32

Рұқұғ бас ұрмақ – алдында құда хазірге ұқсас, ол да – иша-

рат.

Сәжделер – әуелі жерден жаралғанына ықрары, екіншісі – және жерге қайтпағанына ықрары, бас көтермек және тіріліп, сұрау бермегіне ықрарының ишараты.

Қағадат ул-ахир – дұғаның ақырында аллаха тахият, одан тәшәһһуд, одан салауат, пайғамбарымыз саллаллаһу ғалайһи уәссәлләмге айтпақ үшін ең ақырғы сәлемменен тауысасыз, яғни Алла тағаладан не тілеп дұға қылдыңыз. Ол дұға қазинасы күллі мұсылмандарды ортақтастырып, оларға да сәләмәтшілік тілеп әм рахмет тілеп бітіресіз.

Жә, бұл сөзден не ғибрәтлендік?» [42, 481] – деп Ислам дінінің ұлығы болып саналатын ғибадаттың бірі – намазды қалай оқу керектігін толығымен сөз етеді. Осындай уағыздарынан кейін Абайдың діндарлығына анық көзіміз жете түседі. Абайдың осы айтылған сөздерін Ислам дінінің қасиетті кітабы Құ- ран-Кәрімнің кез келген аят хадистерінен кездестіруге болады. Тіпті Құранның бірінші «Фатиха» сүресі де осы айтылған мәселелермен толық қамтылады. Мәселен, «Қирағат» – араб сөзі, оқу мағынасында айтылады. «Сураһи Фатиха» Құранның бірінші сүресі, «Руқұғ» араб сөзі – намаз, оқығанда тізеге қол қойып еңкею, тізе бүгу, «Сәжде» араб сөзі, намаз оқығанда маңдайын жерге тигізу, «Қағадат-ул-ахир» – араб сөзі, намаз бітерде соңғы отыру, «Ат-тахият» араб сөзі, сәлемдесу, құттықтау, «Тәшшәһһуд» – араб сөзі, куәлік беру мағынасында айтылады. Міне, осы ұғымдарды Абай қайдан алды, егер діннен хабардар болмаса.

Абай танымында құдай – махаббат пен әділдіктің ерекше көрінісі, адамды адалдыққа бастайтын қамқор да жебеуші күш. Мұнда Абай Алланы дәріптеуді емес, құдайдың жақсы қасиеттерін адамның бойына сіңіруді мақсат етеді. Сондықтан да «құдай» деген ұғымды адам бойындағы асыл қасиеттер – адамгершілік, әділеттілік, шындық, тәрбие, махаббат сияқты мораль мәселелерімен байланыстырады, дінді адамгершілікке бағындырмақ болады:

Махаббатпен жаратқан адамзатты, Сен де сүй ол алланы жаннан тәтті.

261

Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп Және хақ жолы осы деп әділетті [42, 296].

Абайдың ұрпаққа ұсынар бағыты – адамгершілік жолы. Абайдың «иман» туралы түсінігі де діншілдік көзқараспен етене байланысып, Исламдық ұғыммен жанасып жатады.

Абайдың дін туралы ойларын М. Әуезовтің осы тұрғыдан келіп түсіндіргісі келгенін байқаймыз. Мұхтар Әуезов Абай шығармаларындағы діни наным мен адамгершілік ұғымның қатар келіп отыруына ерекше назар аударған. Жазушы Абайдың дін жайлы танымын, сыншыл ақылға салып өзінің ішкі нанымы тұрғысынан «Абай жолы» роман-эпопеясында ақын маңында жақын жүрген адамдар арасындағы пікір таласы арқылы, ақынның белгілі бір ортада айтқан әңгіме-сұхбаты арқылы, дін басыларымен өткізген айтыс-тартыстары арқылы, олардың ішкі наным-се- німдері мен психологиясындағы өзгерістері негізінде образды түрде көркемдеп көрсету жолымен ашып берді. Мұхтар Әуезов Абайдың исламиятқа қатынасын зерттеу арқылы «Абай діні – сыншыл ақылдың шартты діні» деген ой қорытындысына келуде, әсіресе Абайдың дін жайлы таным түсінігіне сүйенгені анық байқалады.

2.4. Көркем мәтіндегі эстетикалық таным тамырластығы

Әдебиеттің дамуына халықтың өнері мен мәдениетінің, әдемілігі мен сұлулығының әсері мол. «Халық болған жерде өнер бар, оған деген көзқарас, эстетикалық талғам бар» [205, 4]. «Эстетика – әдемілік туралы ғылым», – деген Г. Поспелов [206]. Өнердің эстетикалық сипаты жайында сын-зерттеу жазған М. Қаратаевтың «Әдебиет және эстетика» еңбегінде: «Эстетика әсемдікті зерттейтін ғылым десек, әсемдікті танытатын қоғамдық сананың ерекше саласы – өнер. Ендеше, өнер – эстетика ғылымының негізгі объектісі...», – деген [207, 30]. Грек ойшылдары сұлулық пен ақиқат негіздерін бір-бірімен ажырамас бірлікте қарастырды (Демокрит, Гераклит, Аристотель). «Аристотельдің эстетикасын оның: тіршілік дүниесі, мәні, төрт түрлі себеп, фор-

262

ма мен материя, мүмкіндік пен шындық, құдай және белгісіз түйсік дүниесі туралы ілімін оқып барып түсінуге болады», – дейді В. Асмус өзінің «Эстетика тарихы мен теориясының мәселелері» атты еңбегінде [208, 93].

Аристотельдің шындықпен жанасқан бұл «ажырамас бірлігі» оның эстетикалық көзқарасының басты тұжырымына айналды. Платонның көзқарасы негізінде Аристотель өнер мен эстетиканы байланыстыра қарастырып, өзінің әйгілі «еліктеу теориясының» негізін салды. Көне грек философы өзінің «Поэтика» атты еңбегінде: «Поэзия, музыка және драма жанрлары – еліктеуден туған өнер», – деген қағида ұсынды. Ол: өнердің пайда болуы адамның еліктеу қабілетіне тікелей байланысты, шығарманың мазмұнымен қатар оқырманның, тыңдаушының әрі көрерменнің қабылдау дәрежесі, олардың қаншалықты әсер алғаны да маңызды мәселе деп есептеді. Ал Платонның пікіріне сүйенетін болсақ, барлық өнер атаулы сұлулыққа ұмтыла отырып, күнделікті шынайы өмірден асқақтай көтеріліп таза, адам санасынан жоғары тұрған дүниелерге негізделіп, құдіретті әлемнің тұңғиығына сүңгігенде ғанаэстетиканың ең жоғары көрінісі болып табылмақ» [209, 11].

Эстетика ілімінің даму тарихын қалыптастыруда ерекше үлес қосқан эстет-ғалымдардың қатарында Ресейдің белгілі әдебиет сыншылары мен өнертанушылары А.И. Герцен, В. Белинский, Н.Г. Чернышевский және Н.А. Добролюбов сынды өкілдерін қоса атауға болады. Олардың эстетикалық танымын талдай келе: «Бұл ғалымдар – бірде адам мен шындық арасындағы эстетикалық қа- рым-қатынасты жан-жақты қарастырады (Чернышевский)», – деп жазды Ю. Борев [210, 5]. Шындыққа өрілген өмір көріністерін бейнелеуді талап ету, сөйтіп, сұлулық атаулыны күнделікті тіршіліктен іздеу – ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы өмір сүрген Ресей ойшылдарының басты тұжырымына айналды. «Рас, жаңа заманда қазақ әдебиеті эстетика талқысына түсіп, үлкен ғылымның зерттеу объектісіне айналды. Бүгінгі таңда әдебиет тарихын пайымдауға арналған жаңа еңбектерден ғылыми дәлдік, теориялық біліктілік, сарабдал объективтілік, соны ой, батыл байлам талап етілуі қажет деп ескертедіакадемикР. Нұрғали [5, 45]. Сан ғасырлар бойы неше түрлі сана, таным сүзгісінен өткен бұл тұжырым-пікірлер эстетика

263

ғылымын әр қырынан танып білуге, оның табиғатын ашуға бағытталды. Олар кейде бір-біріне қарама-қайшы келсе, кей тұста бір-бі- рінтолықтырып, жалғастырып, дамытып отырды.

Эстетика ғылымының қалыптасу тарихының бір тармағы ретінде түркі топырағында өрлеп дамыған ой жүйелері де өзіндік рухани, этникалық өзгешелігі бар құндылықтар жиынтығынан тұрады. Сондықтан Абайдай дананы дүниеге келтірген халықтың өз тума әдет-ғұрпын, таным көкжиегін, ойлау, пайымдау жағалауын назардан тыс қалдыруға болмайды.

Дегенмен, кез келген халықтың санасында бекіген эстетикалық қабылдаудың өзіндік үрдісі, белгісі болатыны анық. Себебі сұлулыққа құштарлық адам баласының бойына жаратылысынан туа біткен қасиеттердің бірі болып табылады. Тек таным мен рухани өсу негіздеріне, кішкентайынан бойына дарыған қабілетіне қарай оның байқалу, даму дәрежесі әрқайсысында әртүрлі сипатқа ие болып, әртүрлі реңкте байқалады. Олай болса, әр халықтың тыныс-тіршілігімен, табиғи бітімімен біте қайнасқан сөздік қоры, асыл әдеби мұрасы да, ең алдымен, тәрбиелік, эстетикалық мақсатта туып өркендеді. Сонау халық ауыз әдебиеті үлгілерінен бастап, бүгінгі күн құлаш жая өркендеп келе жатқан қазақ әдебиетінің озық туындыларының әрқайсысы адамзат үшін арналып жазылғандықтан, өмірлік сұлулық мәселелерін, табиғатпен тығыз қарым-қатынас орнатқан үйлесімділік сипаттарын бейнелеуге негізделіп келеді. Сол себепті өзгемен қатар, өз төл топырағымыздан сусындаған эстетикалық алғышарттарды атамау мүмкін емес.

Кез келген өнер танымдық қасиеті мол, рухани болмысы терең мұраның қасынан ғана бой түзейді. Әр ұрпақ, әр буын бірінші ата-анасының тәрбиесінде болса, екіншіден, ертегілер, аңыз әңгімелер, батырлар жырын естіп, халқымыздың бай ауыз әдебиетінің әсерімен өсіп-өнеді. Баршаға ынтызар сәбидің жүрегі, қабылдау қабілеті жақсы мен жаманды, ең алдымен, аңыз-әңгі- мелерде жырланатын кейіпкерлердің болмыс-тіршілігінің әсері арқылы ажыратылады.

«...Қазақ халқының баяғы заманнан бергі негізгі рухани азығы, мәдениеті, философиясы – ауыз әдебиеті болғандығы мәлім...», – дейді академик С. Қасқабасов [211, 3]. Олай болса, қа-

264

зақтың жігіттерін батырлыққа, қайсарлыққа шыңдап, сұлулықты қадірлей білуге үндеген ауыз әдебиеті үлгілерінен бастау алған эстетикалық танымдағы шығармалар жалғасын тапқан.

Эстетикалық танымның, талғамның және оны көркем ой арқылы қабылдаудың биік шоқтығының құбылысты көріністері – өнер мен әдебиет туындыларында ерекше нысанмен сараланады. Әдебиет пен өнерді эстетика тұрғысынан алып, Абайдың көркемдік әлемі мен Әуезовтің рухани әлеміндегі, сөз өнеріндегі дараланған шеберліктерін, ақын мен жазушы туындыларындағы эстетикалық құндылықтарын, сұлулық қағидаларын өзге қырынан қарап таныту қажет болып отыр.

Қазақ әдебиеттану ғылымында, негізінен, Абай мен Әуезов шығармаларының эстетикалық көркемдік сипаты біраз қарастырылды дегенде, арнайы қомақты зерттеулер: Қ. Жұмалиевтің «Абайға дейінгі қазақ поэзиясы және Абай поэзиясының тілі» (1948), Ә. Тәжібаевтың «Өмір және поэзия», (1960), З. Ахметовтың «Казахское стихосложение» (1964), «Поэтика эпопеи «Путь Абая» в свете истории ее создания» (1984), «Абайдың ақындық әлемі» (1995), «Поэзия шыңы – даналық» (2002), Е. Лизунованың «Мастерство М. Ауэзова» (1968), М. Қаратаевтың «Әдебиет және эстетика» (1970), С. Қирабаевтың «Өнер өрісі» (1971), М. Базарбаевтың «Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы» (1973), М. Атымовтың «Қазақ романының поэтикасы» (1975), Р. Нұрғалидің «Өнердің эстетикалық нысанасы» (1979), «Сөз өнерінің эстетикасы» (2003), Майтановтың «М. Әуезов – суреткер» (1996), т.б. еңбектерде әдебиет пен өнердің эстетикалық қырлары, соның ішінде Абай мен Әуезов шығармаларының көркемдік шеберлігі қарастырылғаны мәлім. Ал Абай мен Әуезовтің эстетикалық көзқарасын философиялық-эстетикалық тұрғыдан зерттеген Әлқожаев Қыдырбектің «Абайдың эстетикасы және Ислам» атты кандидаттық диссертациясын, Есбаев Құлмағанбеттің «М.О. Әуезовтің эстетикалық көзқарастары» атты 1973 жылы қорғаған кандидаттық диссертациясын атауға болады.

Қазақ әдебиетінің тарихында мол зерттелген сала Абай мұрасы мен Әуезов шығармашылығы десек те, оның да әлі нақтылы ғылыми зерттеу нысанасына алынбай қозғаусыз жатқан жақтары баршылық. Соның ішінде, қазақ әдебиеттану ғылы-

265

мында назардан тыс қалған күрделі тақырыптардың бірі – Абайдың эстетикалық танымының М. Әуезов туындыларындағы сипаты.

Абайдың ақындық пәлсапасының қалыптасу және рухани өсу жолы, танымдық қайнар көзі, эстетикалық әлемі ғылыми зерттеулерде жан-жақты қамтылып, байыппен бағаланды. Әсіресе абайтануды ғылыми мектеп ретінде қалыптастырған ғұлама ғалым Мұхтар Әуезовтің орны ерекше. Ол Абайдың өмірі мен шығармашылығы туралы өзінің отыздан аса мақалалары мен «Абай (Ибраһим) Құнанбаев» атты монографиясында ұлы ақынның «жүрегіне терең бойлап», «жұмбақ» та ойлы адамның өмірі мен өлеңін терең де тиянақты түрде пайымдап, тұжырымдап, абайтанудың бағдарын анықтап берді. Біздің алдымызда тұрған мақсат – Абайдың эстетикалық дүниетанымының Мұхтар Әуезов шығармашылығына әсері және жазушы туындыларынан көрініс тапқан қырларын ашу. Соның ішінде ақын мен жазушы шығармашылығындағы әдебиет эстетикасы мәселесіне талдау жасау.

Абайдың дүниеге көзқарасының көлемі кең, саласы мол. Сондай елеулі салаларының бірі – оның эстетикалық дүниетанымы. «Абай өзіне дейінгі бұрын-соңды болмаған әдеби-эстети- калық жаңалық ашқан», – деген ғалым А. Ісімақованың пікірі ақынның қазақ әдебиетінде тұңғыш әдеби-эстетикалық ой дүниесінің негізін салған шеберлігін танытады [29, 25]. Бұл таным, негізінен, поэзия тілімен берілсе де, қазақ қауымының ойсанасында тұңғыш рет теориялық тұрғыдан ой толғауымен де ерекшеленеді. Осы құбылыстың сырын М. Әуезов 1922 жылдың өзінде-ақ көре біліп, Абай жұртшылықтың көркем өнерге деген көзқарасын жаңа бағытта тәрбиелеуші күрескер деп бағалаған болатын.

«Абай Құнанбаевтың арнайы эстетикалық трактаттар жазбағаны белгілі. Әйтсе де, данышпан ақын-композитордың шығармаларынан әсемдікке, сұлулыққа деген эстетикалық талап-тал- ғамын айқын аңғарамыз» [212, 619]. Дәлірек айтсақ, ақын шығармаларындағы әдебиет пен өнерге берген бағаларын, оған қойған талаптарын, өнер туралы айтқан пікірлерін әдебиеттану ғылымында ерекше даралап атауға болады. Себебі өлең, сөз

266

өнері, ақын, әнші жайлы тұңғыш қазақ әдебиетінде сөз қозғап, оның қоғамдағы орны туралы алғаш пікір айтқан – Абай. Абай – өлеңге, өнерге, өнерпазға аса құрметпен қараған ақын. Ән, өлең, өнер, ақын, әнші, оның тыңдаушысы туралы қазақ сөзі Абайдан басталып, Абай қояр талапқа, Абай қалар талғамға өлшеніп, талап пен талғам таразысына тартылады.

«Сөз өнері, өлең, ән-күй туралы пікір толғайтын өлеңдерінде Абай бұрынғы жыршылар мен ақындардың салып кеткен дайын сүрлеу жолымен жүруге құмар емес екенін ашық айтты. Сөз өнерінің ұлы суреткері ретінде Абайдың орасан зор тарихи еңбегі мынада: ол жаңа заман қазақ әдебиетінің алдына жаңа міндеттер қоятынын жақсы түсінді, ұлттық әдебиетті жаңа дәуірдің тілек-талаптарына сәйкес жаңғырту қажеттігін ерекше көрегендікпен сезе білді және де бұл іске өз талантының бар күшімен қызмет етті», – дейді академик З. Ахметов [196, 330].

Қазақтың ақындық өнерін нағыз халықтық, ұлттық биік дәрежеге көтерген – тұңғыш қалам қайраткері де Абай. «Абайдың өзге ақындардан екінші бір ерекшелігі – Абай сол заманда-ақ, кеңінен тараған эстетикалық теориялардан хабардар болған, көптеген эстетикалық ұғымдар оған таныс еді. Арғы жағы Сократ, бергі жағы Спенсер, әсіресе В.Г. Белинский мен Н.Г. Чернышевский сияқты ойшылдардың эстетикалық принциптерін естіп, оқып әжептәуір білім алған. Сонымен өмір эстетикасы, тарихи дәстүр мен мәдени мұра, ғылым мен философия жетістіктері – осының бәрін қорытып, бұған нәзік жаны мен терең ойын қосып, данышпан Абай қазақ халқының эстетикасын жасап шықты» [212, 620]. Абайдың ақындық тарихи еңбегі қазақ халқының мәдени даму, өркендеп өсу жолындағы ерекше елеулі кезеңдерінің бірі болды. Абай – өз халқының ең ардақты асыл арманын, ой пікірін, сезім сырын жеріне жеткізе жырлаған жаңа бағыттағы, жаңа әдебиеттің атасы. Қазақ көркем әдебиеттің көрікті әдеби тілін шырқау биікке көтеріп, өркенін өсіріп, байытқан ұлы ақын Абай екені даусыз.

Көркем әдебиеттің заман талабына сай келіп, биік идеялы, терең мағыналы болуы – ең негізгі қағида деп білген Абай, қуатты ойдан бас құрап шыққан құдіретті көркем жырымен халықтың сана сезімін сергітіп, ел көңілін өмірдің келелі мәселелеріне

267

аударып, болашаққа бой ұрған мұрат-мақсаттың жетекшісі болды. Абайдың ақындық дарынына ғылыми тұрғыдан алғаш жоғары баға беріп, жұртшылыққа танытқан Ахмет Байтұрсынов болатын. «Қазақтың бас ақыны» атты мақаласында: «Абайдың өлеңдері қазақтың басқа ақындарының өлеңінен үздік артықтығы әр нәрсенің бергі жағын алмай, арғы асылынан қарап сөйлегендіктен. Басқа ақындардың сөзге шеберлігі, шешендігі Абайдан кем болмаса да, білімі кем болғандығы даусыз», – деп, ақын поэзиясының артықтығын оның тереңдігі мен шешендігінен табады.

Абайдың ең көп көңіл бөлінген, ең көп талқыланған және ең маңызды тарауы – әдебиет пен өнер эстетикасы. Абай ақын болғандықтан өлеңнің сапасына, сөздің мазмұны мен көркемдік құдіретіне қатты назар аударған. Абай қазақ поэзиясының өлең өрнектерін дамытып, байытуға зор үлес қосты. Қазақ поэзиясына Абай қосқан жаңалықтар қаншалықты мол болса, ол орнықтырған дәстүрлер де соншалықты мол болды. Абай қазақ өлеңін мазмұны жағынан байытқаны баршаға аян. Ал форма жағынан келсек, бұл саладағы қосқан жаңалығы да өте көп. Әрбір шумақ, әрбір жол көп жайды аңғартады. Формасын, жанрлық түрін, тіпті тілін былай қойып, кейбір шумақтардың ырғағына, ішкі ойнақы үніне, ой оралымына құлақ салсақ, бұрынғы қазақ поэзиясынан жер мен көктей айырмашылықтарын көреміз. Сол айырмашылықты өз уақытында дәл аңғарған, ұлы ақынды поэзия әлеміндегі жаңашыл ақын, поэзия реформаторы деп санаймыз. Белгілі жазушы-ғалым Т. Әлімқұловтың «Жұмбақ жан» атты еңбегінде: «Абайдың алдында Абай құлап түсерлік мәдениетті ірі ақын жоқ-ты. Сахара шындығы осындай болғандықтан, ақын Абай, жаңашыл Абай өзінің озық эстетикасын, тәуелсіз төл ұғымын «Бірі жамау, бірі құрау» өлеңдерді сынаудан бастайды да, «Әттеген-ай, сөз таныр кісі болса» деп, бармақ шайнаумен бітеді», – деп айтқан Абайдың эстетикасы туралы пікірі көп нәрсені аңғартады [213, 39]. Ақынның осы салада тындырған еңбегінің көлемі, мән-мағынасы шексіз зор.

Абайдың әдебиет, көркемөнер туралы эстетикалық талғамы биік. Ол қазақ әдебиетінде тұңғыш рет ақынның, әншінің, сөз өнерінің халық алдындағы борышы, әдебиет пен өнердің мәні,

268

мақсаты туралы сөз қозғап, ой тастады. Әдебиет пен өнердің халықтық сипатын көтерді. Абайдың сөз, ән өнері туралы эстетикалық көзқарасын білдіретін өлеңдері: «Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы», «Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін», «Көңіл құсы құйқылжыр», «Өзгеге көңілім тоярсың», Әсемпаз болма әр неге», «Біреудің кісісі өлсе, қаралы – ол», «Адамның кейбір кездері», «Құлақтан кіріп бойды алар». Бұл өлеңдерінде әншіге, ақынға, сөз өнеріне жоғары талап пен шарт қойып, өзінің ақындық платформасын жариялайды. Өзінің эстетикалық қуаты жоғары ақын екенін білдіреді. Бұл өлеңдерінде Абай әдебиет сыншысы ретінде танылады.

Абайдың биік эстетикалық танымын білдіретін «Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы» атты өлеңі туралы М. Әуезов былай дейді: «Ең алғашқы сөздерде өлеңге көркемдіктің шартын қойып, эстетикалық жаңа норма жариялайды. Адам баласы айтып келген сөздің асылы – поэзия екенін биік бағалаумен бірге, оны төмендететін олқылықтарды да алдымен айтады» [49, 129].

Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы, Қиыннан қиыстырар ер данасы. Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп, Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы.

Абай өлеңді бәрінен де жоғары бағалап, оны сөздің патшасына балайды. Ердің данасы ғана сөзді қиыннан қиыстырып тудыратынын айтады. Өлеңнің тілге жеңіл, жүрекке жылы тиюі мен айналасының жұп-жұмыр болуын қадағалайды.

«Іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын Қазақтың келістірер қай баласы? –

деп халыққа үлкен сауал тастап, шарт қояды. Абай өзінің халқына жақын тартып, жақсы өлеңді қазақтың қай баласы келістіріп шығаратынын сұрайды. Ол ақындардан өлеңнің іші алтын, сырты күміс болуын қадағалап, поэзияның шын шабыттан, шын тебіреністен тууын талап етеді. Ішкі мазмұны терең, ал сыртқы пішіні де келісті өлең ғана нағыз өлең екенін ескертеді.

269