36

Х. Мамедова

Zelenin D.K. (1936). Kult ongonov v Sibiri [Cult of ongons in Siberia]. Moscow, 436 p. (in Russian)

Gasimova F. (2012). Problema kulturnogo geroya v tyurkskoy mifologii [The Problem of Cultural Hero in Turkic Mythology]. Baku: Nauka i obrazovaniye, 164 p. (In Azerbaijani)

Gafarli R.(2002). Mif, legenda, skazka i epos (mejjanrovaya svyaz v ustnoy epicheskoy tradisii) [Myth, legend, fairy tale and epic (intergenerational connection in oral epic tradition)]. Baku, AGPU, 758 p. (In Azerbaijani)

Gurbanov N. (2008). Motiv chudesnogo rojdeniya geroya nablyudaemoy v epicheskom folklore [Motif of wonderful birth of hero observed in epic folklore]. journal «Dede Korkut», IV book, Baku: Nurlan, 204 p. (In Azerbaijani)

Kniga moego Deda Korkuta (1988). [The book of Dede Gorgud]. Baku: Yazichi, 265 p. (In Azerbaijani)

KazimogluM.(2011).Razdvoeniyeobrazavfolklore[Bifurcationoftheimageinfolklore].Baku:Nauka,228p.(InAzerbaijani)­ KarsdorpF.,MeulenM.,MederT.,BoschA.(2015)MOMFER:ASearchenginerofTompsonsmotife-indexoffolkliterature.

«Folklore»(Journal), № 126. 14 may, 2015. Published online: 20 April 2015, https//dx.doi. org/10.1080/0015587X.2015.1006954, 37-52 p. (In English)

Lafarg P. (1937). Religiya i kapital. Mif o neporochnom zachatii [Religion and capital. Myth of Immaculate Conception]. Moscow: Огиз, 232 p. (In Russian)

Mammadova Kh. (2017). Istoricheskiye korni motiva chudesnogo rojdeniya (svyaz rojdeniya so srihiyey zemli) [Historical roots of the motive of a wonderful birth (connection of birth with elements of the earth)]. Baku: Nauka i obrazovaniye, 206 p. (In Azerbaijani)

Propp V.Y. (1976). Folklor i deystvitelnost. Motiv chudesnogo rojdeniya [Folklore and reality. Motive of the wonderful birth]. Moscow: Nauka, 325 p. (In Russian)

Rustamzade I. (2013). Sjujetniy ukazatel Azerbaijanskih skazok [Story index of Azerbaijani fairy tales]. Baku: Nauka i obrazovaniye, 368 p. (In Azerbaijani)

RzasoyS.(2015).Arhetipshamana-geroyavAzerbaijanskihdastanah[ArchetypeofshamanheroinAzerbaijandastans].Baku: Nauka i obrazovaniye, 436 p. (In Azerbaijani)

Svod Azerbaijanskogo folklora – SAF (2006-2008) [Arch of the Azerbaijani folklore]. part I, IX. Baku: Sada, 400 p. (In Azerbaijani)

Tahmasib M.H. (2010). Izbranniye trudi [Chosen works]. part I, Baku: Mutarjim, 481 p. (In Azerbaijani)

Tompson S. (1955-1958). Motife-index og folk-literature: a classification of narrative elementsin folktales, ballads, myths, fables, mediaeval romances, exempla, fabliaux, jest-books, and lokal legends. Revised and enlarged edition. Bloomington: İndiana University Press, 1955-1958. https//sities/ualberta.ca (In English)

81

А.Ш. Пангереев, Ж.Қ. Қожабекова

Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті,

Қазақстан, Ақтөбе қ., e-mail: pan.abat@mail.ru, nur-sultan-93.93@mail.ru

ХІХ-ХХ ҒАСЫРЛАРДАҒЫ АҚТӨБЕ ӨҢІРІНДЕГІ АЙТЫСТАРЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ИДЕЯ

Мақалада Ақтөбе аймағындағы айтыс өнерінің жанданған тұсы саналған ХІХ-ХХ ғасырлар­ дағы ақындар айтысы туралы айтылады. Осы бағыттағы отандық ғалымдардың пікірлері мен зерттеулері сараланған. Әр жылдары баспасөзде жарық көрген кейбір өңір айтыскерлерінің айтыс мәтіндері тұңғыш рет әдеби жанр тұрғысынан зерттеледі. Айтыстың жанрлық түрлері анықталып, аймақ айтыс ақындарының айтыстарындағы ұлттық рух, ұлттық идея, ел, жер мәселесі талданады. Нақтыласақ, автор елге танымал Әбубәкір Кердері, Сарышолақ Боранбайұлы, Құрманәлі Дәуітұлы секілді аймақ ақындарының айтыстарындағы ұлттық рух пен идеяны саралай отырып, аталған өнердің ерекшеліктерін анықтайды. Айтыс өнерінің негізгі танымдық мақсаты – ең алдымен толық рухани жағынан жетілген адам болу рухын қастерлеу мен зерделеу дәстүрін жалғастыра отырып, оны өзіндік мазмұнмен дамыту. Соның ішінде өзіндік сөз өрнегі қалыптасқан – Ақтөбе өңірі айтыскер ақындарының өлшеусіз еңбегі бай әдеби мұрамыздың ауызекі қасиетін де, жазбаша қасиетін де дамытып, жанрлық дамуы жан-жақты талданады. Қазіргідей жаһандану заманында болашақ ұрпақ бойына ұлттық идеяны сіңірудің бірденбір жолы ұлттық құндылықтар екенін көрсетеді. Қазақтың спецификалық әрі синкретті өнері саналатын айтыстың ұлттық идеологияны жаңғыртудағы рөлін көрсетуге көмектеседі. Аймақ ақындарының шығармаларындағы ұлттық құндылықтар дәріптелген айтыс мәтіндері арнайы алынып, жан-жақты талданып, оның ұрпақ тәрбиесіндегі, ұлт болашағындағы маңыздылығы аталып өтілген. Қазіргі қоғамдағы айтыс өнерінің маңыздылығы сөз етіледі.

Түйін сөздер: айтыс өнері, айтыс ақындары, Ақтөбе өңірі, ұлттық идея, ұлттық құндылықтар, ел мәселесі.

A.Sh. Pangereev, Zh.K. Kozhabekova

K. Zhubanov Aktobe Regional State University, Kazakhstan, Aktobe, e-mail: pan.abat@mail.ru, nur-sultan-93.93@mail.ru

National idea of aitys in the Aktobe region in the 19th-20th centuries

The article deals with aytys of the 19th-20th centuries during the heyday of improvisational art, explores the texts of some local aityskers published at different times as a literary genre, opinions and researches of Kazakhstan scientists have been analyzed. The genre classification of aitys is determined, ways of disclosing the national idea, national spirit, the problems of the native land and people are analyzed. In particular, the author of the article dwells in detail on the work of such famous poets in the region as Abubakir Kerderi, Sarysholak Boranbaiuly, Kurmanali Dautuly, analyzes the features of the expression of the national spirit and ideas in their work. The main goal of improvisational art is, first of all, respect for a spiritually rich person and the continuation of the tradition of knowledge, the development of its content. In particular, the genre development of Aktobe aityskers, who have developed a certain peculiar verbal expression is comprehensively analyzed. The author clearly shows that the instilling of national values is one of the main ways in educating the future generation of the national idea, especially now, in the age of globalization. Syncretic, specific for the Kazakh nation, art helps to emphasize the role of aitys in the revival of national ideology. The texts of the works of regional poets-aityskers were examined and analyzed in detail, the importance of these texts in the education of the generation and future of the nation was highlighted. idIn aitys the akyns told about the issues of independence and social life.

Key words: improvisational art, Aktobe region, national idea, national values, problems of the people.­

А.Ш. Пангереев, Ж..Қ. Қожабекова

А.Ш. Пангереев, Ж..К. Кожабекова

Актюбинский региональный государственный университет им. К. Жубанова, Казахстан, г. Актобе, e-mail: pan.abat@mail.ru, nur-sultan-93.93@mail.ru

Национальная идея в айтысах Актюбинского региона ХІХ-ХХ веков

В статье речь идет об айтысах ХІХ-ХХ веков – периоде расцвета импровизаторского искусства, проанализированы мнения и исследования отечественных ученых и исследуются тексты некоторых местных айтыскеров, опубликованных в разное время, как литературный жанр. Определяется жанровая классификация айтысов, анализируются способы раскрытия национальной идеи, национального духа, проблемы родной земли и народа. В частности, автор статьи подробно останавливается на творчестве таких известных в регионе поэтов, как Әбубәкір Кердері, Сарышолақ Боранбайұлы, Құрманәлі Дәуітұлы, анализирует особенности выражения национального духа и идеи в их творчестве. Основная цель импровизаторского искусства – это, в первую очередь, уважение духовно богатой личности и продолжение традиции познания, развитие ее содержания. В том числе разносторонне анализируется жанровое развитие актюбинских айтыскеров, у которых сложилось определенное своеобразное словесное выражение. Автор наглядно показывает, что привитие национальных ценностей – один из главных путей в воспитании в будущем поколении национальной идеи, особенно сейчас, в век глобализации. Синкретичное, специфическое для казахского народа, исскуство помогает подчеркнуть роль айтыса в возрождении национальной идеологии. Детально рассмотрены и проанализированы тексты прозведений региональных поэтов-айтыскеров, отмечена важность данных текстов в воспитании поколений и будущем нации. Речь идет о значимости искусства айтыс в современном обществе.

Ключевые слова: импровизаторское искусство, Актюбинский регион, национальная идея, национальные ценности, проблемы народа.

83

ХІХ-ХХ ғасырлардағы Ақтөбе өңіріндегі айтыстарындағы ұлттық идея

84

А.Ш. Пангереев, Ж..Қ. Қожабекова

85

ХІХ-ХХ ғасырлардағы Ақтөбе өңіріндегі айтыстарындағы ұлттық идея

86

А.Ш. Пангереев, Ж..Қ. Қожабекова

Әдебиеттер

Шәріп А. Қазақ поэзиясы және ұлттық идея. – Алматы: Білім, 2000. – 336 б.

Қойлыбаев Ш. Айтыс – ұлттық рухты ұлықтаушы өнер // Қазақ тілі мен әдебиеті журналы. – 2007. – №4. – 84-88 б. Жолдасбеков М. Асыл арналар: зерттеулер, мақалалар. – Алматы: Жазушы, 1990.– 330 б.

Қасқабасов С. Ой сана. Суждения: Сұхбаттар, беседы. – Астана: Арда, 2018. – 296 б. Кердері Ә. Қазағым. – Алматы: Жазушы, 1993. – 129 б.

Мұқанов С. Қазақтың ХVІІІ-ХІХ ғасырдағы әдебиетінің тарихынан очерктер. – Алматы: Арыс, 2002. – 272 б. Қаһарлы сөз қамал бұзады. (Ұлы Отан соғысы кезіндегі ақындар айтысы) // Құраст. Қ.Сейдаханұлы. – Алматы, 1995.

– 272 б.

Боранбайұлы С. Азаттық еді аңсаған. – Алматы: Ел-Шежіре, 2006. – 264 б.

Асанов Қ. Айтыс өнерінің ақпараттық-насихатшылдық ролі // Қарағанды университетінің жаршысы. – 2009. – №2(54). Мұсаев А. Әйтеке би ауданының этномәдени мұрасы. – Ақтөбе, 2006. – 353 б.

Айтыс. Бірінші том. // Құрастырт. Ш. Ахметов, Б. Ысқақов.– Алматы: Жазушы, 1965. – 556 б. Әуезов М.О. Шығармаларының елу томдық толық жинағы. 16-т. – Алматы: Жібек жолы, 2004. – 400 б.

87

ХІХ-ХХ ғасырлардағы Ақтөбе өңіріндегі айтыстарындағы ұлттық идея

References

Asanov Q. (2009). Aıtys óneriniń aqparattyq-nasıhatshyldyq roli. [Information and propaganda role of the art of aitys // Karaganda University Bulletin] No. 2. 193-194 p. (In Kazakh)

Ahmetov Sh.Ysqaqov B. (1965).Aıtys. Birinshi tom. [Aitys. The first volume]Almaty: Writer. 556 p. (In Kazakh)

Áýezov M.O. (2004). Shyǵarmalarynyń elý tomdyq tolyq jınaǵy. 16-t. [Full-length collection of works. Vol.16] Almaty: Silk Way. 400 p. (In Kazakh)

Boranbaıuly S. (2006).Azattyq edi ańsaǵan. [Dreamed of independence]Almaty: Legal Literature. 264 p. (In Kazakh) Joldasbekov M. (1990). Asyl arnalar: zertteýler, maqalalar. [Noble channels: research, articles] Almaty: Writer. 330 p. (In Ka-

zakh)

Kerderi Á. (1993). Qazaǵym. [Kazakh]Almaty: Writer.129 p. (In Kazakh)

Qasqabasov S. (2018). Oı sana. Sýjdenıa: Suhbattar, besedy. [Judgments: interviews, conversations.] Astana: Arda. 296 p. (In Kazakh)

Qoılybaev Sh. (2007).Aıtys – ulttyq rýhty ulyqtaýshy óner. [Aitys is an art that promotes a national spirit. Kazakh language and literature magazine] No. 4. 84-88 p. (In Kazakh)

MuqanovS.(2002).QazaqtyńXVIII-XIXǵasyrdaǵyádebıetinińtarıhynanocherkter.[EssaysfromthehistoryofKazakhlitera- ture of the XVIII-XIX centuries]Almaty:Arys. 272 p. (In Kazakh)

Musaev A. (2006). Áıteke bı aýdanynyń etnomádenı murasy. [Ethno-cultural heritage of Aitekebiysky district of Village] Aktobe. 353 p. (In Kazakh)

SeıdahanulyQ.(1995).Qaharlysózqamalbuzady.[Aterribleworddestroysthefortress.(Aitysofakynsintheyearsofthegreat Patriotic war)]Almaty. 272 p. (In Kazakh)

SháripA. (2000). Qazaq poezıasy jáne ulttyq ıdeıa. [And the national idea in Kazakh poetry]A.: Education. 336 p. (In Kazakh)

88

С. Касумова

Институт фольклора Национальной Академии наук Азербайджана,

Азербайджан, г. Баку, e-mail: sevdagasimova20@gmail.com

БЕКИР ЧОБАНЗАДЕ И ФОЛЬКЛОР ТЮРКСКИХ НАРОДОВ

Встатье изучаются научные взгляды видного ученого Бекира Чобанзаде о фольклоре,

вчастности фольклоре тюркских народов. Хотя до настоящего времени о научной и художественной деятельности Бекира Чобанзаде было написано множество статей и монографий, его размышления о фольклоре, можно сказать, оставались в стороне от исследований. Хотя выдающийся литератор осуществил необходимое количество работы по сбору, изданию и изучению народной литературы. Его деятельность в Обществе Обследования и Изучения Азербайджана, поездки в экспедиции, работы по кумыцкому фольклору и пр. тому пример. Их системное изучение как целого представляет собой серьезную и важную задачу, стоящую перед фольклористикой. Бекир Чобанзаде в проводимых анализах воспользовался образцами народной литературы как линией, для ясности мысли, успешности результатов уделил больше места идущим из народной памяти фактам. Пословицы, поговорки, баяты, песни, обрядовый фольклор, легенды, предания, сказки, эпосы и т.д. занимают важное место в исследованиях. Богатая этнографическая культура, фольклорная память тюркских народов составляли энергетический источник анализа выдающегося ученого. В этой статье впервые эта область оставшегося за пределами внимания творчества ученого превращается в предмет исследования. Как результат исследования, можно прийти к выводу, что Бекир Чобанзаде был не только лингвистом и литературоведом, вместе с тем, был выдающимся ученым, глубоко знающим, а также изучающим фольклор и этнографию тюркского народа. Цель данной работы состоит в прояснении общих аспектов, научно-теоретической системы фольклористической деятельности

вбогатом творчестве Бекира Чобанзаде.

Ключевые слова: Бекир Чобанзаде, тюркские народы, фольклор, этнография, литературовед, тюрко-татарский.

S. Gasimova

Institute of Folklore National Academy of Sciences of Azerbaijan,

Azerbaijan, Baku, e-mail: sevdagasimova20@gmail.com

Bakir Chobanzade and folklore of turkic peoples

In the article the famous scientist Bakir Chobanzade’s scientific thoughts about folklore, especially folklore of Turkic peoples are investigated. Though many articles and monographs about Bakir Chobanzade’s scientific and artistic activity have been written, his thoughts about folklore are almost beyond the researches. Nevertheless the prominent writer has done all necessary work in the collection, publication and research of folk literature. His activities in the Azerbaijan Society for Scientific Research and Studies, the visit on expeditions, works done about the Kumuk folklore, etc. are examples for it. The systematic study of these as a whole is one of the serious and necessary issues in folklore-study. B.Chobanzade has used the samples of folk literature as a line in his analysis and has given the more attention to clarify the thoughts and results from the folk memory. Folklore samples such as proverbs, sayings, bayati (quatrain), songs, folklore ceremony, legends, rumors, tales, eposes, etc. take an important part in his researches. The rich ethnographic culture of Turkic peoples and the folklore memory form the energy source of the analysis of the outstanding scientist. For the first time in the article this area becomes a subject of the research. As a result of his researches it is concluded that B.Chobanzade is not only a linguist and literary critic, but he is also an outstanding scientist who is deeply aware of the folklore and ethnography of the Turkic peoples.

Key words: Bakir Chobanzade, Turkic peoples, folklore, ethnography, outstanding, literary critic, Turkic-Tatar.

Бекир Чобанзаде и фольклор тюркских народов

С. Касумова

Әзірбайжан Ұлттық Ғылым Академиясы, Фольклор институты, Әзірбайжан, Баку қ., e-mail: sevdagasimova20@gmail.com

Бекир Чобанзаде және түркі халықтарының фольклоры

Мақалада көрнекті ғалым Бекир Чобанзаденің фольклор туралы, атап айтқанда түркі халық­ тарының фольклоры туралы ғылыми көзқарастары қарастырылады. Осы уақытқа дейін Бекир Чобанзаданың ғылыми және көркемдік қызметі туралы көптеген мақалалар мен монографиялар жазылғанымен, оның фольклор туралы ой-пікірлері зерттеуден тыс қалды деуге болады. Әйтсе де көрнекті жазушы халық ауыз әдебиетін жинау, басып шығару және зерттеу үшін қажетті көлемде еңбек етті. Оның Әзірбайжанды зерттеу және зерттеу қоғамындағы қызметі, экспедициялары, құмық фольклоры бойынша жұмысы және т.б. мысал бола алады. Оның барлығын жүйелі түрде зерттеу фольклор алдында тұрған елеулі әрі маңызды міндет. Бекир Чобанзаде талдауларда халық ауыз әдебиетінің үлгілерін қолданды, ойдың айқындығы, нәтижелердің жетістігі үшін халық жадынан шыққан фактілерге көбірек көңіл бөлді. Мақал-мәтелдер, бәйттер, әндер, салтдәстүр фольклоры, аңыздар, ертегілер, эпостар т.б. зерттеуде маңызды орын алады. Түркі халықтарының бай этнографиялық мәдениеті мен фольклоры көрнекті ғалымның талдауының қуат көзі болды. Бұл мақалада тұңғыш рет ғалымның зерттеуден тыс қалған шығармашылығы басты зерттеу нысанына айналды. Зерттеу нәтижесінде Бекир Чобанзаде тек лингвист пен әдебиеттанушы ғана емес, сонымен бірге көрнекті ғалым, түркі халықтарының фольклоры мен этнографиясын тереңінен зерттеуші деп қорытынды жасауға болады. Бұл зерттеу жұмысының мақсаты – Бекир Чобанзаденің бай шығармашылығындағы фольклорлық қызметтің ғылымитеориялық жүйесінің жалпы аспектілерін нақтылау.

Түйін сөздер: Бекир Чобанзаде, түркі халықтары, фольклор, этнография, әдебиеттанушы, түркі-татар.

90