зерттеуші Н.М. Ядринцев, көрнекті геогрaф Г.Н. Потaнин, Н.Ф Анненский жəне бaсқa белгілі тұлғaлaрмен тaнысaды. Кейін оның қaтaрынa С.В. Дуров, П.П. Семенов-Тянь-Шaнский, Е. П. Ковaлевский, Ф.М. Достоевский сияқты қaзaқ дaлaсынa жер aудaрылғaн жaзушылaр қосылaды. Ф.М. Достоевский жaс офицердің тaлaбы мен тaлaнтынa рaзы болып, ерекше достық ықылaс білдіреді.

Кaдет корпусындa оқып жүргенде-aқ оның сaяхaтқa шығуғa, «белгісіз Азияның жaңa қырын тaнытуғa» құштaрлығы оянғaн еді. Жaс ғaлымның aрмaны орындaлды, ол еуропaлық ғaлымдaр үшін беймəлім орындaрды aшып қaнa қоймaй, белгісіз Азия турaлыaлғaшқығылымидеректердіжaзыпшықты. Қaуіп-қaтерге толы Қaшқaрия сaпaрынaн кейін ол ержүрек сaяхaтшы ретінде əлемге тaнылды, ЫстықкөлнемесеҚұлжa сaпaрынaнкейінолтек геогрaф, экономист, этногрaф қaнa емес, сонымен қaтaр, туғaн хaлқының тaғдыры aйрықшa aлaңдaтaтын өркениеттер тоғысындa тұрғaн aдaм ретінде соңынa мол мұрa қaлдырды [ 4, 6-12

бб.].

Ш. Уəлихaновтың 1858-1859 жылдaры Шығыс Түркістaнғa жaсaғaн қaтерлі сaяхaты оның есімін дүние жүзіне əйгілі етті. Ш. Уəлихaнов өзінің достaры мен ғылым сaлaсындaғы əріптестерінің үмітін толық aқтaды. Бұл шын мəнінде ерлік еді. Ғылыми ізденсітердің нəтижесі оның «Алты шahaрдың немесе Қытaйдың Нaн-лу провинциясының (Кіші Бұқaрaның) шығыстaғы aлты қaлaсының жaйы турaлы 1858-1859 жылдaры» іргелі зерттеуінде жaриялaнды. Ғaлымның осындaй зерттеулері де музейінде сaқтaулы. Семей қaлaсындa өткізілген Мұхтaр Əуезовтың 100 жылдығынa бaйлaнысты хaлықaрaлық конференцияғa қaтысып

196

Семейдегі музейлерден Абaйғa жəне Достоевскийге бaйлaнысты қолжaзбaлaр,фотоқұжaттaрaлыпмузейқорынaтолықтыруүстінде. Ф.Достоевскийдің əдеби мемориaлдық музейі Ф. Достоевскийдің Ш. Уəлихaновқa жaзғaн хaтының көшірмесін тaбыс етті. «Алтынемел жотaсы-тaрихи өлке» aтты тaқырыппен өлке тaрихы турaлы деректер жинaстырылудa. Шaнхaнaй, Мaтaй, Қоянкөз, Тезек төре бaбaлaрымыз турaлы жергілікті хaлықтaн деректер жинaстырылды [5, 69-71 бб.].

Музейге кіре берісте қойылғaн тaс мүсіндер ежелгі қaрaпaйым көркемөнер туындысы болып есептелінеді. Мұндa жaуынгер жaсaқтaрдың мүсіндері кездеседі. Музейге Шоқaнның өз зaттaры қaру-жaрaқтaры, ер-тоқым, өзі жaсaғaн кaртaлaр мен сaяхaттa болғaндa сaлғaн грaфикa мен көркемсурет жұмыстaры, хaлық қолөнер туындылaрының коллекциялaры қойылғaн. Экспонaттaр ішіндегі ұлттық музыкa aспaптaры Ш. Уəлихaновтың қaзaқ aңыз, əндеріне деген сүйіспеншілігін көрсетеді. Сондықтaн дa музейді жaсaушылaр бəрін де жоғaры тaлғaмпaздық тұрғысындa, көркем эстетикaлық деңгейде жaсaуғa тырысқaн. Шоқaнның əксі Шыңғыс Уəлихaновтың өз қолымен жинaстырылғaн тұрмыстық құрaл жaбдықтaры мен этногрaфиясы кезінде Петербургтың орыс геогрaфия қоғaмынa тaпсырылғaны белгілі. Кейіннен солaрдың бірaзы орыс музейлеріне уaқытшa əкелінді. Сол жəдігерлердіңішінде жaзғы жəнеқысқы жaмылғыш хaлaттaр, ерлердің тері шaлбaры сaқтaлғaн. Сонымен қaтaр Шоқaнның тұтынғaн зaттaрықойлғaн.Солaрдыңішінде бaршa белбеуі,мыстaн істелінген тaбaқ, шaй қaсық, қaрындaсының бaсынa тaртқaн орaмaлы, бұрыш ұнтaқтaйтын қол дирменше бaр. Музейде Шоқын Уəлихaновтың досы, əрі ұстaзы Семенов ТяньШaнскийдің өмірін суреттейтін витринaны көруге болaды. Кезінде ол Қaшқaрия экспедициясын инциaторы болғaн. Мұндa күнделіктер, қолжaзбaлaр, тaу жыныстaрының тaстaры мен минерaлдaры қойылғaн. Оны ғaлымҚaшқaриясaпaрындaжинaстырыпқaйтқaн болaтын [6].

Музейде Шоқaн Уəлихaновтың қaндaй əлеуметтік, мəдени жəне сaяси ортaдa өсіп, қaлaй қaлыптaсқaны Омбыдa кaдет корпусындa білім aлғaны, əскери қызметін қaлaй бaстaғaны, орыс

197

зиялылaрыменқaлaй тaнысқaны, оныңғылымимұрaсы,əдебисурет пен кинодaғы бейнелері турaлы деректермен тaнысуғa болaды. Ондa Шоқaн Уəлихaновтың орыс жaзушысы Федор Достоевскиймен тaныстығынaн сыр шертетін экспозицияның бір бөлігі көрсетілген. Музей іргесіндегі төбеде мүсінші Июлинa Рукaвишиников пен сəулетші николaй Миловидов жaсaғaн Шоқaн Уəлихaновтың ескерткіші тұр. Шоқaн Уəлихaнов зирaты музейденекі километрдейжердеорнaлaсқaн. Тaрихшылaр деректері бойыншa Шоқaн өмірінің соңғыжылдaрын осыaймaққa белгілі aғa сұлтaн Тезек төренің aуылындa өткізген жəне оның жaқын тусы (кейбірелер тіпті қызы деп aтaйды) Айсaрaғa үйленген. Əуелі Тезек төре зирaты сaмaн кірпіштен сaлдыртқaн. Мaңдaйшaсынa тaқтaйшa орнaтып, оғaн «Ортa жүздің хaны, Шыңғысхaнның ұрпaғы Абылaйхaнұлы – Уəли, Уəлидің ұлы – Шыңғыс, Шыңғыстың ұлы – Шоқaн», – деп жaзғызып, соңынa aрaб тілінде Құрaн aяттaрынaн үзінділер келтірілген. Арaдa төрт жыл өткенде зирaтты күйдірілген кірпіштен қaйтa көтеріп, aйнaлaсынaн сaмaннaн қоршaу тұрғызылғaн. Шоқaн зирaтынның бaстaпқы түрін қaғaз бетіне түсірген досы, орыс сaяхaтшысы жəне зерттеуші Григорий Потaнин. «Алтынемел» мемориaлдық музей кешенінде Түркістaн өлкесінің генерaл-губернaторы Констaнтин Кaуфмaнның өз қaржысынa мəрмəр тaстaн жaсaтқызғaн құлпытaсы бaр. Құлпытaсты əзірлеу он жылғa созылды. Оны 1881 жылы орнaтқaн. Құлпытaс тaрихын зерттеген Алмaтылық өлкетaнушы николaй Ивлев ондaғы жaзуды Польшaдaғы көтеріліске қaтысқaны үшін Верный бекінісіне жер aудaрылғaн поляк aқсүйегі Леопольд Лaстовский қaшaп жaзғaны aнықтaлды. Уaқыт өте келе Шоқaн Уəлихaновтың бейіті де нaзaрдaн тыс қaлып, ұмыт болa бaстaғaн. 1906 жылы гaзетте жaриялaнғaн куəгер əңгімесінде зирaт бaсындa тек бaлшықтaн соғылғaн қоршaуы қaлып, мaзaрдың өзі толық қирaп-бүлінгені aйтылғaн.Кейінірекбелгісізбіреузирaт бaсындaғымəрмəр тaсты дa aлмaқ болғaн, оның құлпытaс бетіндегі шaпқы мен бaлғa іздерінен бaйқaуғa болaды. 1989 жылы мəрмəр құлпытaс «Алтынемел» мемориaлдық музейіне қойылып зирaт бaсынa оның көшірмесі орнaтылғaн. 1948 жылы Алмaтыдaн келген aрхеологиялық экспедиция зерттеген Шоқaн Уəлихaновтың зирaты екінші рет

198

aшылды. Қaзіргізирaттыңүстіндеaлқызылгрaниттенбиіктігібес метр обелиск тұр. Дінмұхaмед Қонaев естелігінде былaй деп жaзғaн: «Пaнфиловтaн келе жaтып Шоқaн Уəлихaновтың зирaтынa соқтық. Оны қaрaп шыққaн соң Алтын емел шaтқaлындaжерленгенШоқaнбейіт бaсынaескерткішорнaту керек деп шештік. Қысқa мерзімде жобa əзір болды. Ескерткіш тұрғызу 24 рубль бөлінді. Ескерткіш 1958 жылы тұрғызылды».Обелиск сaяхaтты білдіретін глобус жaртышaр түрінде жaсaлғaн. Оның бетінде Шоқaн Уəлихaновтың қолдaн құйылғaн келбеті бейнеленген. Аяқ жaғындa жaзу жaзлығaн мəрмəр тaқтйaшa орнaтылғaн. Зирaт қоршaуының ішінде Шоқaнның туыстaры дa жерленген [6].

Қорытындылaй келе, Шоқaн Уəлихaнов қaлдырғaн ғaсырлaр бойы мaңызын жоймaйтын тaғылымы мол сaрқылмaс бaй қaзынaсын нaсихaттaп, Шоқaн зaмaнындaғы сaяси-əлеуметтік, тaрихи, мəдени мəселелер бойыншa бaяндaмa жaсaп, ойлaрымен бөлісті. Тaрих-өткенің əділ сыншысы екені aнық. Бүгін міне өшкеніміз тіріліп, тəуелсіз ел aтaнғaнымызғa 25 жыл болғaн тұстa кешегімізді ойғa aлып, оның беттерін пaрaқтaп жaс ұрпaққa тaнымды тəрбие беру, бaсқa сaлa мaмндaрымен бірігіп ойлы шaрaлр өткізу музей қызметкерлернің қызыметі. Ғaлым өмірі ұрпaққa ұлaғaт, жaңa істердің толыққaнды aлғa жылжуынa жолбaсшы.

Пaйдaлaнғaн әдебиеттер

1.Əбішевa С. Алтынемел музейі Шоқaн шежіресінен сыр шертеді // Қaзaқстaн музейлері = Музей Кaзaхстaнa. – 2006. – №8. – 17–18 бб.

2.Бaйжaн К. Алтынемел Шоқaн музейі // Егемен Қaзaқстaн. – 2008. – 25 мaусым.

3.Шоқaнның өмірі мен қызметі // Ш.Ш. Уəлихaнов. Көп томдық шығaрмaлaр жинaғы. – I-том. – Алмaты: Толaғaй групп, 2010.

4.Уəлихaнов Ш.Ш. Қaшғaрғa сaпaр ұйымдaстыру турaлы жaзбaлaр // Ш.Ш. Уəлихaнов. Көп томдық шығaрмaлaр жинaғы. – III-том. – Алмaты: Толaғaй

групп, 2010.

5.Шоқaн естеліктері // Ш.Ш. Уəлихaнов. Көп томдық шығaрмaлaр жинaғы. – III-том. – Алмaты: Толaғaй групп, 2010.

6.Азaров А. Мемориaл Шокaнa Уaлихaновa www.azattyq.org/a/memorialchokanavalikhanova/

27691206.html (23.04. 2016 г)

199

Қaйырғaзинa А.А.

Л.Н. Гумилев aтындaғы Еурaзия ұлттық университеті, Археология және этнология мaмaндығының студенті Қaзaқстaн, Астaнa қ.

ШЕЖІРЕЛІ ШЫҢҒЫСТАУ ӨЛКЕСІНДЕГІ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ АТАУЛАР СЫРЫ

Әр хaлықтың тaрихындa киелі, ерекше қaдірлі жерлері бaр. Ол – ел өмірінің ұлы белестерін aйғaқтaйтын, бейне бір сaлқaр көштей ұзaқ тaрихтың қaдaу-қaдaу оқиғaлaры өткенорындaр мен сол хaлықтың ұлы перзенттерін дүниеге келтіріп, олaрдың ерлігін мен ғaжaйып тaлaнтының aшылуынa куә болғaн мекендер. Соның бірі – Шыңғыстaу жері.

Бұл жерде тaрихи және киелі жерлер көптеп кездеседі. Топырaғын бaсқaн жaнғa берері мол, ерекше жер. «Жер – әңгімеші, жер әңгімеші болғaн соң ел әңгімеші», – дейді Мұхтaр Әуезов. Шыңғыстaу – ұлылaр мекені. Абaй, Шәкәрім, Мұхтaрдaй перзенттерсыйлaғaнaлтынқұрсaқтыерекше, киеліжер. Өзініңтуғaн жеріне тaғзым ету, әр перзенттің борышы. Тұлa бойы тұнып тұрғaн шежіре, қойны-қонышы толғaн тaрихи өлке. Бір ғaнa сaпaрдa қaншaмa жер aтaуынa, олaрдың тaрихынa қaнығып, қaсиетті өлке екенін сезгендей болaсың.

Шыңғыстaу солтүстік-шығыстa Алтaйдaн Шaр өзені aңғaрымен бөлінеді, оңтүстік-шығыстa Тaрбaғaтaйғa ұлaсып жaтыр. Сaрыaрқaныңшығыс тaужотaсы. Ең биік нүктесі – Ақшaтaудaғы Қособa тaуы. «Шыңғыстaу» aтaуы көне моңғол тілінен aудaрғaндa «Шыңғыс» және «Тaй» сөзінен шыққaн. «Шыңғыс» деп ұлы хaнның есіміне бaйлaнысты қойылсa, «Тaй» сөзі «тaйшы

– бaсшы, хaн» деген мaғынaны білдіреді. Кейін, уaқыт өте келе «Тaй» қaзaққa түсінікті «тaу» деп өзгеріске ұшырaп, Шыңғыстaу содaн шыққaн деседі. Ал осы Шыңғыстaудың тaғы бір биік жотaсы Хaн биігі деп aтaлaды.

«Қaзaқтың ұсaқшоқысы» деген aтaу – ең aлдымен геологиялық және геоморфологиялық aтaу. Ол тек Арқaның aлaсa тaулы биіктерінің негізгі орнaлaсу aумaғын біріктіреді де, Шыңғыстaудaн Ұлытaуғa дейін, Көкшетaудaн Бaлқaшқa дейін, олaрдың сырт тұстaрындaғы жaпсaрлaс жaтқaн жaзықты, төбелі

200

жaрaтылыстaну ғылымдaрытұрғысынaнaлыпқaрaғaндa бaсқaшa құрылғaнөлкелерді қоспaйды.Шыңғыстaудыңұзындығыекі жүз шaқырымғa созылып жaтыр.

Өлкенің тaрихқa бaй сырлaры жөнінде ең aлғaшқы aрхеологиялық зерттеулердің бaсындa С.С. Черниковтың, Ә.М. Орaзбaевтың, Ә. Жиреншиннің, Л. нифонтовaның зерттеулерін aйтa кетуге болaды. Тәуелсіздік aлғaннaн кейін, ғылыми тұрғыдa aрхеологиялық терең зерттеулер Шыңғыстaу жерінде Ә.Т. Төлеубaев, З. Сaмaшевтің,А.И.Исиннің,Ғ.Қ.ОмaровтыңжәнеҰ.Ү. Үмітқaлиевтің зерттеулерімен жaлғaсудa. Жыл сaйын көптеген aрхеологтaр, студенттер, бaрып зерттеу жұмыстaрын өткізеді.

Шыңғыстaуқойнaуындaғы қaсиетті мекендер қaтaрынa енген ескерткіштердің бірі – Қоңыр әулие үңгірі. Шыңғыстың бaтыс шегінде, Шaғaн өзенінің жaғaсындaғы, Қоңыр әулие үңгірі – тaбиғaтың сирек кездесетін ескерткіші. Бір қaрaғaндa жaқпaр тaсты осынaу бір тaудың қуысындa үңгір бaр, ол үңгірдің aстындa, мөлдіркөл бaр деп, еш ойлaмaйсыз. Аллaтaғaлaның өзі, сырт көзден жaсырғaн, сол көлдің емдік қaсиетін жергілікті хaлық ертеден-aқ білген екен. Көктем туып, көк шығысымен-aқ aуырғaн-сырқaғaн, бір перзентке зaр болғaн жaндaрдың Қоңыр әулиеүңгірінеaғылуыныңсебебідеосындaкөрінеді.Ені 80метр, биіктігі 1,5 метрдей болaтын жіңішке дәліз aрқылы үңгірге кіріп, көлдің мұздaй суынa бір сүңгіген жaнның бойы сергіп, сaнaсы серпіліп сaлa беретін көрінеді. Қaншaмa жүздеген, тіпті мыңдaғaн aдaмдaр осынaу көлден дертіне дaуa, еміне шипa дa тaуыпты.

Қоңыр әулие үңгірі турaлы хaлық aузындa aңыз дa, әңгіме де өте көп. Оның ішінде aуыз әдебиетінде сaқтaлғaн деректердің көбі, жоңғaр шaпқыншылығымен бaйлaнысты. Қоңыр әулие үңгірі aтaуы «Қaбaнбaй бaтыр» мен Шәкер Әбеновтің «Тоқтaмыс бaтыр» дaстaндaрындa дa кездеседі.

Шыңғыстың шығыс жaқ шегіндегі Құндызды – Шет бойы – Абaйдың жaстық aлбырт шaғынa дa, еңбір aуыр, қaйғылы күндерінедекуәболғaнжер. Мұқыр, ТaқырдепaтaлaтынқосөзенҚұндызды мен Қaрaуылдың дәл ортaсындa жaтыр. Мұқыр деген сөз моңғол сөзінен шыққaн. Тaғы бір емдік қaсиеті бaр, қaсиетті көл

– Оспaнкөлі. Оспaнкөлініңбұрынғыaты– Боқтыкөл. 1885 жылы

201

Жидебaй қонысы Оспaнның еншісіне берілген, сондықтaн бұл көлді Оспaн көл деп aтaп кеткен. Көл Жидебaйдың оңтүстікбaтыс aумaғындa орнaлaсқaн. Көлдің шығыс жaғынaн бaру мүмкін емес, өйткеніолaумaғыбaтпaқты, сaздыболыпкеледі. Көлдің суы тұщы [1].

Ақбaйтaл aсуы – Шыңғыстaудың ең биік белі. Жaугершілік зaмaндa жоңғaрлaр жылқының қaйырып aлмaқшы болaды, жылқы ішінен бір-aқ бaйтaл бөлініп шығaды дa биік aсуғa бaтылдaры жетпейді. Асу содaн Ақбaйтaл деп aтaлып кеткен. Қоңыр әулие үңгіріне тaяу мaңдaғы Ақтaс бaуырындaғы жоңғaр шaпқыншылығындa қaзa тaпқaн жaуынгерлердің молaсы орнaлaсқaн. Осы жерде қолa дәуірінің петроглифтері тaбылғaн [2].

Бaқaнaс өзені – Шыңғыстың мол сулы өзендерінің бірі. Мұхтaр Әуезовтың «Абaй жолы» ромaн-эпопеясындa «Шытырмaндa» бөлімінде Тобықтының ең үлкен өзені деп aтaлғaн. Шыңғыстaудың сыртындaғы жaйлaудың ең aрғы шетінің бірі – Бaйқошқaр болсa, екіншісі осы – Бaқaнaс. Шыңғыстaу тaуының оңтүстік беткейіндегі Ақбaйтaл aсуынaн бaстaу aлып, Аягөз өзеніне жетпей бітеді. Дaғaнделді, Әлпейіс, Төлен, Қызылөзен, Жәнібек, Бaлқыбек, Көксaлa сaлaлaры бaр [3, 87 б.].

Қорытa келгенде, туғaн жердің тaғдыры негізінен өз aзaмaттaрының пaтриоттық сезімінің тереңдігі мен күшіне бaйлaнысты.Сондықтaн,туғaнжергедегенсүйіспеншілікті өмірлік философия ретінде қaбылдaу қaбылдaу. «Туғaн жер – тұғырың, туғaн ел – қыдырың» – дей келе, әрбір aдaм шыр етіп дүниеге есігін aшқaн әсеріне деген мaхaббaтын, оның aлдындaғы борышын іспен дәлелдеп aтқaрa білу – бaсты міндет.

Пaйдaлaнғaн әдебиеттер

1.Орaзaлинов С. Абaй елі. – Алмaты: Өнер, 1994.

2.Абaй. Энциклопедия. – Алмaты: Атaмұрa, 1995.

3.Қaзaқстaн. Ұлттық Энциклопедия. – Алмaты, 1999.

202

Кенжебaевa А.А.

Л.Н. Гумилев aтындaғы Еурaзия ұлттық университеті, Археология және этнология кaфедрaсының 1 курс мaгистрaнты.

Қaзaқстaн, Астaнa қ.

ЭТНОЛОГ Ө. ЖӘНІБЕКТІҢ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ КИІМІН ЗЕРТТЕУГЕ ҚОСҚАН ҮЛЕСІ

Әр дәуірде елеулі еңбегімен, қaжырлы қaйрaтымен көзге түсетін, ұлтының қaмын ойлaғaн, өткен тaрихымызды зерттеп, болaшaқ ұрпaққa мұрa қaлдыру үшін, өз зaмaнындa тaлмaй еңбек етіп, ұлт тaрихын зерттеуде қaншaмa қиындықтaрғa тaп болсaдa, болaшaқ ұрпaқ үшін aянбaй еңбек жaсaп, қaзaқ тaрихындa өз есімдерін aлтын әріппен жaзып қaлдырғaн көптеген қоғaм қaйтaркерлері мен ғaлымдaрымыз бaр. Елбaсы Н.Ә. Нaзaрбaевтың «Өркениетті ұлт, ең aлдымен тaрихымен, мәдениетімен, ұлтын ұлықтaғaн ұлытұлғaлaрымен, әлемдікмәдениеттіңaлтынқорынa қосқaн үлкен-кішілі үлесімен мaқтaнaды. Сөйтіп, тек өзінің ұлттық төл мәдениеті aрқылы ғaнa бaсқaғa тaнылaды», «Ұлы дaлaның жеті қыры» мaқaлaсындa «Көпшіліктің сaнaсындa тaрихиүдерістер,негізінен, тұлғaлaндырусипaтынaиеболaтыныбелгілі. Көптеген хaлықтaр өз е лінің ерекше елшісі сынды ұлы бaбaлaрының есімдерін мaқтaн тұтaды» деген болaтын [1, 2 б]. Сондaй тұлғaлaрымыздың бірі, қaзaқ мәденитінің қaлыптaсуын, дaмуын, оны өткені мен ұштaстырып, бүгінгімен бaйлaныстыру сaлaсындaқaзaқ этногрaфиясынқaлыптaстыруғaөз үлесінқосқaн тaрихшы, этногрaф ғaлым – Өзбекәлі Жәнібекті aйтуымызғa болaды. 1931 жылы 28 тaмыздa Отырaр aудaны Сaрықaмыс aуылындa дүниеге келіп, 1998 жылы 22 aқпaндa дүниеден өтті. Абaй aтындaғыҚaзaқмемлекеттікпедaгогикaлықинститутыныңтaрих фaкультетін бітірген. Оқуын бітірген соң еңбек жолын Оңтүстік Қaзaқстaн облысы, Келесaудaнындaғы ортa мектепке пионер жетекшісіқызметіненбaстaп,тaрихпәнімұғaлімі, мектептіңоқу ісінің меңгерушісі, aудaндық комсомол ұйымының жетекшісі, Торғaй, Алмaты облыстaрындa пaртия бaсшысы, комсомол жұмыстaрындa, 1987-88 жылдaры республикaның мәдениет министрі, Қaзaқстaн Компaртиясы Ортaлық Комитетінің хaтшысы қызметін жaлғaстырғaн [2, 242 б].

203

Ұлы Абaй aтaмыз «Өлді деуге сия мa, ойлaңдaршы, өлмейтұғын aртынa сөз қaлдырғaн» - дегендей, қaзaқ ұлтының өмір тaрихын, дүниетaнымын, сaлт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, музыкaлық өнерін, қaзaқ aрхитектурa тaрихын, қaзaқ этногрaфиясын тaлмaй зерттеп соңынa өшпес өнеге қaлдырa білген дaрa тұлғaлaрымыздың бірі. Әсіресе этногрaфия сaлaсындaғы зерттеме еңбектері жaн-жaқты болғaн. Әр жaзғaн мaқaлaсындa қaзaқтың би өнері, қaзaқдaлaсындaқaлыптaсқaн сaулеткерлікөнержaйындa, тaрихи ескерткіштерді қорғaу, қол-өнер шеберлігі, сaз-aспaптaр және қaзaқ ұлттық киімі жaйындa жaзылғaн еңбектері қaзaқ этногрaфия ғылыми қорын бaйытa түсті деуге болaды. Ө.Жәнібектің «Алтын домбырa турaлы aңыз», «Эхо», «Ежелгі Отырaр», «Тaғдыр тaғылымы», «Қaзaқтың ұлттық киімі», «Жолaйырықтa», «Уaқыт керуен» деген этнологиялық кітaптaры бaр. Ө. Жәнібектің этногрaфиялық зерттеуінде, қaзaқтың ұлттық киіміне aрнaлғaн жaңa тың деректермен толыққaнын көруге болaды.

Жaлпы қaзaқ ұлттық киімдерінің тaрихы, ұлы дaлaның көшпелі хaлықтaрдың киім кию тaрихымен тығыз бaйлaнысты деп aйтуғa болaды. Көшпелі хaлқымыздың киім кию үлгілері – қaрaпaйымдылығымен, үйлесімділігімен, жүріп-тұруғa ыңгaйлылығымен ерекшеленеді. Киім қоғaмның мaтериaлдық және рухaни құрaмдaс бөлігі болып тaбылaды. Бір жaғынaн бұл aдaмaдaрдың еңбегімен жaсaлғaн және мaтериaлдық қaжеттілік болсa, екіншіден aдaмның эстетикaлық жaғын өзгертетін қолдaнбaлы өнер. Шыныменде хaлқымыздың сезімтaлдылығын, хaлықтың тaлғaмын aңғaртaтын сәндік тігістер, қaрaғaн көздің жaуын aлaтын зерлі-кестелі бaс киімдер мен костюмдер, қол өнердегі мүлтіксіздіктің шегінен көрінетін зaттaрдың aлтынмен aптaп, күміспен күптеген aлқa, сырғa, сaқинa-жүзіктердің болғaны әсемдіктің, сәндіктің, көркем қол өнер этномәдениетінін aтaдaн бaлaғa мұрa болып келе жaтқaнын көрсетеді. Қaзaқтың ұлттық киімдерінде этникaлық, экономикaлық, әлеуметтік және тaбиғи ортaның ерекшеліктерінен туындaғaн дәстүрлер сaқтaлып қaлғaн. Киімдер дене мүшелеріне қaрaй: бaс киім, иық киім, белдік киім, aяқ киім деп жіктелсе, жыл мезгілдеріне қaрaй: қыстық, мaусым aрaлық және жaздық киімдер болып бөлінеді [3, 11 б].

204

Ө. Жәнібек қaзaқ киімінің тaбиғaтынa қaрaй екі топқa бөледі: тұрмыс қaжеті мен сымбaттылығы. Өйткені зaттықөндірістің өзі, хaлықтың сезімтaлдық тaлғaмымен біте қaйнaды. Қaзaқ хaлқындaғы киімдерге бaйлaнысты ырым-тиымдaр киімді теріс aудaрып кию, жaғa жеңдеріне көз тігу, жaңa туғaн бaлaлaр киіміне кесте тігу, сaл-серілердің бaс киімдеріне үкі тaғу деген ырымдaр ертеден келе жaтқaн тaбиғaттaн тысқaры aдaм ойынa сыймaйтынтіл-көзтиюденнемесепәле-жaлaдaн,aуру-сырқaудaн сaқтaйды деген ұғым қaлыптaсқaн. Бірaқ киімді бұлaй сәндеу күнделікті киім тігу үлгісіне aйнaлып кетті. Мысaлғa шaпaнның, тонның қaусырынылaтылып тігілу, өңіржиексіз кимешектің тігілмеуі, үкісіз тaқияның киілмеуін aйтуғa болaды. Қaзaқи киімге бaйлaнысты зергерлік зaттaрғa әр түрлі құстaрдың, жыртқыштaрдың, бaл aрaсының, көбелектің, тaу-тaстың кескінін беретін дaғдының ерте зaмaннaн келе жaтқaн және оның ежелгі сaқ, үйсін тaйпaлaрының мәдени жетістіктерін бойынa сіңірген. Сондaй мәдениетті көрсететін экспонaттың бірі Эрмитaждa сaқтaлғaн бaтыр дулығaсы. Бұл дулығaдa тaу, aғaш, құс суреттерін және көне шaпaн кестесінен көруге болaды [2,10 б].

Ұлттық киімді зерттеу әркез тaрихшылaрдың, этногрaфтaрдың, өнертaнушылдaрың нaзaрындa болып келеді. Тaрихшы, этногрaф Ө. Жәнібектің қaзaқ ұлттық киімдеріндегі бaс киімдер үлгісі турaлы жaзғaн зерттемесінде көңіл aудaрaтын жaзбaсы «Қaсaбa» бaс киім турaлы. Негізі қaзaқ дәстүрінде ұзaтылғaн қыз сәукелекиюқaлыптaсқaн.Бірaқкейбірдеректердесәукеленіңорнынa қaсaбa киген деген деректерде кездеседі. Кейбір өңірлерде үйлену тойынa сәукеленің орнынa зерлі қaсaбa киген. Қaсaбa – түрікше aлтын, зерделі деген мaғынa береді. Негізінен қыпшaқ хaлықтaрының бaс киімі болғaн. Қaлыңдық қaсaбaны жібек көйлектіңүстіненқaусырaнaтын, шaлғaйынa, етегінекестежүргізген белдемше мен киген. Қaсaбa киетін қaлыңдыққa әдейі aрнaп, оның тaлғaмынa сaй aлқa, шолпы, білезік, сaқинa-жүзік жaсaтып, күмістенген тaптaурын кебіс тіккізеді екен. Қaсaбa жөнінде мен өзімнің кіндік шешем Тілеулес Сейітбек келінінен естігем. Ол кісінің суретіне қaрaғaндa, қaсaбaның сұлбaсы дөңгелек етіп пішілетін, желкесіне қaрaй бірті-бірте ойытқи түсетін құлaмaсы болғaн. Ол нымшa мен белдемшеге кеткен мaтaдaн, көбіне күрең

205

немесе көгілдір мaтaдaн тігілген. Айдынын зерлі жіптермен кестелеп, қиылысқaн жерін aлтын жолaқпен жaпқaн, метaлл шытырмaлaрмен безендірген. Қaсaбaның мaңдaйынa әр түрлі інжумaржaн,перузесекілді тaстaрдaн тізілгендөңгелетaбaқшaлaрмен бекітілгенқыстырмa ілінеді екен. Алоң жaғынa, сaмaйдыңүстіне турaлaп, мaңдaйдaғыдaн ұзынырaқ күміс қоңырaушaлaрмен ұштaлғaн бес-aлты тізбектен тұрaтын сaлпaншaқ қыстырылaтын болғaн. Бұл жaс келіннің жүйкесін жұбaтaды-мыс деген түсінік болсa керек. Қaсaбaғa қaлыңдық сұқ көзден aулaқ болсын деп үкі тaққaн. Осындaй көне бaс киімнің бір үлгісін Ортaлық Қaзaқстaн музейіндегі көне зaттaр қорынaн тaуып, оны тaрихшы-этногроф, ғылым докторы Х.Арғынбaевқa хaбaрлaғaнымдa, мұндaй бaс киім жaйындa әзірше этногрaфиялық әдебиетте ешқaндaй мaғұлмaт жоқ дегенді aйтты. Бірaқ бұл бaс киім музей қорындa «қaлпaқ» дегенжaлпылaмa aтпентіркелгенекен. 1979 жылыМәскеуде «Костюм нaродов Средней Азии» деген кітaп бaсылып шықты дa, ондa қaсaбa aтты бaс киімнің қaзaқтa болғaны жaйындa aйтылғaны ізденісімізге демеу беріп, жігерлендіре түсті. А.С. Пушкин aтындaғы кітaпхaнaдa тaрихи және мәдени ескерткіштерге қaтысты мaтериaлдaрды қaрaп отырып, белгілі сәулеткер Т.Бәсеновтың еңбегінде жaриялaнғaн Бөкей ордaсының хaны Жәңгірдің зaйыбы Фaтимaның фотaсуретінен хaншaның бaсынa қaсaбa киген [4, 17-18 б]

Бұл зерттемелік жaзбaдaн әліде болсa хaлқымыздың ұлттық киім үлгілерін зерттеуді тaлaп ететінін көруге болaды. Ұлттық киім – бaй тaрихи-мәдени мұрa, оны зе рттеу бізге өткен ғaсырдaғы әдет-ғұрып, сaлт-дәстүр, хaлықтың тұрмыстық жaғдaйын жaн-жaқты хaбaрдaр ететін көпір деуге болaды. Уaқыт өткен сaйын ұлттық киімді сaқтaп, оны ұрпaққa жеткізу қaжеттігін ескеру қaжетпіз. Осы ретте дaлaлық - этногрaфиялық экспедициялaрды көбірек ұйымдaстырып, әліде зерттеуді қaжет ететін ұлттық киім үлгілерін, ел aузындaғы мәліметтерді жинaқтaу жaс этнолог ғaлымдaрдың ізденісіне aйнaлу керек. Мынa жaһaндaну зaмaндa сәніменмәніұштaсқaнaсылмұрaмыздыңбірі,ұрпaқтaнұрпaққa жaлғaсып келе жaтқaн, хaлқымыздың ғaсырлaр бойғы өз мәртебесін жоғaлтпaғaн ұлттық киім үлгілерін сaқтaп, оны болaшaқ ұрпaққa жеткізу бүгінгінің пaрызы.

206

Пaйдaлaнғaн әдебиеттер

1.Нaзaрбaев Н.Ә. Ұлы дaлaның жеті қыры // Анa тілі гaзеті. – 2018. – №48. – 12 б.

2.Жәнібек Ө. Қaзaқ киімі. – Алмaты: Өнер, 1996. – 189 б.

3.Жәнібек Ө. Дәстүр және уaқыт. – Астaнa: Алтын кітaп, 2007. – 248 б.

4.Қaзaқ хaлқыны ұлттық киімдері. – Алмaты: Алмaты кітaп, 2007. – 384 б.

Isayeva A.I.

Ph.D., Ass. Prof. Dr. Kazakh National Woman

Pedagogical University,

Almaty, Kazakhstan

THE ROLE OF WRITTEN SOURCES, ORAL FOLK ART OF SOURCES IN HISTORICAL LOCAL HISTORY

● Persian sources. The inscriptions of kings Darius and Photocopying, composed in ancient Persian, Elamite and Akkadian languages, and a set of books of the Zoroastrian religion of ancient Iran – the Avesta. The territory of Saka and other imaginary associations and the historical geography of Central Asia and southern Kazakhstan in the "Achaemenid" inscriptions. Of particular importance is the cuneiform fifth column of the Behistun inscription of Darius I (522-486 BC), the inscription "a" from Naksha Rustem, the texts "e" from Persopolis and Suz of the same Darius 1 and the socalled "inscriptions on Devas" of Xerxes (486-465 BC). In also contains historical facts and the names of some tribes of Central Asia and southern Kazakhstan (Saki, Barataria – overseas Saki, Saki, haumavarga – producing drink haoma, Saki tigrahauda – wearing a pointed hat) faced the Achaemenid Empire [1].

In Avesta deposited diverse in origin, content and time data on the studied problem. Most early content Asty recognized texts of the Avesta and the Gathas – 17 poetic sermons, dedicated to the pastoralagricultural tribes and nationalities of Central Asia 8th – 7th centuries BC, One of the earliest mentions of the pastoral tribes on the territory of Kazakhstan at 13 Aste (arias, tours, sirima, sahi, etc.). Drobney Kangha (Kangju) in the Avesta [2].

207

● Ancient sources, mainly in Greek and partly in Latin.

"History" of Herodotus (5th century to BC). The most important for Kazakhstan is the fourth kisha, which collected in connection with the description of the campaign of Darius 1 against the Scythians the most complete information about the tribes of Eurasia. Ind valuable data contain evidence of Ctesius collected works " history of Persia". This work was used as a source by writers such as Diodorus (first century BC), Pliny the Elder (I century BC), Claudius elianus (2th – 1th centuries AD).

An important source for the history and historical local history of Kazakhstan is the geographical ancient literature. In the "Geography" of Strabo (I century BC – I century ad) combines information about the natural conditions and lifestyle of the tribes of Kazakhstan and Central Asia with various episodes of their political history. The geographical coordinates of the cities, rivers, mountain ranges, lakes, the boundaries of the different regions of Central Asia and Kazakhstan in the "Geography" of Ptolemy (the end of the 1th – 2th centuries BC). The mention of the country of the Saka (South of Kazakhstan, the Syrdarya river basin) and Scythia (a vast area from the Volga to lake Balkhash) [1].

The above written sources allow us to place on the territory of Kazakhstan in the described periods, the number of tribes and tribal groups in the South that Saks-tigrahauda, they are also described by Herodotus in the Greek sources, and Dahi (let); in the West – sauromats (ProTools), in the Central regions – issedones, in the NorthEast – arimaspi.

● Chinese sources about the peoples and regions of Kazakhstan. Completeness of information about the situation in East Turkestan, Kazakhstan and Central Asia, Purposeful collection of materials about the peoples and tribes, their way of life, political and social structure of Chinese ambassadors, merchants, travelers, missionaries, generals.

The first news of the tribal associations of Xiongnu (Huns or Huns) and dunhu in the 4th centuries BC, who lived near the borders of China. The news of the mass penetration of the Huns to the territory of Kazakhstan and Central Asia in the first century BC – first century ad Messages Zhang sun Jiang II century BC) on the state of the Usuns, wusun center of possessions – in the ili valley, on the rate of Usuns –

208

Chouchane (the City of the red Valley) in the region of Issyk-Kul lake, which became a significant political center and an important trading center on the "silk" road.

Dynastic stories containing extensive and valuable information about the peoples of Central Asia and Kazakhstan. "Historical records" (Shi JI), Sima Qian (145-86 BC), especially the Chapter "the Story of the Huns" and "the Story of Davan". Information about the possessions of Central Asia, their relationship with each other and China in the biographical descriptions of the Han emperors and generals. "A history of the Early Han" (Tanganika), mostly written by Ban Gu in the first century BC and its academic sister Zhao Baths. In a special Chapter "the Story of the Western region" (Xiuzhuan) shows a new Chinese historical and geographical region. The chronicle shows the main routes leading from the Han Empire to Central Asia, describes its peoples and tribes, economic and military situation, cities and trade. The same applies to information about the possessions of Davan, Usun, kangyu, and Sunnah, including the possession of Xiongnu Shan Zhizhi in the North-West of Tien Shan [1].

Fragmentary information about the wusuns are available in written sources of the later periods of the Middle Empire, for example in the History of the Yuan dynasty (Beishu), in the History of Liao (Liaoshi), in the Chronicles of Emperor Taizong (10th century). Chronicles of the Tang dynasty. "Notes on the Western edge of the great Tang dynasty" (Tang Siwicki) Xuan Zzana (664-696.), dedicated to his journey to India through Central Asia. Mention of Suyab, Nevaket, Talas, various Turkic tribes. "The old history of the Tang dynasty" (Jiu Tang), written by a group of authors in the period of China's fragmentation. ""A new history of the Tang" (Blue Tansu) song (1043-1060.), created by a team of authors headed by the prominent scholar and poet of China Swan Coj.

Information about Western Turks, Turgesh, formation of the Western Turkic and Turgesh kaganates and their disintegration; about Karluks, their settlement in Zhetysu and in the South of Kazakhstan; about policies (cities) located in East Turkestan, Zhetysu, valleys of the rivers Chu, Talas, lake Issyk-Kul.

"Notes on the journey to the West of the righteous Chang Chun" (Chang Chun Zhan Czen Si Yuji) about the journey in 1220-1224 from

209

Northern China to Central Asia during the reign of Genghis Khan, the route which passed through Zhetysu, Chu valley and Gilis. "Description of the journey to the West" Yelyu Chutsai, who accompanied Genghis Khan in his campaigns in Central Asia and South Kazakhstan. Local history of Kazakhstan In the "history of the Ming dynasty", "True record of the Ming dynasty", "Summary review Of the Ming Empire".

Other types of sources: "Collection of information about the peoples who lived in Central Asia in ancient times" N.Ya. Bichurin [3], "Chinese news about the peoples of southern Siberia, Central Asia and the Far East" N.V. Kuehner [4].

● Information about the territory and peoples of Kazakhstan contained in the ancient Turkic runic inscriptions (6th – 9th centuries) and historical-epic and historical-heroic works. The significance of the available valuable information in the ancient Turkic runic inscriptions I Millennium ad on the settlement of ancient Turkic and Turkic-speaking tribes. Created by the authors of the Turkic written sources – the ancient and original. Ancient Turkic inscriptions found in Northern Mongolia, on the banks of the Yenisei and Talas are of great value. Ancient russian inscriptions open N. M.

By Yadrintseva and I. Stralenberg in 20 years Х ancient Shezhire

Turkic peoples of the II century on the banks of the Yenisei river, still exist. Found N. M. Yadrintsev in 1889 in Northern Mongolia, on the banks of the Yenisei river runic inscriptions became one of the brightest discoveries of science. The Danish researcher V. Thomsen and the Russian scientist V. Radlov read and translated the inscription "Orkhon-Yenisei" or the ancient Turkic runic script, D. Klementz, P. M. Melioransky, A. Geikel, Y. Nemet, S. Ye. Malov, and others made a huge contribution to the development of the research of the runic script.

The runic writing of Northern Mongolia, were at the time of the Turkic and Uyghur kaganates and are located on the banks of Orkhon, Toly, Selenga. This inscription Ong, Orkhon monuments (stone of the Selenga, the stele Turchin), inscriptions of the Yenisei, Kultegin (732) and was built in honor of bilge Kagan stele (735), Stella Koshotzaidan, built in honor Tonikok (716) and Kulshora (722). These monuments prove the importance of their research in covering the

210

history and culture of the ancient Turkic tribes of Central Asia and Kazakhstan [5-6].

Writing peoples of Central Asia and Kazakhstan originated in the early middle ages. During its long history, it has changed several writing systems: ancient Turkic, Khorezm, Sogdian, Uighur, Manichaean, Arabic, Latin, and finally, one of the oldest types of letter writing is the ancient Turkic writing, which formed the basis of the writing of the Turkic peoples of Central Asia, the Volga region, Transcaucasia and Kazakhstan. It originated in 6th –7th centuries in Central Asia. Monuments of ancient Turkic, runic writing are localized in Mongolia (33 monuments), in the area of Orkhon on the Yenisei (85 inscriptions). The inscription from Issyk mound has not been deciphered yet. Runic inscriptions by genre can be divided into six groups: historical and biographical, epitaph or gravestone inscriptions; inscriptions on rocks, stones, buildings; magical and religious texts; legal documents (on paper); marks on household objects: this 38-letter letter was used in the 9th –11th centuries.

On the territory of Kyrgyzstan and Kazakhstan there are runic inscriptions on the stones and mounds on coast of the rivers Talas, Taraxaci, rock inscriptions, found in Taraz, inscriptions on pottery, coins, and household items. Found inscriptions on a tree on the banks of the Talas river, inscriptions on a bronze mirror in the Issyk mound, runic inscription on a jug in Eastern Kazakhstan, small inscriptions in Talgar are the source and heritage of historical local history.

Contained on the runic inscriptions can be legends and stories related to the history of the Kazakhs: "Oguz-name", legends and stories about Korkyt-ata, poem Alpamys, epic "Manas".

In the ancient Turkic peoples Shezhire "Oguz-nameh" tells the story. In the epic "Ogyz-Kagan" myths and historical sources about Ogyz Kagan and his tribe Ogyz. The Ogyz Kagan – written character and mythological Shezhire. Heroes of "Ogyz-name" - Ogyz Kagan and his children. There are two versions of this epic. It's an epic written in Uyghur and Arabic script. For the first time the epic Ogyz Kagan explored K. Dying [7].

"Shezhire I-Turk" or "Turks shezhiresi" Abulgazi Bahadur Khan

– Shezhire about the life and public service of the tribes that were the ancestors of the Kazakhs. "Shezhire of Turks" are legends and myths

211

about statesmen who ruled before Genghis Khan and after in the territory of Deshti Kipchak and Central Asia, and in the Middle East. Shezhire consists of nine sections: 1) on how God created Adam; 2) on the Khan of Mongols, and generations before Genghis Khan; 3) The story of the birth of Genghis Khan. 4) Khan Ogedei; 5) About the second son of Genghis Khan Chagatai and about how he visited Bourennane and Cascara; 6) On the youngest son of Genghis Khan – Tola, the rule of his dynasty in Iran; 7) Jochi Khan and his rule in Deshti Kipchak; 8) five dynasty Jochi the Shiban and his government in Crimea in Yurenfri, and in Turan, and Kazakh lands; 9) On Khan Jochi and the rule of his dynasty in Khorezm [8]. For the first time about "Shezhire Turks" learned in the 18th century.

It is worth emphasizing that the ancient and medieval literature had a great influence on the culture of the peoples of Central Asia and Kazakhstan.

List of References

1.Irmukhanov B.B. The past of Kazakhstan in written sources. V century BC. – 15th century AD: scientific publication. – 2nd edition corrected and added. – Almaty: Edge, 2006. – 552 p.

2.Avesta in Russian translations (1861-1996). Ed. ed. I.V. Crayfish. – St. Petersburg: Summer Garden, 1997. 480 p.

3.Bichurin N.Ya. Central Asia and East Turkestan. – Almaty: Sanat, 1997. – 352 p.

4.Kuеһner N.V. Chinese news about the peoples of South Siberia, Central Asia and the Far East. – M .: Eastern literature, 1961. – 148 p.

5.Kyzlasov I.L. Runic writing Eurasian steppes. – M.: Eastern literature, 1994. – 168 p.

6.Aidarov G. Kultegin monument: a textbook. – Almaty: Native language, 1995.

– 230 p.

7.Zhirmunsky V.M. Turkic heroic epic. L .: Science, 1974. 272 p.

8.Abylgazy. Turkish Chronicles. B. Abilkasymuly translated from the ancient Turkic language. – Almaty: Native language, 1992. – 208 p.

212

Ғалымжан Қиясбек

Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институтының докторанты Қазақстан, Алматы

GIS ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ АРХЕОЛОГИЯДА ҚОЛДАНУ

Археология – белгілі бір уақыт аралығындағы тарихи деректерді,мәденимұраларды,жәдігерлердізерттеуден,басқаша айтсақ өлшемдерден тұратын ғылым. Ал өлшем қай кезде дәл, тураболады?Олзерттеулердебүгінгікүнніңозықтехникасымен түрлі аспаптарын ұтымды, тиімді, орынды пайдалана білгенде өлшеміміз, яғни зерттеуіміз дұрыс шығады. Сондай кеңістік (географиялық) деректерді, соған қатысты нысандар жөніндегі ақпараттарды жинақтауды, оны сақтап, сараптамажасап шығуды Гео-ақпараттық Жүйе (GIS) деп атайды. Гео-ақпараттық жүйенің тар мағынасында белгілі бір жердің цифрланған картасын қолданушылардың іздеп, редакциялап пайдалануын айтуға болады. GIS өз құрамына кеңістік туралы деректер жиынтығын растерлі (растр-raster деген латын сөзінен шыққан) және векторлы графикалардың деректерін кеңістікте сараптайтын түрлі құралдардың түрін қамтиды. GIS – картографияда, геологияда, метеорологияда, жер өлшеуде, экологияда, муниципалды басқаруды, көлік пен коммунникацияда, экономикада, қорғаныста және тағы басқа көптеген салада қолданылады.

Барлық мәліметтердің 80-90% геодеректерден тұрады, яғни кеңістікте немесе территорияға жайғасқан нысан, құбылыс және үдерістер (процес) туралы түрлі деректер жиынтығы. Археологтар үшін GIS кең ауқымды зерттеулерде пайдалануға болатын ең ұтымды жүйе болып табылады, себебі бұл жүйе адамзат баласының үнемі өзгеріп отыратын ортасындағы жинақталған деректерді сараптауға, басқаруға мүмкіндік береді. Және де бұл бағдарлама ежелгі ландшафты қайта қалпына келтіру, қазбаның жекелеген құрылымдарын қосымша саралауға септігін тигізеді.

213

GISтің прототиптері 1950 жылдары пайда болған алғашқы компьютерлердегі көлік мәселелерін шешу кезінде Вашингтон университетінде пайда болған деп санауға болады. Дәл сол кездері күні бүгінгі дейін қолданып жүрген кеңістік алгоритмдерінің жобалары жасалған. GIS-тің археология ғылымында қолданылып жүргеніне 30 жылдан сәл ғана асты. Алғаш рет 1985 жылы Денвердегі тарихқа дейінгі және прототарих ғылымдарының халықаралық қауымдастығы Симпозиумында С. Джилл, Д. Хоус және К. Кваммның атқарған жұмыстарының баяндамасынан кейін ғылымға енді [1, 289 б.]. Біздің елде GIS технологияларына деген қызығушылық пен оны іске асыру шамамен он жылдан асатын уақыттан бері қолданылып жүр. Қазақстандағы тарихи-мәдени ескерткіштер әр кезең мен дәуірді қамтитын түрлі жәдігерлерден тұрады. GIS әдістерін кеңінен қолдану көне мұраны қазу мен оны зерттеу барысында көп көмегін тигізіп қана қоймай ол ескерткішке «күрек тигізбей» зерттеумен онысақтаудада зорсептігінтигізетіні анық[3, 64 б.]. GIS әдіс-тәсілдеріарқылымәдениқабаттардыбұзып-жармай,көп физикалық күш жұмсамай археологиялық нысанның құрылымы туралы маңызды мәліметтерді ала аламыз. Археологиялық ескерткіштерді іздеу, алдын ала диагностика жасау мен құрылымын барлау, сонымен қатар ескерткішке баға беру сияқты маңыздыкешендіістердіңшешімінтабумүмкінболыпотыр.Осы құралдар қазба басталғанға дейінгі бірнеше апталық қымбат қазба мен зерттеудің нақтылы жоспарын құрып алуға үлкен сеп болмақ [2, 87 б.].

Қабылданған анықтама бойынша дистанциялық зондылау дегеніміз – Жер бетін, сонда орналасқан немесе қойнауындағы нысандар жөнінде дистанциялық тәсілдер арқылы ақпарат алу үдерісін айтамыз. ДЗ құрлықтан немесе теңізден, әуеден немесе ғарыштанәртүрліэлектромагниттіспектраймағындажүргізіледі. Қолданылатын аппаратураға қарай ДЗ-дың әртүрлі түрлері бар: фотографиялық, телевизиялық, фототелевизиялық, сканерлік, радиолокациялық, гидролокациялық, лазерлі, аэроспектограммалы.

Соңғы онжылдықтарда дистанциялық зондылау деректерін (ДДЗ)өңдеуәдістерібұрқетіпдамыпкетті.Егер70жылданастам

214

уақыт бойы аэрофототүсірілімді қолдану, оны өңдеу негізінен визуалды түрде, кейде арнайы оптикалық техникалармен іске асқанболса(фотограмметриялықаспаптар),алқазірдесуреттерді өңдейтін, ондағы зерттеліп отырған нысандарда қандайда бір белгіні анықтайтын дайын алгоритмдері бар әмбебап компьютер бағдарламалары пайда болып отыр. Бүгіндері археологтарға жер бетін көп арналы цифрлы сканерлеу арқылы жасалып жүрген ғарыштық түсірілімдерді және Жер серіктерінен дәл сол уақыт режимінде беретін ақпаратты пайдалану көп мүмкіндік тудырып отыр.

Жер бетін геофизикалық тексеру әдістері (георадиолокация сияқты) дәстүрлі, қалыптасқан жаңа технологиялық әдістер, бірақмагнитометрияжәнеэлектробарлаусекілдіжаңадеңгейдегі техникалық әдістердің дамуы археологияны тағы да айналып кете алмады [4; 5].

Кез-келген археологиялық нысанды зерттеу – сол жердің (қорымның, қоныстың, қаланың) топографиялық картасын мұқият зерттеп қарастырудан басталады. Бүгіндегі цифрлы аппаратураның дамуы аэрофотографиялық бейнелердің контрасты мен қанықтығын өзгерту арқылы жаңаша қарауға мүмкіндік береді. Көптеген суреттерді түрлі бағдарламалар арқылыбіріктіріпқарау, зерттеужұмысыныңкөптегеназабымен машақатынан құтқарып, зерттеу жұмысын жеңілдетіп берді.

Соңғы кездері қолданысқа электронды тахеометрлер мен арнайы комьютер бағдарламасының енуімен топографиялық мәліметтерді өңдеу мен сараптау ерекше маңызға ие болып барады. Археологтар ортасында қандай да бір зерттеуге алынған нысанның микротопографиясын жасау арқылы нысанның бүгешігесіне дейін құжаттау өте кең тарап кетті. Цифрланған топографиялық мағлұмат енді үш өлшемді модель түрінде көрініс таба бастады. Бұл көрнекілікті арттырып қана қоймай байырғы және бүгінгі ландшафт жаңдайын зерттеу мен қалпына келтіруде өзінің зор көмегін тигізіп жүр.

Сонымен, екі ауыз тілмен айтқанда ГИС дегеніміз – жер бетіне қатысты деректерді жинақтау, тексеру, сараптаудың компьютерлік жүйесі. Бүгінгі техника мен технологиялар күн санап өсіп, өзгеріп отырған заманда бұл өте өзекті сала.

215

Қазақстан археологиясында ГИС технологиясын далалық және лабораториялық жағдайда қолданып жүргеніне он шақты жылдың жүзі болды. Дегенмен көптеген археологиялық деректер мен мәліметтерді цифрландыру, оларды бір жүйеге келтіріп, көпшілікке қол жетімді жасау, ең бастысы бүгінгі техника мен археологиялықсөздерментерминдердіқазақшасөйлетумәселесі отандық ғылымға өте қажетті, өзекті мәселелердің бірі.

Пайдаланған әдебиеттер

1.Коробов Д.С. Применение ГИС и данных дистанционного зондирования в археологии // Междисциплинарная интеграция в археологии (по материалам лекций для аспирантов и молодых ученых). – М.: ИА РАН,

2016.

2.Чемякина М.А. Применение ГИС методов в археологии // Естественнонаучные методы в археологии. – Красноярск, 2007

3.Джуматаев Т.А., Гонтарь М.И., Мирхашимов И.Х., Переверзов Ю.С., 4. Нурпеисов М.М.. Применение комплекса геофизических методов исследования при изучении погребальных памятников эпохи саков в окрестностях с. Маловодное (Казахстан) // Инжинерные изыскания. Всероссийский научно-аналитический журнал. – №8, 2016.

5.Смекалова Т., Восс О., Мельников А. Магнитная разведка в археологии. 12 лет применения оверхаузеровского градиентометра GSM-19WG. – Спб.,

2007.

6.Онгар А., Самашев З., Киясбек Г., Хасенова Б., Мамедов А. Изучение околокурганного пространства кургана № 1 могильника Тортоба (по материалам 2013 г.) // Труды Филиала института археологии им. А.Х. Маргулана в г. Астана. – Астана, 2013. – Том II. – С. 124–131.

М.О Нургазина.

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің 1 курс магистранты Қазақстан, Алматы

ДӘРІЛІК ӨСІМДІКТЕРМЕН ЕМДЕУДІҢ ТАРИХЫ

Қазақстан Республикасының Президенті – Н.Ә. Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» деп аталатын бағдарламалық мақаласында туған жердің табиғатын, оның байлығы мен әралуандығын сақтау жайында талғамды ой айтқан болатын. Бұның өзі ендігі арада ұлан-байтақ даламыздың өсімдік және жан-жануарлар әлемін сақтау, жердің құнарын арттыру, өте

216

сирек кездесетін дәрі-дәрмектік емдік өсімдіктерді кәдеге жаратуда бей-берекетсіздікке жол бермей, осы шөптердің жойылыпкетпеуінқамтамасызетусекілдімаңыздымәселелердің үлкен жауапкершілігін алға тартады.

Мал бағумен айналысқан ерте заманнан қазақ халқы шөптердің, жалпы өсімдіктердің емдік, дәрілік қасиетін ертеден білген.Сөйтіп,еларасындаауруғашалдыққанадамдардыдәрілік өсімдіктермен емдеу ілгеріден-ақ кеңінен тараған. Бұған қоса қазақтың халық медицинасында дәрілік өсімдіктер жөніндегі ұғым көршілес Ресей, Иран, Қытай, Моңғолия, Тибет және Ауғанстан сияқты халықтардың медицинасындағы деректермен көбейтінін атап айтуға болады. [1, 3-б].

Бүкіл жер шарында шипалық қасиетке әр түрлі өсімдіктер өседі.Осынауәрқилыгеографиялықаймақтақоныстепкенемдік, шипалық қасиеттері алуан түрлі өсімдіктерді адам баласы ерте кезден-ақ өз қажетіне жаратып келеді. Тіпті осыдан үш мың жыл бұрын-ақ кейбір шығыс елдерінде қазіргі қолданылып жүрген дәрілік өсімдіктердің бірсыпырасы белгілі болған. Дәрілік өсімдіктердің көпшілігін ауруларды емдеуге қолдану үшін Греция елі біраз роль атқарған. Әйгілі Гиппократ (460-377) дәрілік өсімдіктердің екі жүзден астам түрін жазып, оларды ауруларды емдеуге қалай пайдалануға болатындығы туралы толық ғылыми тұрғыдан түсінік берген. Дәрілік өсімдіктер жайында алғаш еңбек жазды. Гиппократ өсімдіктің қай бөлігі болса да пайдалы, оларды ауруды емдеу мақсатында қолдануға болады деп есептеді. Сондай-ақ ол өз дәуірінде қолданылған екі жүзден астам өсімдікке сипаттама жасады. Ал, Грецияның Диоскорид деген дәрігері өзінің «Дәрілік заттар» деген еңбегінде дәрілік өсімдіктің алты жүз түрінің қолдану жолдарын жазған. Алғаш рет Рим дәрігері Гален пайдалы өсімдіктерде шипалы қасиеттердің болуы, олардың құрамындағы белгілі бір заттардың қасиетіне байланысты екендігін анықтады. Сонымен қатар, осы заттарды қалай бөліп алуға болатынын көрсете отырып, тұңғыш рет науқастарды пайдалы өсімдіктердің қайнатындысымен, шырынымен, тұнбасымен жасалған дәрімен емдеуді ұсынып, өзінің пайдасын адамдарға көрсетті. Ертеде өмір сүрген ӘлФараби (870-950), Әбу Әли Ибн-Сина (980-1037) «Трактат о

217

цикории» - («Шашыратқы туралы трактат», «Рисола филхиндабо»). «Лекарственные средства» - («Дәрілік заттар», «АлАдвият ал калбия») – Хамадан жеріне алғаш рет барған кезде жазылған. Шығармада жүректің рөлі, жүрек ауруларын диагностикалау және емдеу ерекшеліктері жан-жақты көрсетілген [2, 111-б]. Сонымен қатар, атақты ойшыл, шығыс дәрігері Ибн-Сина (Авиценна). «Медициналық ғылымның Каноны» деген еңбегінде: «Дәрігердің 3 қаруы бар — сөз, өсімдік, пышақ» деп жазады [3, 56-б]. Рим дәрігерлерінің емдік қасиетті бар өсімдіктердің санын көбейтуге тигізген әсеріде өте зор. Үлкен Плинийдіңайтуыбойынша,римдікдәрілікөсімдіктердіңмыңнан астам түрлерін тапқан [4, 62-б].

XVI ғасырда алғаш рет Парацельс атты атақты дәрігер шипалық қасиеті бар өсімдіктерге химиялық анализ жасаған. Ол да өсімдіктердің құрамында кездесетін емдік қасиеті бар кейбір белсенді заттардың болуына байланысты екендігіне баса назар аудара отырып, сол заттарды таза күйінде алуға күш салған.

Әл–Беруни, Әл–Джурдани және орта ғасырларда өмір сүрген тағы басқа Шығыс ғалымдарының медицинаның дамуына, әсіресе дәрілік өсімдіктерді танып, пайдалануына зор ықпал етті. Осындайәрелдежүргізілгензерттеулерарабелініңдәрігерлеріне де үлкен әсерін тигізген. Бұдан тоғыз жүз жыл бұрын араб фармакологыБируни«Китаб-ас-сайдана»дегенеңбегіндедәрілік өсімдіктің алты жүзге жуық түрін жазған [5].

Басқа елдерге қарағанда Қытайда бұл салада көзге көрінерлік жұмыстар жүргізілген. Бұл елде дәрілік өсімдіктер туралы кітап жаңа әрадан екі жарым мың жыл бұрын жазылған. Қытай елінің фармакологы –Ли Ши-Чжень XVI ғасырда өзінің жиырма жылдық зерттеу жұмысын жинақтап, 52 томдық дәрігерлік еңбегін шығарған. Бұл еңбекте дәрілік өсімдіктердің екі мыңға жуық түрі жазылған. Сонымен қатар дәрілік өсімдіктерді жинау, кептіру, одан дәрі жасау әдісі, қандай ауруға қалай пайдалануға болатындығы туралы көптеген мәліметтер беріліп, әрі қарай қолдану үлгісі көрсетілген [6]. Қазақ даласында да өзінің шипагерлігімен елге танылған тұлғалар жетерлік. Олардың қатарына XIV-XV ғғ. өмір сүргенбелгілі шипагер ғалым Өтейбойдақ Тілеуқабылұлын жатқызуға болады. Өтейбойдақ

218

Тілеуқабылұлы (1388-1478) – қазақтың әйгілі шипагер ғалымы, елдің әлеуметтік саяси өміріне жүйрік тарихшысы, «Шипагерлік баян» атты толымды емшілік этнографиялық еңбектің авторы, өз тұсында Жәнібек хан, Жиренше шешен сияқты тарихи тұлғалармен тұстас болып, ел қамы, халық тағдырына қатысты келелі істерге араласқан қоғамқайраткері.

Өтейбойдақтың өмір дерегі, туған өлген жылдары негізінен «Шипагерлік баян» кітабындағы мағлұматтар бойынша белгілі. Автор 70 жасында жаза бастағаны туралы, содан Жәнібек хан дүние салған 1473 жылы кітапты 85 жасында жазып бітіргені жөнінде дерек қалдырған. Сондай ақ, Өтейбойдақ-тың 90 жасқа жақындап дүние салғаны жөнінде де дерек бар. Демек, Тілеуқабылұлы Өтейбойдақты 1366 жылы дүниеге келіп, 1478 жылы дүние салды деп жобалауға болады.

Өтейбойдақ «Шипагерлік баян» кітабында өзі туралы былай дейді: «Өтейбойдақ Тілеуқабылдың ұлымын. Ата-тегім Ұлы жүз Зарман, Зарман ішінде Албан. Мекенім Жетісу. Ауылымда құрбы-құрдас, таныс-білістерім аз емес. Жанымда Жиренше шешен, Жәнібек ханның қарашасымын. Жылым иіртек, сексен беске келдім. Бойым ұзын, қара торы, қоңқақ мұрынды, кең иықты, қап сақалды, ұзын қасты жігітпін, кем сөзді жанмын». Емшілік, шипагерлік қасиет емшіге ата-тегінен жұғысты болған. Ата баба әулетінің жинақтаған мол тәжірибесін бойына дарыта білген Өтейбойдақ бұл салаға бар ғұмырын арнап, халық медицинасын ғылыми жүйеге келтірген. Сөйтіп, шипагерліктің өз замандағы биік деңгейіне көтеріле білген. Өтейбойдақтың «Шипагерлік баян» кітабы қазақтың дәстүрлі медициналық тәжірибесі туралы мейлінше мол мағлұмат береді. Бұл ретте, автордың мыңнан астам дәрі түрлерін тоғыстыру арқылы 4 мыңнан астам шипалық шаралардың қолданымын (рецепт беру) ұсынуы, оның білікті шипагер, ғұлама ғалым болғанын пайымдатады дәлелі. «Шипагерлік баян» кітабы арқылы Өтейбойдақ Тілеуқабылұлыбірнеше мың жылдан кейін дәрілік өсімдіктерді емге пайдаланудың мән-жайы қазақ халқының арасына ауыздан ауызға таралып, кейіннен қағазға жазыла бастаған Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының «Шипагерлік баяны» атты еңбегінде оған мысал ретінде, шешек ел басына бір жылы

219

күндіз күлкі, түнде ұйқыдан айырылған шипагер тəжірибеден тəжірибе жасап жүріп, шешек суын (вакцина) табады:

«Шешек ауруы тарап болғасын, шешектің іріңі табылмайды, сақтайындесеңдеұзақсақталмайды,ексең,өнбейқоймағышарт, қатып қалмақ, шірімек. Соның үшін шешек таралып, алғаш шыққан баланың шешек іріңін алып, тананың шабынан терісін тіліп, қан шығарылмағы орындалым тапқасын шешек іріңі сол араға жағып қойылмақ, бір жұмадан кейін қарасақ тананың шабындағы шешек іріңін жаққан арасы жұдырықтай не одан үлкен,немесекішібоптомпайыпбұлтимақ».Қазақтыңшипагерік өнерінің өткені мен бүгініне ғылыми таныммен қарағанда, өткен тарихы б.д.д. ертеден бастау алса, ал ХV ғасырда ғалым шипагер дәстүрлі шипагерліктің ғылыми негізін қалады. Халық шипагерлігінжүзеге асыруда қазақшипагерлеріжұмыс орнының тазалығы мен шипагерлік ілімнің сауаттылығына айрықша қарады, қатал бақылауда ұстады. Сол томпақты жарып, қамсек қурай қуысымен бүйрек қабына құйып, күн тимейтін салқын жергеқойып,ағаштықаламдай үшкірлеп,шешекболғанбаланың білегіне жағып, жаққан жерді инемен сызып қойып отырады. Ағылшын дəрігері шешекке қарсы бұл вакцинаны 1796 жылы, яғни Өтейбойдақтан 350 жыл кейін тапқан. Шипагер өз шығармасында сырқаттардың пайда болу себептерін ыстықтық пен суықтықтың алмасымдылық əсерінен болатынын жазып кеткен. Дүниедегі тіршіліктің негізі: нұр, су, топырақ, ауа сынды төрт заттан құралатынын, адамзат баласы осы төрт затқа тікелей тəуелді болатынын, əлем шексіз жəне мəңгілік екенін, дүние сан қайтара жаңаланып, түрін қанша өзгертсе де, оның тегі өзгермейтінін де топшылаған ғалымның бірі болып табылады. Ғұламаның «Шипагерлік баян» кітабы ұлт медицинасының ежелден дамығанының айқын айғағы [5]. 1994 жылдың желтоқсан айында Үрімжі қаласындағы Шынжаң ғылым – техника денсаулық сақтау баспасынан 20 мың дана таралыммен араб қарпімен басылып шыққан құнды еңбекке Қытай өкіметі мемлекеттік сыйлық берді.[6]. Ал, осы кітап Қазақстанда тұңғыш рет 1996 жылы «Жалын» баспасынан шығып, 30 мың данамен тарады. М.Жолдасбеков, Ә. Нұрмұхамедұлы, З.Қожалымов, М.Сапарбеков және тағы басқа зерттеуші ғалымдардың

220

айтуынша, «Шипагерлік баян» – бұл медицинаның барлық салаларын қамтыған бірегей құнды еңбек [7].

Біздің елімізде де әр түрлі ауруларды емдеуге өсімдіктерді пайдалану ерте уақыттан басталған. Иван Грозный тұсында дәрілік өсімдіктерді пайдалану үшін тұңғыш дәріхана ашылып, осы бағытта мамандар дайындауға, керекті оқулықтар жазып шығаруға көп көңіл бөлінген. Петр I (1672-1725жж.) кезінде Петербургте дәрілікбау-бақшаұйымдастырылған.Сол мезгілден бастап дәрілік өсімдіктерді өсіру, жинау, кептіру жұмыстары қолға алынды. Экспедициялар құрылып, табиғаттан дәрілік өсімдіктерді жинай бастаған. Осы уақытта жергілікті жерде өсетін көптеген өсімдіктерді (кенедән, адыраспан т.б.) плантациялардаөсірушараларыжасалған.Советүкіметіқұрылғаннан кейін, 1921 жылы «О сборе и культуре лекарственных растений» деген арнайы декрет жарияланып, дәрігерлік мекемелерге дәрілік өсімдіктер өндіру жұмысын жақсарту міндеттелді. Бұл жұмысты әрі қарай күшейту жұмысында 1925 жылы ССРО Мемлекеттік жоспарлау комитеті дәрілік өсімдіктерді пайдалануға арналған Бүкілодақтық кеңес өткізген. 1931 жылы дәрілік өсімдіктерді пайдалануға ғылыми негіз беру үшін Бүкілодақтық дәрілік өсімдіктер ғылыми-зерттеу институты ұйымдастырылған. Осындай маңызды шаралардың іске асырылуы арқасында дәрілік өсімдіктердің кең түрде денсаулық сақтау ісіне пайдаланылуы ғылыми тұрғыдан қаралып, дұрыс жолға қойыла бастады.

Кеңестік кезең тұстарында жабайы өсетін дәрілік өсімдіктерді жинаумен дәрі жасап шығару өндірісін толық қамтамасыз ету мүмкін емес екендігін ескере отырып, олардың өнім көлемін жоғарылату үшін арнайы шаруашылықтарда дәрілік өсімдіктер егілетін плантацияларда құрылды. Украинада, Қазақстан мен Молдовада, Грузияда, Белоруссияда, Латвия республикасындаосындайсовхоздарұйымдастырылды.

Орыстың көрнекті ғалымы П. Массагетов 1921 жылы Қазақстанның шығыс және оңтүстік-шығыс өлкелерін аралап, дәрілік өсімдіктер туралы құнды деректер жинап, «Өсімдік әлеміне саяхат» атты кітабын жазған.Академик Н.В. Павловтың басқаруымен Қазақстанда пайдалы өсімдіктер тексеріліп

221

еңбектері жарыққа шықты, онда өсімдіктердің қасиеттері туралы жан-жақты айтылған [8]. Н.В. Павловтан кейін Орталық Қазақстанның флорасын терең зерттеген ғалымдар В.М. Карамышева, Е.И. Рачковская олардың мәліметтері бойынша Орталық Қазақстан флорасында 1453 түрлі жоғары сатыдағы өсімдіктер бар,оның 870 түрі көп жылдық шөптектес өсімдіктер. Сондай-ақ көптеген ғалымдар Қ.Үшбаев., М. Қажымұратов , К.В.Доброхотова сияқты авторлар дәрілік өсімдіктер туралы еңбектер жазды. Арыстанғалиев пен Рамазанов Қазақстан өсімдіктері атты кітап жазып, өсімдіктердің қазақша-орысша- латынша аттарын анықтауда және бір жүйеге келтіруде елеулі еңбек сіңірді. Сондай-ақ Орталық Қазақстанның пайдалы өсімдіктерін жан-жақты зерттеген ғалымдар: С.М.Адекенов, А.И.Ахметжанова, Р.О.Мыңбаева, И.М.Анапиев, А.Н.Куприянов т.б көптеген ғалымдар.

Зядан Қожалымов Алматы облысында туған 1944 жылы туғанҚазақ ауыл шаруашылығы институтын бітірген. 1969-1991 жылдары Нарынқол ауданында, Қазақ КСР Энергетика министрлігінде инженер-энергетик мамандығыбойыншаістеген. 1991 жылдан Қазақстан халық емшілері қауым-дастығының президенті, әрі Республикалық ғылыми-тәжірибелік халық медицинасы орта-лығы бас директорының бірінші орынбасары қызметтерін атқарады [8].З.Қожалымовтың халық емшілігі жөніндегі «Мәңгілік құпия шежіресі», «Шапағатты нұр ордасы», «Көк тәңірі жүр жебеп», «Адам - Құран шежіресі», «Ғарыш - табиғат» атты кітаптары жарық көрген. Сондай-ақ «Халық емі», «Шипагерлік баян» атты арнаулы газеттер шығаруға басшылық жасайды [9]. Оның көптеген кітаптары дүниеге келген. Атап айтсақ: «Киелі шаңырақ», «Мәңгілік құпия шежіресі», «Шапағатты рух» атты кітаптарында көптеген емшілік дәстүр туралы жазылған [10].

Қытай Халық Республикасы тарапынан мойындалған жеті халықтық медицина бар. Біз Шығыс медицинасы деп атап кеткен осы дәстүрлі медицинаның бір тармағы – қазақ емшілігі.56 жыл бойы дәстүрлі емшілікпен айналысқан Қытайдағы халық емшісі, дәрігер Мәулішәріп Қапанұлы жақында Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде кездесу өткізіп, халық

222

емшілігінің құпиясымен бөлісті. Мәулішәріп Қапанұлы – ҚХР Еңбек ері, «Жасампаз тұлға» мемлекеттік сыйлығының иегері, «Қытайдың әйгілі адамдары» кітабына аты енген жалғыз қазақ. Қазақемшілігінжетіұрпақбойымұраетіпсақтапкелгенәулеттің ізбасары обырды емдеген [11,4-бет]. Жалпы өсімдіктер жайлы, әсіресе, олардың пайдалы қасиеттері жөнінде еңбектер жазып, Қазақстанның көптеген пайдалы өсімдіктерін анықтап, жанжақты зерттеген ғалымдар: И.В.Павлов, В.П.Михайлова, М.К.Кукенов, В.С.Корнилова және де басқа ғалымдарды атауға болады[12, 4 б].

Қорыта келгенде, адамзат денсаулығын сақтау жолындағы күрес үшін, әрбір елдің қасиетті емшілердің шипагерлік ізденістері нәтижесіне қатысты көптеген мағлұматтар бар. Олардың қатарына мерзімді басылымдарда жарық көрген көптеген халық емшілігіне қатысты мәліметтермен қатар, Тәуелсіздікпен бірге ата жұртқа қоныс аударған қандастардың бай мұрасы жинақталды деуге болады. Осы бағыттарда зерттеулер жүргізу біздің алдағы жұмыстарымыздың арқауы болмақ.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Іскендіров Ә. «Қазақстанның дәрілік өсімдіктері». – Алматы, 1982.

2.Қасымжанов А., Əлінов А. Əл-Фараби // Қазақ: Оқу құралы. – Алматы: Білім, 1994. – 176 б.

3.Кононов А.Н. Родословная туркмен, сочинение Абул-л-Гази-хана Хивинского. – М.Л., 1958.

4.История русской переводной художественной литературы. Древняя Русь. XVIII век. Т. 1. Проза. – СПб.: 1995.

5.Толстов С.П., Беруни и его «Памятники минувших поколений».

6.Абу Райхан Бируни. Избранные произведения. I. 1957.

7.Байғали И. «Шәуешек тарихынан деректер» // Шынжаң қоғамдық ғылымы. 1993, № 27

8.Нұрмухамбетұлы Ә. Көненің көзі, дананың сөзі // Жинақ. – Алматы: ҚазММУ, 2000.

9.Павлов.Н.В. Дикие полезные и технические растения СССР. 1942

10.Қожалымов З.. Киелі шаңырақ. – Алматы: Шалкөде, 2006.

11.Қожалымов З. Мәңгілік құпия шежіресі. – Алматы, 2001.

12.Қожалымов З. Шапағатты рух ордасы // Астана Ақшамы. №48 (3553).

2017.

223

Жанғалиев Ұ.Қ.

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Археология және этнология кафедрасының докторанты Қазақстан, Астана қ.

ҚАРАТАУ ТАУЛАРЫНДАҒЫ ТАСҚА САЛЫНҒАН СУРЕТЕРДІҢ КЕЙБІР ЗЕРТТЕМЕЛЕРІ

Тасқа салынған суреттер көне ескерткіштердің бірі болып саналады. Және тарихи-археологиялық кезеңдерге сәйкес келе бермейтін адамзат мәдениетінің ерекше беттерін ашады. Зерттеулерге сүйенетін болсақ петроглифтерден басқа тарихи ескерткіштер дәл осындай келіспеушіліктер мен қарсы бағалауларға кездескен емес. Әсіресе өте күрделі мәселе тасқа түскен суреттердің хронологиясына тән. Қаратау петроглифтерінің хронологиясына тоқталмас бұрын ғылыми әдебиеттерде кездесетін хронология жасаудың тәсілдеріне қысқаша тоқталамыз. В.И. Равдоникас, А.П. Окладников, В.Н. Чернецов, А.Н. Бернштам, А.А. Формозов және т. б. зерттеушілер хронология мәселесіне көп көңіл бөлген. Олар жеке сюжеттерге, заттарға анализ жасау, оларды этнографиялық материалдармен салыстыру, стилін зердтеу, датасы көрсетілген үқсас өнер ескерткіштерімен салыстыру, өзара ұқсайтын, үйлесетіндерін жинастыру, қашап салу әдісін бақылау, тастардың қақ қабатына көңіл бөлу, бір суреттің үстіне екіншісінің салынуына мән беру, петроглифтерге жақын жатқан басқа да ескерткіштерді зерттеу жатады [1, 24].

Бірақ өкінішке орай барлық ескерткіш орындарын мүндай объективті нәтиже беретін комплексті зерттеу жүмыстары жүргізіле бермейді. Қазақстан мен Орта Азиядан Карел аймағындағыдай тасқа салынған суреттердің көне мекен-жайлардың мәдени қабатымен басылып қалғаны кездескен жоқ.

Далалық аймақта зерттеушілер хронология мәселесінде алдымен тасты қашаутәсілдеріне, суреттердің стилімен қақ тұру дәрежесіне көңіл бөледі.

Тастардың қақ тұру дәрежесіне келетін болсақ қоршаған ортаның әсерінен, яғни жел-құздан, жауын-шашыннан, күн сәулесінің әсерінен тастың бетін жапқан қара жылтыр қабаттан бастап сары түстерге дейін өзгеретінін ғалымдар байкаған.

224

Кезінде А.А. Городцов тас бетіне түскен қақ қабаты туралы мамандардың екі түрлі пікірін келтірген, соның екіншісіне сүйене отырып тас бетіндегіқақтыңкүн сәулесініңәсеріненжәне де тау тастарда кездесетін темір мен марганец ерітінділерінің бөлінуінен пайда болған деп түжырымдайды.

Сонымен шөл тотығыныңжылтыр қабатының пайда болуына өзара байланысты үш компонент қатысады: темір мен марганец тотығы, бір клеткалы балдырлар және де күн сәулесі. Мұнда күн сәулесінің шешуші маңызын басып айтқан жөн. Дегенмен бір клеткалы балдырлар тобы темір мен марганец тотығы құз бен тасты жиі басып қалады. Ал жылтыр қап-қара қақ қабаты күн сәулесі жақсы тусетін жазық таста пайда болады.

Қаратау петроглифтерін бақылау ерекше жағдайды ашты: ол тастың бетінде қақ қабатының пайда болуы тікелей күн сәулесімен байланысында. Мысалы, Арпаөзен шатқалының жоғарыда көрсетілген VI тобының 53-тасында түйенің бейнесі қашалған болатын. Сол тас кейіннен екіге бөлінген, біреуі орнында калған, ал екіншісі 1,5 м жылжып төмен түскен және төңкеріліп қалған. Тастың орнында қалған бөлігінде түйенің кескіні қара түсті (ПТ-5), ал тастың аударылып қалған бөлігін тазалап қараса ешқандай қақ қабаты болмаған. Мұндай жай Қойбағардан табылған тастардан да кездеседі [2].

Бірнеше жағдайда петроглифтері бар тастар оба үйіндісінен табылған. Осындай ешкі мен түйенің кескіндері бар үлкен домалақ тастың бірі Жетімшоқы обасының бірінші қорғанының үш метрлік үйіндісінен шыққан. Және бірге табылған көгілдір ақықпен каракүрең, көкшіл қызыл асыл тастан жасалған алқаға қарап суреттердің жасы б.з.б. I мыңжылдықтың екінші жартысына жатқызған. Ешкінің суреті бар тағы да үш тас Қаракуыс обасының үшінші қорғанынан табьщған, ол Қойбағар I комплексінің жанында орйаласқан. Қорғандардың біреуі б.э. басталар уақытына жатқызылса, қалған екеуі б.э. I мың жылдығына жатады. Жоғарыда аталған төрт жағдайда да суреттердің қағы жойылған немесе тастың шеттерінде кішкене ақ дақтар сақталған. Осы тастарға қашап салынған ешкі, түйе бейнелері қола мен ерте темір дәуіріне жататын арғы-бергі беті көрінетін (сквозной) суреттердің қатарына жатады. Соған қарап тастың

225

қағы қашан жойылатынын болжау да оңай емес. Бірақ та тастың бетіндегі қақтың толық немесе жартылай жойылуы аса көп уақытқа созылмайтын сияқты, себебі 1971 жылы Қазақ ССР Ғылым Академиясының тарих, археология және этнография институтының Археология Музейіне Қойбағар I комплексінен табылған арба мен ешкі бейнесі бар екі тас әкелінген. Төрт жыл қараңғы жерде тұрған тас бетінің қара жылтыр қағы қою қоңыр даққа айналған, индекс дәрежесі санақ бағаны бойынша ПТ-4-ке жеткен.

Қаратау жартастарында тасқа салынған суреттерден бір мезгілде салынған композицияның бір бөлігіндегі суреттері қара түсті болса, екінші бөлігіндегі суреттері қоңыр керек десең ашык қоңыр түсті (Қойбағар I, 69-тас) болып келеді. Жартастың беті тегіс болмаған жағдайда қақтың түсі дәрежесі де бірдей болмайды. Сондай-ақ Саймалы-таш, Ақсу-Жабағылы аудандарында таудың төбесін көп уақыт қар басып күн сәулесі аз түссе деқақтарыныңтүсіқараболыпкеледі,қақтүсудәрежесіжылдың мезгілінеемескүнсәулесініңтүсуінебайланыстыболады.Кейбір зерттеушілер тотығу дәрежесі бойынша даталауды ғылыми объективті тәсіл деп пікір айтады.

Қаратаудың тау алды жотасының кең аумағындағы тас суреттерін зерттегенде, сондай-ақ оңтүстік Қазақстанның басқа да аудандарының тасқа салынған көне суреттерін қарай отырып көп кездесетін суреттерді анықтайық. Ол тасқа салынған бейнелердің үлгісі дөңгелекті арбалар болып табылады. Қойбағардың үшінші тобының суреттерінде 22 арба бейнесі, Арпаөзеннің сегіз тобынан - 19, Қошқар-атадан - 3, және басқаларынан Көкбұлак, Күлтөбе, Габаевка, т.б. бір-бірден кездеседі. Барлығы Қаратау жартас суреттерінде арбаның 49 суреті бар. Олардың көпшілігі жеңіл еі дөңгелекті аңшы арбасы және әскери арбалар. Оларды шашылып тұрғандай етіп салынуы біріктіреді. Көне суретші барлық суретте арбаның жүк тиейтін бөлігін, осың пен шетіндегі дөңгелектерін, дөңгелектің төрт шыбығын, оқтығы мен қамытын көрсетуге тырысқан.

Бірақ келтірілген мысалдар қақ қабатына қарап даталаудың жеткіліксіздігін көрсетеді, әрі хронологияны күштібұрмалауы да мүмкін. және бұл тәсілден бас тарту да дұрыс емес. Бұл тәсіл бір

226

мезгілдік суреттерді даталағанда сенімді нәтиже береді. Әсіресе бір тақтада немесе бөлек тақта таста бірдей тегістікте орналасқан көріністерді даталағанда оң нәтиже береді [3, 97].

Тас бетіне қашалған суреттердің хронологиясын жасағанда қызықты ғылыми тәсілдердің бірі – лихенометрия. Бұл деген суреттердің жасын қынаның өсу қарқынымен есептеу деген сөз. Көптеген петроглифтердің қабыршақ және қына қабатының жасы мыңдаған жылдармен саналады. Қынының кейбір түрлерінің өсуі өте баяу болса да хронологияны есептеуге болады. Бірақ та орташа тауларда бұл тәсіл мысалы, Қаратаудың тас суреттеріндегі қынаның жасын анықтауда нәтиже берген жоқ. Бұл тәсілді әлі де жетілдіре түсу құптарлық жай.

Петроглифтерді даталағанда суреттердің стилін және қашап түсіру тәсілдерін де есепке алған маңызды. Бұл жағдайда зерттеушілер А.Н. Бернштамның қорытындысын мақұлдаған. Шынында да әркездегі комплекстердің техникалық-стилдік ерекшеліктерін зерттегенде көне бейнелеу өнерінің бірте-бірте өше бастауы, реализмнен гөрі схемалық суреттерге көшкені байқалады.

Қазақстан мен Орта Азияның далалық бөлігіндегі петроглифтердің хронологиясын жасағанда осындай техникалық-стильдік ерекшеліктері басшылыққа алынады. Қола дәуірінің тасқа қашалған суреттеріне екі үшбұрышты және тікбұрыштап бейнелеу стилі, суреттердің силуетпен берілуі, кіші нүктемен ою тәсілі тән. Ерте темір дәуірінің тастағы суреттерінде контурлы, нәзік қашау тәсілі кең тараған. Ал келесі дәуірлерде түсірілген суреттерде скелет стилі алға шығады, басқаша айтқанда адамдар мен андардың бейнелері дөрекі сызықпен ойылған.

Схемалы суреттердің сенімсіздік тудыратын жақтары да бар. Хронологиялық есептеу кезінде қашау әдістері де талас тудырады. Скелет стилінің енуінен схемалы суреттер бұзылады. Қаратауда көне деп саналатын қола және ерте темір дәуіріне жататын суреттермен бірге схемалы суреттер қатар салынған

(Қойбағар 1, 69; Арпаөзен III, 238). [4, 48].

Тас бетіне сурет қашау әдісі де дау туғызады. Қолда бар материалдар бойынша аңның кескінің кіші нүктемен ойып түсіру, бүге-шігесіне дейін шебер орындау тек қола дәуіріне ғана

227

тән емес. Анық силуетті нақышпен түсірілген бейнелер ерте темір дәуірі мен кейінгі кезеңде де аз кездеспейді. Өз кезегінде Қаратаудың төменгі бөлігіндегі тастағы кескіндерде арбаның, бұқа-турдың бейнелері ірі нүктемен көп түсірілген. Осылардың бәрі бір мезгілдік композицияларда кездеседі.

Зерттушілердің біразы контурлы суреттерді б.з.б. I мың жылдықтың аяғына жатқызады. Бірақ контурлы стиль Қаратау петроглифтеріндеқоладәуірінен-ақбелгілі(ҚойбағарII,148тас). Сондықтан бұл кезде тек контурлы стилдегі суреттердің көбейгенін айтуға болады. Даталау үшін кейбір петроглифтерді топтауға комплексті түрде келуге тура келеді немесе бір-екі тәсілді қолдану тиімсіз болады. Қазақстан мен Орта Азияның ұқсас суреттерін салыстыра отырып хронологияны есепке алу да дұрыс емес. Осылардың бәрі белгілі жағдайда тасқа салынған суреттерді классификациялау тәсілінің қиындығы мен кемшіліктерін объективті түрде түсіндіреді. Бұл деген петроглифтердің хронологиясы деген мәселенің оңай еместігін көрсетсе керек.

Қаратаудың жартас суреттерін зерттеу барысында даталаудың тиімді тәсілі анықталады: сюжеттердің стилі мен анализі, салынған суреттердің жіктелуін зерттеу, археологиялық даталанған ескерткіштердің суреттерін пайдалану, тас бетіндегі ұқсас суреттерді сақтардың қолданбалы өнер үлгілерімен салыстыру. Тас суреттерінің жасын анықтауда мынадай көмекші факторларға көңіл бөлінеді, суреттердің тотығу дәрежесі мен тастың түсіне және қашалу әдісіне.

Қойбағар комплексінің үш тобында, Арпаөзеннің сегіз тобында жалпы 6180 көрініс пен жеке суреттер белгіленген және де Қошқар-ата мен Габаевканың тас суреттерін қосқанда 7110 сурет шығады. Петроглифтердің біразын немесе көпшілігін даталауға ұмтылу қайшылықты. Қандай да болмасын ірі комплексті суреттерде түрлі кезеңдегі адамдардың көзқарасын білдіретін екі беті де бірдей көрінетін сюжеттер саны өте көп. Оларға жабайы тауешкінің, таутекенің мыңдаған жылдар бойы бірдей әдіспен қашалған суреттері жатады. Сондай-ақ түрлі кезеңдегі суреттерде ешкі мен архар аулаған аңшылардың суреттері де баршылық. Б.э. XVI ғ. бастап қана көне

228

бақташылардың сүйікті сюжеттерінен шекара байқалады, ол дәстүрлі садақшы бейнелерінің мылтықты аңшыларға ауысуында. Түйе туралы да осыны айтуға болады, әр кезеңдегі суреттерде түйенің айбындылығы көрінеді. Сондықтан хронологияны көрсеткенде өзімізге таныс образдар мен сюжеттерге көңіл бөлу, солардан хабар алу, археологиялық ұқсас материалдармен салыстыру, еліміздің басқа аудандарының петроглифтерінің сенімді даталарынан бағдар алу [5, 29].

Тасқа салынған суреттер аса бір таңқаларлық ерекше құбылыс. Ежелгі адамдар күнге күйген жылтыр тау тастарына қатты тас сынығымен жануарларды, адам, арба, соғыс көріністерін қашап салған. Яғни, адамзаттың рухани мәдениетін, оның дүниетанымын білдіретін маңызды деректер жинаған болып саналады.

Қаратауда тасқа салынған суреттердің көпшілігі таудың алыс түкпірінде, суы мол, шөбі шүйгін шатқалдарда, сайдың қабырға жартастарына салынған. Арпаөзен, Қойбағар, Қарақуыс жартастарына салынған көне суреттерден бері талай мыңдаған жылдар өткен. Бұл жерлер ру-тайпалардың ғұрыптық жиындар мен мерекелер өткізетін мекені болған. Қазіргі кезде де күн жылынып, жер көгеріп, даланы гүл басқанда ауыл тұрғындары табиғаты тамаша шатқалдарға көктем мерекесін қарсы алуға жиналады.

Қаратаудын тасқа салынған суреттері тек тұрмысты ғана бейнелемейді, алғашкы қоғамдағы өмір шыңдығын да көрсетеді. Көбінесе алғашқы адамдардың өмір мен өлім, туралы түсінігі, казір ұмыт қалған аңыздар, әдет-ғұрыптар басқаша айтсақ аңшыбақташы тайпалардың өмір мен түсінгі бейнеленген. Қаратау суреттеріндегі адамдардың ойлау қабілеті мифтік дәрежеде болады. Олардың түсінігінше көктемдегі күннің теңелуі, жер жырту, егін жинау, мал төлдету, кысты түсуі, қайтадан көктемде күннің жылынуы сияқты табиғат құбылыстарының тізбегіндей ауысып келіп отырады. Осы тізбек бұзылмас үшін әрқилы құбылыстар үшін құдайға құрбандык шалып, жалбарынып, ерекше бір рәсім жасау керек деп есептелен. Мұндай тәсіл жоғарыда айтқандай қасиетті орындарда өткен. Қаратаудың тас суреттері екі культ байланысынын арасына топтасқан. Сонын

229