24

ISSN 1563-0358; еISSN 2617-7161

Индекс 75881; 25881

ХАБАРШЫ

ISSN1563-0358•Индекс75881;25881

eISSN2617-7161

ӘЛ-ФАРАБИатындағы КАЗАХСКИЙНАЦИОНАЛЬНЫЙ AL-FARABIKAZAKH

ҚАЗАҚҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ УНИВЕРСИТЕТимениАЛЬ-ФАРАБИ NATIONALUNIVERSITY

ЭКОНОМИКА СЕРИЯСЫ №1 (131) наурыз

ХАБАРШЫ

ЭКОНОМИКА СЕРИЯСЫ

ВЕСТНИК

СЕРИЯ ЭКОНОМИЧЕСКАЯ

THE JOURNAL

OF ECONOMIC RESEARCH & BUSINESS ADMINISTRATION

1(131) 2020

04.05.2017 ж. Қазақстан Республикасының Ақпарат және коммуникация министрлігінде тіркелген

Ғылыми басылымдар бөлімінің басшысы

ИБ № 13527

Гульмира Шаккозова

Телефон: +7 747 125 6790

Пішімі 60х84 1/8. Көлемі 9,8 б.т. Тапсырыс № 3320.

E-mail: Gulmira.Shakkozova@kaznu.kz

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің

Редакторлары:

«Қазақ университеті» баспа үйі.

050040, Алматы қаласы, әл-Фараби даңғылы, 71.

Гульмира Бекбердиева

«Қазақ университеті» баспа үйінің баспаханасында басылды.

Ағила Хасанқызы

Компьютерде беттеген

© Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 2020

ISSN1563-0358,еISSN2617-7161

TheJournalofEconomicResearch&BusinessAdministration.№1(131).2020

https://be.kaznu.kz

ҒТАМР 06.52.17

https://doi.org/10.26577/be.2020.v131.i1.01

4

© 2020 Al-Farabi Kazakh National University

Кіріспе

ұтымды және тиімді жүзеге асыру талап етіледі.

Бүгінгі таңда энергетика әр елдің, оның

Соңғы уақытта энергетикалық қауіпсіздік ұғы­

мының өзін түсіндіруде зерттеулердің белгілі

ішіндеҚазақстанныңэкономикасыныңмаңызды

бір бағытқа ауысқандығын байқауға болады.

секторларының бірі болып табылады және

Егер бұрын энергетикалық қауіпсіздік деп

оның қауіпсіздігі тұтастай алғанда ұлттық

негізгі тұтынушыларды көмірсутек ресурста­

қауіпсіздіктіңжәнеатапайтқандаэкономикалық

рымен

тұрақты жабдықтау ғана

түсінілсе,

қауіпсіздіктің маңызды бөлігі болып табылады.

енді ол айтарлықтай кеңірек түсіндіріліп

Жыл сайын энергияны тұтынудың артуы және

келеді және оған өндіру, тасымалдау және

сұранысты қанағаттандыру басым міндет бо-

әлемдік нарықтарда сату кіреді. Тиісінше, тек

лып табылады. Қазіргі уақытта энергетикалық

жеткізуші елдер ғана емес, сонымен қатар

қауіпсіздікті қамтамасыз ету өзекті бағыт болып

транзиттік мемлекеттер, тұтынушылар, сондай-

табылады, ол соңғы жылдары ішкі және сыртқы

ақ трансұлттық энергетикалық корпорация­

факторлардың

әсерінен

айтарлықтай

өсті.

лар, яғни энергетикалық тізбектің барлық

«Қазақстан-2050» Стратегиясында Қазақстан

буындарының өкілдері ортақ жауапкершіліктің

РеспубликасыныңТұңғышПрезиденті«...Қазақ­

өз үлесін көтеруге тиіс. Осылайша, мемлекет

стан жаһандық

энергетикалық

қауіпсіздіктің

пен шаруашылық жүргізуші субъектілердің эко-

негізгі элементтерінің бірі болып табылатыны-

номика мен энергетика саласындағы өзара іс-

на назар аударды. Әлемдік деңгейдегі мұнай

қимылыныңкүшеюіжұмысістеудіңсалааралық­

,

мен газдың ірі қоры бар еліміз өзінің сенімді

өңіраралық және мемлекетаралық жағдай­

стратегиялық

әріптестік

және

энергетика

ларының базасында мүмкін болады. Аталған

саласындағы өзара тиімді халықаралық ынты­

жағдайлар, сондай-ақ әлеуметтік аспектілерін

мақтастықсаясатынанбірқадамбастартаалмай-

және «энергетика-экономика-экология» үштік

ды»депкөрсеткенболатын(Қазақстан-2050стра-

балансының жетістіктерін ескере отырып,

тегиясы,2012).Осығанбайланыстымемлекеттік

елдің

энергетикалық

қауіпсіздігін

қамтамасыз

билік органдарынан елдің энергетикалық қауіп­

ету үшін мемлекеттік басқарудың неғұрлым

сіздігін қамтамасыз етуге бағытталған ұзақ

тиімді

нысандарын

іздестіру

қажеттілігі

мерзімді сипаттағы басқару қызметін

негізді,

туындайды.

Әдебиеттерге шолу

экономикалық

қызметі сипатының

күрделенуі

Елдің қауіпсіздігі мәселесі бойынша көп­

мен өзгеруінің, сондай-ақ

жаңа

сипаттағы

сын-қатерлер мен қауіптердің, атап айтқанда,

теген зерттеулердің болуына қарамастан, қазіргі

климаттыңжаһандықөзгеруініңәсеріненболды.

заманғы ғылыми қоғамдастықта экономи­

Осының барлығы «энергетикалық қауіпсіздік»

калық­

қауіпсіздік категориясын және оның

ұғымының көптеген жаңа анықтамаларының

құрылымдық мазмұнын анықтаудың бірыңғай

пайда болуына әкелді (David, 1981: 185).

тәсілі жоқ (Азатбек, 2017: 350). Басылымдар-

Сонымен қатар, М. Церетели ұқсас тәсілмен

дан байқайтынымыз талдауы XIX ғасырдың

экономикалық

қауіпсіздік

тұжырымдамасы

екінші

жартысынан

бастап

терминге де-

адамдар (адам капиталы), капитал, энергетика,

ген қызығушылықтың

айтарлықтай

өскенін

су, технология және білім сияқты нарықтар мен

көрсетті. Қауіпсіздік бойынша бірінші мақала

ресурстардағы

экономикалық

мүмкіндіктерге

медицина саласындағы Scopus деректер ба-

қол жеткізудің ұзақ мерзімді қауіпсіздігіне

засында

1852 жылы

пайда

болды.

Барлығы

қатысты екенін көрсетеді. Бұл тұжырымдама

«қауіпсіздік» тақырыбы бойынша 1852 жыл-

адамдар мен халықтар үшін маңызды, тек

дан бастап 2018 жылға дейін 522778 мақала

еркін адамдар ғана еркін қоғам құра алады, ал

жарияланған. Б. Бузанның пікірінше, анархистік

олардың

еркіндігі

адамдардың экономикалық

саяси құрылым мен нарықтың экономикалық

қауіпсіздігіне сүйенеді. Әрбір мемлекеттің ұзақ

құрылымы арасындағы қатынасты талқылайтын

мерзімдіішкітұрақтылығыұлттыққауіпсіздіктің

экономикалық қауіпсіздік тақырыбында белсен­

басты факторы болып табылады. Алайда эконо­

ді пікірталастар өтуде. Бұл пікірталастар әр

микалық өсусіз тұрақтылық және жеке тұлғалар

түрлі тәсілдермен сипатталатын мемлекет пен

үшін экономикалық қызметті еркін таңдау

қоғамның нарыққа қатысты ұстанымымен,

мүмкіндігі жоқ деп көрсетеді (Tsereteli, 2008).

сондай-ақ жекелеген экономикалық субъекті­

Әлемдік тәжірибеге сәйкес, «экономикалық

лердің өз талаптары бар жағдайлармен тығыз

қауіпсіздік» анықтамасы пайда болғанға дейін

байланысты (Buzan, 1998: 237). Тағы бір еңбе­

әлемде «ұлттық экономикалық қауіпсіздік»

гінде Б. Бузан экономикалық қауіпсіздік мем-

ұғымы қолданылды, ол өткен ғасырдың 80-

лекетте байлық пен қуаттың қолайлы деңгейін

ші жылдарының ортасында батыс әдебиетінде

қолдау үшін қажетті ресурстарға, қаржыға

танымал болды (Колупаев, 2002: 2-9). Қазіргі

және нарықтарға қол жеткізумен байланысты

заманғы

мемлекеттің табысты экономикалық

екенін айтады (Buzan, 1983: 262). П. Хьюдің

дамуы, оның халықаралық аренадағы бәсекеге

пікірінше, әлемдік экономиканы зерттеу оның

қабілеттілігі мемлекеттің энергия ресурста-

тұжырымдалуының

парадигмасынан

басқа,

рымен қамтамасыз етілу дәрежесіне тікелей

экономикалық қауіпсіздікті арттыру үшін иде-

байланысты екенін байқауға болады. Мұндай

ология ретінде қабылдануы мүмкін үш негізгі

тәуелділік XX ғасырдың басында британдық

тәсілге негізделген. Бұдан басқа, экономикалық

адмирал Джон Фишер былай деп көрсетіп кет-

қауіпсіздікке: либералдық тұрғыдан – неғұрлым

кен: «Мұнайды кім иеленсе, ол әлемді билейді»

қарқынды жаһандану арқылы, меркантилис­

(Sustainable Energy Autority of Ireland, 2011).

тер тұрғысынан – аз жаһандану есебінен; және

Қазіргі заманғы саяси проблемалар оларды

марксистік тұрғыдан – әлемдік деңгейдегі

экономикалық процестермен тығыз байланыста

түбегейлі өзгерістермен қол жеткізілуі мүмкін.

қарастыруды талап етеді (Wallis, 2010: 442-462).

Осыған байланысты, әртүрлі идеологиялық

Мәселен, бір қарағанда, экономикалық сипатқа

ұстанымдар экономикалық қауіпсіздік дискур­

иеэнергетикалыққауіпсіздікпроблемасытікелей

сінің

басымдықтарына

әртүрлі көзқарастарды

мемлекеттің саяси қауіпсіздігін қозғайды (Jacks,

туындатады. Алайда, қазіргі уақытта бұл дис-

2011: 185-201). Бұл халықаралық қатынастар

курс либералды күн тәртібімен және оны жүзеге

теориясы­

тұрғысынанэнергетикалыққауіпсіздік

асырудың салдарларымен қалыптасады (Hough,

мәселелерін талдауға итермелейді. Алайда,

2008: 293).

ұлттық­

және энергетикалық қауіпсіздік мәсе­

1981жылыЖ.НиименД.Дизэнергетикалық

лелері арасындағы өзара байланыс халықаралық

қауіпсіздікті «тұтынушыға қолжетімді бағалар

қатынастар туралы әр түрлі теориялық ғылыми

бойынша мұнайды үздіксіз жеткізу» деп анық­

мектептердіңөкілдеріментүсіндіріледі(Checkel,

тады. Алайда, содан бері энергия қауіпсіздігі

2008).

мәселелерін түсіну өзгеріске ұшырады. Бұл

Экономикалық

қауіпсіздіктің

ерекшелігі

көбінесе

жаһандану

үдерістерінің,

адамның

экономикалық,әлеуметтік-саяси,өндірістікжәне

Көрсеткіштер

2013 жыл

2014 жыл

2015 жыл

2016 жыл

2017 жыл

Шекті мәні

Бір жылдағы инфляция деңгейі, %

4,8

7,4

13,6

8,5

7,1

7

Бюджет тапшылығы, ЖІӨ-ге %

1,9

2,7

2,2

1,6

2,8

1

Алтын-валюта резервтері (Қор ҰАО

40,4

46,2

49,5

66,2

6,5

20

активтерін қоса алғанда), ЖІӨ-ге %

ЖІӨ-ге сыртқы борыш

32,1

35,2

30,8

42,9

9,5

100

Ақша массасына Шетел валютасының

25

38

50

37

31

10

көлемі, %

Ескерту – ҚР Статистика комитеті, ҚР Ұлттық банк ресми интернет-ресурстары деректерінің негізінде авторлармен

құрастырылған

2-кестеде

ұсынылған деректер

бойын-

қызметтер­ спектрін кеңейтуге мүмкіндік береді

ша Қазақстанның қаржылық қауіпсіздігі бес

жәнеЕАЭО-ғамүшеелдергеинвестицияағынын

көрсеткіштің үшеуі бойынша қамтамасыз етіл­

қамтамасыз етеді.

мейтінін атап өтуге болады: инфляция деңгейі,

Қазақстан Республикасының азық-түлік

бюджет тапшылығы және ақша массасына ше-

қауіпсіздігі­

.Азық-түлікқауіпсіздігінқамтамасыз

тел валютасының көлемі. Қазақстан эконо­ ми­ ­

ету деңгейін бағалау келесі көрсеткіштер

касының ЕАЭО интеграциясы қаржы қауіп­

бойынша­

жүргізілді: халықтың жан басына

сіздігінің екі көрсеткішіне – инфляция деңгейіне

шаққандағытамақөнімдерінөндіру;жанбасына

және шетелдік валюта көлеміне теріс әсер етті

шаққандағы астық өндірісі; табысы ең төменгі

деген қорытынды жасауға болады, бұл көбінесе

күнкөріс деңгейінен төмен халықтың үлесі;

Ресейдегі валюта бағамының өзгеруіне байла-

азық-түлік өнімдерін тұтынуға импорттау; азық-

нысты. Бұдан басқа, Ұлттық қордан берілетін

түлік өнімдерін өндіріске экспорттау; өңдеу

трансферттерсіз ЖІӨ-нің 38%-ын құрайтын

өнеркәсібінде тамақ өнімдерін өндіру үшін. Осы

мемлекеттік

бюджет

тапшылығы

қаржылық

көрсеткіштерді қолдана отырып, азық-түлік са­

қауіпсіздікке­

қатер болып табылады. Екінші

ласындағы­

қауіпсіздіктіқамтамасызетудеңгейі­ ­

жағынан­ , қаржылық

интеграция

қаржылық

не жасалған талдауды 3-кестеден көре аламыз:

3-кесте – Қазақстан Республикасының азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету деңгейін бағалау

Көрсеткіштер

2013 жыл

2014 жыл

2015 жыл

2016 жыл

2017 жыл

Шекті мәні

Жан басына шаққандағы астық өндірісі, тонна

1,08

1,00

1,07

1,17

1,15

1,00

Табысы күнкөріс минимумынан төмен

2,9

2,8

2,7

2,6

2,6

8

халықтың үлесі, %

Халықтың жан басына шаққандағы тамақ

55,54

59,54

56,70

74,72

77,47

38,97

өнімдерін өндіру, нақты бағамен, мың теңге

Азық-түлік өнімдерін тұтынуға импорттау, %

26,0

25,8

26,8

23,9

22,8

15

Азық-түлік өнімдерін өндіріске экспорттау, %

30,0

29,0

29,0

35,0

31,0

27,0

Өңдеу өнеркәсібіндегі тамақ өнімдерін өндіру

16,6

18,1

18,8

18,0

16,1

18,1

үлесі, %

Ескерту – ҚР ҰЭМ жанындағы Статистика комитетінің ресми интернет-ресурстарының деректері бойынша авторлармен

құрастырылған

Көрсеткіштер

2013 жыл

2014 жыл

2015 жыл

2016 жыл

2017 жыл

Шекті мәні

Энергетикада негізгі құралдарды жаңарту

11,00

6,00

6,00

6,00

-

6,00

коэффициенті

Отын-энергетикалық ресурстарды тұтынуға

11,66

6,76

7,42

8,33

11,3

6,76

импорттау, %

Халықтың жан басына шаққандағы электр

5,30

5,34

5,22

5,22

5,06

1,20

энергиясын тұтыну, мың кВт * сағ

Электр энергиясын өндірудің жалпы

көлеміндегі жаңартылатын ресурстардың

8,10

8,70

10,30

12,70

-

10,00

үлесі, %

Жан басына шаққанда электр энергиясын

5,48

5,52

5,26

5,36

6,02

1,20

өндіру, мың кВт * сағ

Ескерту – ҚР ҰЭМ жанындағы Статистика комитеті, ҚР Энергетика министрлігі ресми интернет-ресурстарының

деректері бойынша авторлармен құрастырылған

Мәліметтерді ескере отырып (4-кесте), Қа­

дары оның үш түрі бойынша экономикалық

зақстанның­

энергетикалық қауіпсіздігі екі көр­

қауіпсіздікті қамтамасыз ету дәрежесі қаралды.

сеткішті

қоспағанда

қамтамасыз

етілетінін

Экономикалық қауіпсіздіктің әрбір түрі үшін

атап өту керек: тұтынуға отын-энергетикалық

қауіпсіздікті қамтамасыз ету дәрежесін, сон­

ресурстар­

импорты

және электр

энергиясын

дай-ақ олардың шекті мәнін бағалауға мүмкін­

өндірудің­

жалпы көлеміндегі жаңартылатын

дік беретін көрсеткіштер

таңдап

алынды,

ресурстар­

үлесі. Өндірістің жалпы көлеміндегі

онда ағымдағы күнгі деңгейді ескере отырып,

жаңар­ тылатын ресурстар үлесінің көрсеткіші

Еуразиялық кеңістіктегі интеграциялық процес­

2015 жылдан бастап шекті (қауіпсіз) деңгейге

терді жандандыру сәтінде 2010 жылы қауіп­

жетті.

сіздікті қамтамасыз ету деңгейі салыстырылады.

Жанбасынашаққандаэлектрэнергиясынөн­

Осылайша, экономикалық қауіпсіздікті қам­

діру көрсеткіші бойынша энергетикалық қауіп­

тамасыз ету деңгейі бірлік үшін шекті мәнді

сіздікті қамтамасыз ету деңгейінің өсуі – 2010

қабылдай отырып, нақты көрсеткіштің шекті

жылдан бастап 2017 жылға дейін 18%-ға және

мәнге қатынасы үшін қабылдануы мүмкін. Бұл

тұтыну бойынша 3%-ға төмендегенін атап өтуге

ретте есептеулер нормаланады: оны қалаған

болады. Қазақстан экономикасының энерго

ұлғайту

кезінде

қауіпсіздікті

қамтамасыз

тиімділігін2013жылданбастапхалықтыңэлектр

ету деңгейі іс жүзіндегі көрсеткіштің шекті

энергиясынтұтынуыөндіріскөлеміненазекенін

көрсеткішке қатынасы ретінде және керісінше,

көрсетеді, бұл Ресейге электр энергиясының

егер жақсырақ төмендету болса, шекті нақты

артығын экспорттауға мүмкіндік береді.

деңгейге қатынасы ретінде қабылданады.

Қазақстанның Еуразиялық кеңістікте эко­

Энергетикалық

қауіпсіздікті

қамтамасыз

номи­ калық­

қауіпсіздігін қамтамасыз ету дең­

етудегіотынэнергетикалықкешенніңағымдағы

гейін анықтау мақсатында 2010-2017 жыл-

жай-күйін

SWOT-талдау

негізінде

қолда

Артықшылықтары

Кемшіліктері

– елдің саяси тұрақтылығы;

– сыртқы факторларға, бірінші кезекте мұнай бағасына

–

елдің инвестициялық тартымдылығы;

тәуелділік;

–

пайдалы қазбалар қорларының алуан түрлілігі мен

– қызметтер импортының жоғары үлесі;

молдығы;

– энергетикалық ресурстарды тасымалдауға жұмсалатын

–

энергетикалық саладағы мемлекеттің күшті бақылауы;

жоғары шығыстар;

–

энергетиканы дамыту стратегиясындағы «көп

– негізгі қорлар тозуының жоғары деңгейі;

векторлы» көзқарас, оның ішінде экспорттық жолдарды

– жоғары білікті кадрлардың жетіспеушілігі.

әртараптандыру;

–

елдің мұнай байлығын басқару үшін Ұлттық қор құру.

Мүмкіндіктері

Қауіптері

– ДСҰ және ЕАЭО елдерінің нарықтарына тұрақты қол

– дамыған елдердің дәстүрлі энергия көздеріне деген

жеткізу;

сұранысының төмендеуі;

–

аз ауқымдағы барлау және өндіру жөніндегі жобаларды

–

ОЭК-ке шетелдік капиталдың қатысуының жоғары

іске асыру;

деңгейі;

–

мұнай өңдеу саласын жаңғырту;

–

энергия ресурстарына әлемдік бағаның құбылмалылығы;

–

елдің транзиттік әлеуеті;

–

игерудің соңғы сатысындағы кен орындарында мұнай

–

көлік секторында табиғи газды пайдалану;

өндірудің қысқаруы;

–

газ негізінде ірі мұнай-химия өнеркәсібін дамыту;

–

жекелеген мемлекеттер арқылы энергетикалық

–

көмірді отын ретінде баламалы пайдалану (көмір

ресурстарды транзиттік жеткізуге қауіп төнуі;

химиясы);

–

ЕАЭО елдерімен жеткілікті пысықталмаған нормативтік-

–

Қазақстанда атом өнеркәсібін дамыту (барлық кезеңдер).

құқықтық база;

–

қазақстандық энергетикалық жүйені қайта құру.