Теегин герл 1961 номер 1-1

Киштә һартан бәрж йовсн сумкас һарһҗ авад, шилтә әрк стол деер

тәвәд, эклв:

— Манц, сән-сәәхн, өрктә-бүлтәһән, эрүл-дорул бәнт?

Манц, эвтәхн хар сахлта, одачн тәв күрәд уга, бөдүн хар залу, ормаҗ хәләһәд, болв, дахулад хәрүцв:

—Гем-шалтг уга, олна дүнгәр бәәнәвдн. Танахн бас сән-сәәхн.

—Бәәнә. Көвүн-күүкдтн чигнь гем-шалтг уга, көдлмшт чигнь ө-эндү

уга.

—Тиим.

Игәд зөвәр күүндж оркад, Сәәхлә инәһәд, келв:

—Киштә, негдврәр болхла, энч юн әрк болҗахмб? Хойрдхла, нкихолас бүтүһәр авад бәәнәч, нам мана күүкнд әрк зөөж йовзгоч?

—«Үгин ахрнь сән, насна утнь сән:»—гигәд. Сәәхлә та мини уха

медвт. Би тана күүкнд зәңг орулҗ йовнав.

— А, нам тиим гигит! — болж Манц келв,— хәрнь нег уга ирлһн

биш гиж сана биләв.

— Манад нег му көвүн бәәнә, танад му күүкн. Цагнь ирәд, эн хойриг кү кех зөвнь болв,— болҗ Киштә үгән уттхв.

— Нам гигит! Күргн болх көвүнь кен болхм? — болж. Маиц сурв.

— Би кенәннь төрәр йовх биләв, һанцхн бәәсн көвүн дүүһиннь тускар кслҗәнәв.

—Бамбай? — болж Сәәхлә үгд орлцв.

—Мел чик, Бамба.

—Болһамҗта, төвшүн көвүн,— болҗ Сәәхлә кслв.

—Я, хәәмнь Киштә,— болж Манц эклв,— Би чигн Бамбаг тааснав,

сән көвүн. Болв, мана Цаһан одачн баһл, хәрд 'һарх болад уга.

— Учрнь олдад эс бәәх билү, Манц авч ирсн идәһим ксһит,—болҗ

Киштә сурв.

— Хот учрта болҗапа, төр негн деернь һарһл уга, идә экләд керг

уга.

— Мана көвүг тадн меднәт, нам тадн таасж чигнь бәәнәт. Тигхл» цаадк-наадкнь эс олдх бнлү? — гиҗ келәд, Кнштә сөң күргәд өгв. Эврән бийнь зүн һарарн чаркан өргәд, барун һарнннь дунд хурһарн ндәнд

күргж цацл цацад, йөрәл тәвв:

— Манц, Сәәхлә хойр ут наста болҗ, кезәд чигн көдлмшәрн үзмж болж, көвүд-күүкдән күн кевәр өскж, күүнд келүлл уга, нохад хуцулл

уга йовтн! ,

— йөрәл бүттхә! — болж келәд герин эздүд бас цацл цацад, идә

эдлцхәв.

Киштә бас эдлж. оркад, бичк халад, кслв:

— Манц, Сәэхлә хойр, тадн нанас медәтәт, би таниг чигн меднәв. Ода эс болх хуучна йовдл 'һарһад манд керг уга. Өдгә цагткөвүн-күүкн

хойр зөв болхла, та-бидн, эврәннь үрндән харта биш, эс болх йовдл һарһад, теднә байрт саалтг болад бәәхм биш.

— Көвүн-күүкн хойр зөвтәһинь альдас меднәт? — болж Манц

СурВ_эн тускиг теднәс сурх кергтә.

—Түүг би меднәв,— болҗ Киштә келв.

—Тана медсн негн. Бидн эврән медх улсвдн,—болж Мани шүрүлкв.

—Адһм юмн бәәхш, цаг манд өгтн,—- болҗ Сәәхлә келв.

Киштә элтә сәәхн дахулв:

— Би таниг мел эркн биш ода амн үгән өгтхә гиҗ бахлур авч бәәхшлм. Зуг йовсн кергән хаһлҗ келв тадн түүг сонсвт. Даруһас чигн дакад нег ирж чадхв. Тер күртл төрим негн деернь һарһж өгхитн эр-

ҖӘНӘВ.

50

—Манд чигн адһх юмн уга. Бола, хотнтн эдлсн хеен, алмацулад

бәл уга, амн үгән келх кергтәвдн: күүкнә бийәснь сурнавдн, күүндәд төритн хаһлж үзнәвдп.

—Тмим чигн болтха. Кун гнгәд авч ирсн идәһнм эдлснтн ханжа»

нав. «Мордх цаг негн болж, мөрнә чикн хойр» болж.

Тигж кслэд Киштэ босад, һар авч мендләд, хувцан өмсв.

ЗҮРКН ЮҢГАД ШАРКЛДВ.

Үвл һарад, хавр прв. һазр эңгдән көкрж, ноһан шавшв. Улан, шар, цаһан цецгәс энд-тенд урһҗ, хая-хаяднь ноһана өнг сольж, шар цоохр

ксвс болһж, өргн теегм эңгдән дүцгәв. Асхн серүн орсна хөөн, аһарт

доңһдж богшурһас жнрһв. Теегпн хар салькн әрә үләҗ, аһар көндәв.

Хаврт хамг әмтн цуг байрлдг зөвтә. Тер дотр баһчудин зүркн басл давхнж цокна! Цаһан Бамба хойр һар-һарасн бәрлдсн, Элстин ар зо холәһәд һарч йовпа. Әрә көдлси әмтә хар салькн, эднә халурхж уласн

байрта чнрәс илж оркад, хамрар орад, оошк өргж көвкәлһнә.

— Намаг күц,— гиж келәд Цаһан, эрвәкә кевтә, ниссп әдләр, өмә-

рән һарч гүүв. Бамба ардаснь көөһәд, әрә гнж күцәд. белкүснәснь

тсврж авад, хонр-һурв бийән эргүләд хүрүлҗ оркад, һазрт буулһв. Өвсәр хатхвчн пусн дусм, чпсм улан халхта, нәрхн хо цаһан күүкн, хо­ ру эргәд, көвүп тал хәлэҗ оркад, һаран өгв. Эвтәкн хойр һаринь халун һартан авч, халх десрән альхарн дарж, һазр дсерк әмтнд һанцхарн

хүвтә, мснрч Бамба зогсв.

— Бамба, хәләлч, яһсн сәәхн тсгв,—болж Цаһан кслв.

Цаһанас талдан юмн нүднднь үзгдлго йовсн көвүнд, генткн нүднь сскгдсн болҗ медгдв: эооһвн хойр ташу эңгднь көөһәд күчтә ик трак-

тормуд һазр хаһлҗ йовна. Эн, Элст эргүләд мод тәрх һазр бслджәснь

хойр-һурви жплнн дунд балһсн басл өсҗ!

Эн хойриг Элстән хәрү эргж ирсн цагт. Элст балһсн Советпн ик гер болн әмтн бийән уһадг гер хойрар чнлдг билә. Цааранднь дорд үзгттсг била. Ода!? Ода болхла Элст эңгдән делгрәд, өсәд-босад новж оч!

Кирпич кедг завод, тигхд ямаран холл бнлә! Ода болхла балһсна дунд

үлдж. Элстин совхоз тигхд икл хол һазр болж медгддг билә. Ода бал-

һснла залһлдата.

Эн кенә күчмб!? Тосхачнрин, хальмг тосхлһна трестин көдлмшчнрин күчн. Олна нк днилврт Цаһан Бамба хонрин чигнь бичкохн хүвнь бәәнә. Минь тер, гостиница .поликлиника, нань чигн кеду гер бәрхд эдн орлцсп болхв! Ода, эндәс, зо деерәс кесн-күцәсн сээхн узгдж, седкл

авлв.

Удл уга асхн ирэд, шам шатв. Элст үсәрҗ цәәһәд, харңһу дотрас булхад һарад ирв.

һар-һарасн бәрлдсн, эм-эмәрн шахлдсн, хойр иньг сальк өрәд, аль-

даран-яльдаран оч йовхан чигнь мартад, эргәд-төгәләд йовцхав. Гситкн зогсн-тусад, сана авсн мет, Цаһан сурв:

—Нә, юн болв?

—Иньг минь, бичэ зов, ода деерән юмн болжахш. Болв, керг күих, бичә саначрх,—болҗ келәд, Бамба күүкн тал хәләв.

—Юмн болҗахш гисн юмб?—болҗ күүкн ормаҗ сурв.

— Чи эврәннь энгән эс меднч?! Хуучна авъяста күн. Күрг үзүллһн, юм ишклһн, аш сүүлднь хүрм ирлһн-эн тускннь цугинь кехиг сурж бәәнә. Юм ишклһнд нег мөрнә, хойр хөөнә махта, тавн яршг цаһан әрктә, һурвн яршг улан әрктә иртхә гиҗ. Арвн үмскүл бслдтхә гпж.

—Хәәмнь, тиим мөңг альдас авхмч?—болж Цаһан көвүи тал шилтв. Бамба саначрхад, һаринь тәвәд:

—Тиим дала менг альдас авхв! Ухали гиж же болад бәәв, ухан

күрч өгчәхш. Авен җалвиннь өрәлинь сар болһн үлдәһәд, хуражанан. Болв, мини җалв тиим дала юмнд күрхмб? «Күи дөңгәр, шовун

далваһар»—гиж көгшдүдин келдг үг бәәдг. Олна дөцг чигнь орлиулж болхмн. Болв түүгәр чигн биш. Бидн-комсомольцир, шип жирһләр бә-

әх болҗ үгән өгсн улс, тиим кезәңк авъясд авлгдад суухмб? Маид тним дала эс болх юм һарһад керг уга.

Хуучна авъясмудас сәәнинь, өдгә цагт ирлцжәхинь юңгад эс авх биләвдн, авхмн.

— Манд тиим эс болх хуучна авъяс керг уга. Бичә бийән зова иньг минь, ма хойр зөв гихлә, наадкнь олдх,—гиҗ келәд күүкн көвүпә Һар хәәҗ авад, өрчдән шахв.

—Чадхий бидн?—болж Бамба байрта келв.

—Юнгад эс чадх билә, «хойр эзн зөв гихлә, хоти тана юучв» — гиҗ

Цаһан дуулв, хоюрн инәлднә.

ХУУЧНА МУ АВЪЯС, ХУУРП

Цаһан эврәннь өрәд орад, хувцан тәәләд, эрәтә цоохр халат өмсәд, хаврин үирәр каңкнсн, көгшәнрин өрәд орҗ ирв. Сәәхләөвдгдеерәнэд

тәвсн, юм уйжана. Манц ик хар очки зүүсн газет умшҗ сууна. Гүлврдә кевтә җивҗ одад, диван деер сууһад, Цаһан аавиннь ээм дерлв.

— А, күрәд ирвч! — гиж келәд аавнь зүн талан толһаһан эргүлҗ, күүкнәннь маңнаһаснь үмсәд,— хаврин үнр чамас парад бәәнә.

—Аав, терчнь үнн. Бамбата хоюрн теегәс ирвдн. Тег һәәхҗ нүдңә

—Куки минь! Хүрм кеһәд буулһтлнь, келсн күргтәһән айстан йовад

йовдм бишл энчн.

— Тигәд би кенләрн йовхн бәәсмб? һурвн җилд хамдан көдләд негцегән медлдәд, ах-дү болен Бамбла эс йовхла, кенләнь тигәд йовхмб?—

гиж Цаһан келәд, аав талан хәләв.

— Гер-мал болхтн би буру гиҗәхшв. Зуг йоста юмиг йосарнь кех кергтә. Әмтн цугтан күрг үзүллһн, юм ишклһн, хүрм ачлһн-цугтнь кенә. Теднәс би яһад үлдҗәхмб, юуһарн бидн әмтнәс татув! Бийм көдлнәв. күүкд, көвүдм көдлнә, тигәд әмтнәс яһад дутҗ бәәхмб?!

Манц һартан бәржәсн газетән диван деер оркад, һаран нурһн деерән үүрч, гер дотраһур йовдңнв.

— Ич кевт болх,—болҗ залу үгән уттхв,—әмтнә келнәс әәҗәнәв. «Оҗан Манц һанцхн бәәсн күүкән, хоосн юмн мет хәрд һарһж:»—гисн

ямаран му иерн. Уга, тигж болш уга, хүрм-хутяринь кеһәд күн кевәр чамаһаи һарһнав.

—Аав, хүрм ачхд, тиим дала хот-хол, әрк, өмскүл Бамба альдас авхмб, һанцхн бичкн көвүнлм тер!

—Хәәмнь, күүнә телә зовх санан угав. Күүкн кергтә болхла, олад авх. Ик ямта, горсоветд көдлжәх бергнь бәәнә, элгн садн амр-иньгнь дала. Дакад нам, би күүкән бас хоосар өгн гижәхшв: үв-эдчнь бәәнә,

әмтнәс тату бишч, күүнәс бичә Эмәһәд бә.

52

—Аав, бпчә тигҗ Бамбаг зоватн. Тертн нам ода, ю чигн кехән ме­ ди; чадл уга, түүрчәд үкҗәнә.

—Бамбаг би сәп көвүн гнгәд зөвән өгсн болхугов. Болв йоста юмиг йосарнь кехмн.

—Аав, минн үг сонслт, танас эрсв, бичә Бамбаг тигҗ зоватн. Нам мөңгәр чпгнь болх юмн уга. Хоюрн көдлнәвдн, кергтэ бслхла мөңгн ол-

дх. Учр талдан. Бидн, хоюрн шнн бәәдләр бәәх, коммунистическ бригадт көдлнәвдн. Ода тигәд, комсомольцнр болчкад, хүрмән хуучар кеһәд суухмб?

— А, нам гнгит. Тана шин бригад гигәд, би әмтнәс му келүлж үкхмб?

Мани, зөвт эс багтж, эврәһән келҗ зогсв. Ода күртл эн хойриг хәләж суусн Сәәхлә, өвр деерк үүлән стол деер тәвәд, күүкнәннь өөр оч сууһад, толһаһинь иләд келв:

— Юн игәд бичкн күүкд зоваһад бәәнәт! эн цагт ээнь зөв болхла ямаран дала хуучна авъяс хәләһәд суудмб!

— Сәәхлә, хәәмнь! Чи намаг медх зөвтәлмч. Эңгдән, цугтан әмтн хүрм кеһәд, күүкдән хәрд һарһна. Бндн теднәс юуһарн тату болҗахмб?

— Бидн тату бишвдн. Хүрм кехм гисиг чигн би буру гиҗэхшв, сән гндг хүрм кехмн. Болв, хойр, һурвн бортх, күрг үзүллһн, юм ишклһн...

Тер хамгинь, кезәнә хайгдад хуурсн юмн, ода тер кенд кергтә юмб?— болж залудан Сәәхлә келв.

Ээҗиннь седклд уйдад, Цаһан асхрулж уульв. Мннь эн цагла үүд татад, һартан газет бәрсн, байрта Дамба орҗ ирв.

—Цаһан, юн болв!—гнҗ келәд, дү күүкн талан одад, хойр халхасн

селҗ үмсәд, асхрсн бүлән хар нульмсинь һариннь альхар арчад, келв:

—Цаһан, хәлә, эндрк газет мана бригадин зург һарч!

Цаһан, бичкн күүкд мет экрәд, уульн-инәһәд, «Хальмг үнн» хәләв, зургт эднә бригад цокгдж. Цаһана ар бииднь Бамба бас зогсҗ бәәнә.

—Юн болад уульдан-дуулдан болҗахмб?—болҗ Дамба сурв.

—Я, хүрм-хутярин тускар күүндвр болҗана,—гиҗ Сәәхлә келв.

—Хурм болхла сән болхугов, ямаран уульдан бәәдмб.

—Аав хуучнаһар кех саната!—болҗ экрн бәәҗ Цаһан орлцв. Әмтнәс юуһарн бидн дутув, әмтнд бийән келүлх санан угав!—болж

Манц келв.

— Хәрд һарна гисн наадна юмн биш, хүрм кех керг. Болв күрг

үзүллһн, юм ишклһн гидг кезәнә хайгдж одсн кесг авъяс кенд керг-

тәв!—болҗ Сәәхлә көвүһәрн омг авч, Манцыг шахв.

—Айстан бичә бурад бәәцхәтн, ич кевттә юм бичә келцхәтн, әмтнәс үлү дала авъяс би хадһлҗ бәәхшв,— болж Манц йовдннв.

Ода күртл күүрт орлцл уга, чиинҗ суусн Дамба, келжәнә:

—Бидн, Цаһан, Бамба би һурвн «Коммунистическ труда» нер зүүсн бригадт көдлҗ бәәнәвдн. Эн нер манд зүүлһхләрн, олн әмтн • маниг

һанцхн сәәнәр көдлдг учр деерәс зүүлһсмн биш. Цуг бәәдлм бидн, җирһлм коммунистическ кевәр болен деерәс маид тиим нер зүүлһсн юмн. Учр типм болхла, аав, бндн кезәңк-язаңк кесг эс болх авъяс бәрҗ чадш угавдн. Хәрнь, дала җинжаг татлдад керг уга.

— Ик бичкн уга, цуһар кү сурһхар седнә эди! — болҗ, Маиц тинр- чв,—ичр уга юм бичә келәд бәәцхәтн. Күүкн, мини, күн кевәр хәрд һарһх санатав.

— Күүкн һаицхн чини биш, би эврән гесндән тееһәд, өргнлән шахад өскләв!—болҗ Сәәхлә халурхв.

55

Би чигн һазаһас ирсн күн бпшв. Цаһана һарлцсн ахнь. Тигәдяһад харта болхв’—болҗ Дамба жөөлрв.

—Көвүм минь, көгшрсн насндм, чирәһим бичә улалһ!—болж Мани

сурж келв.

—Уга, аав, тана чирә улалһхн угавдн! — гиж келәд, Дамба дү күүкән өргәд босхв.

НӨКДМҮД

Нег сән өдрин өрүн үдлә хальмг тосхлтин трестин герин өөр нег

«зим», хойр «Волг» машин ирҗ зогсв. Двор дотр ик хар машин чигн зогсҗ бәәнә.

Гер дотрас оркестр айс цокснь соңсгдв. Үүднд зогсж бәәсн күүкд: «аашна, аашна!» гиҗ хәәкрлдцхәв. Удл уга гер дотрас кесг әмтн һарч ирв. Өмн бийднь Цаһан Бамба хойр һарасн бәрлдсн, кеерәд, шин цаһан костюм омсәд орксн, йовцхана. Ардаснь Дамба, эврәннь үр Басцг

көвүтә йовна, цань-күүкд, көвүд көтллдсн шуугж үзгднә.

Эдн цугтан ирлдәд, машннд суулдад, һарцхав. Ар-ардасн гүүлдәд, машид горсоветин һаза оч зогсцхав. Цугтан шуугад, Советин герүр орҗ

ирцхәв. Улан кенчрәр бүрксн ут стол эргәд эдн суулдв.

машид шуугад, тосхлһиа управлеиә өмн бәәсн хойр давхр герин өөр ирж зогсв. Әмтн деегшән ‘һарлдад, барун һарт бәәсн өрәд орцхав.

Бамбин өрәд ут стол тәвчксн, олн әмтн орҗ ирәд, шуугад сууҗ бә-

әцхәнә. Көвүн, күүкн хойриг өөдән суулһв. Дарунь тосхлһна управленә

профсоюзин ахлач Павел Иванович шалдлһна бригадин бригадир Басңг хойр сууна, цааранднь-күүкд, көвүд, кесг улс.

Идә савд келдәд, нугтан чаркан өргҗ босцхав. Павел Иванович үг келҗәнә:

Эндр мана өмн йовдг бригадин көвүн, күүкн хойр гер-мал болҗана. Хоюрн йоста комсомольцнр, хоюрн сән улс. Нә, баһчуд ни-негн

болж, эн кенәв гихлә —кезә чигн’Эрднин Бамбан гиж нерән дуудулх

болтн.

Ахлач, хоолан ясад, цааранднь келв

54

БАЙДЫН САНЖ.АРА.

БАҺ-ДҮҮВР НАСН

Келвр

Сөөни дуусн орндан нааран-цааран эргәд, эн сө Цаһан йирмууһар унтв. Мел олн зүсн ухан орад, нөөрләнь хутхлдад, зүүдн чигн болен болна.

Акад юмн. Яһна гидг энв? Баһ-дүүвр насни байр минь яһсмб? Альдаран тер одв гихв? Мини байрлхдм, амр-тавр нөөрсхдм кен харш болҗадв? Җигтә юмн...

Школан чиләҗ һарсна байр-нәәрин асхн. Насни туршарт тер асхн мартгдшго. Кедү байр, кедү инәдн, дурн. Би тигхд нульмсн һартл ин-

әҗ авсн биший. Урднь тнгҗ икәр инәсән би медхшв. Басл гидгәр тачк-

нҗ инәләв. Түүнә хөөн институтд шүүвр өгсн — бас байр билә. «Би чамшң болен болхинь теңгрт һаран күргх биләв»,— гиҗ Галя нанар бахмҗ кеҗ тигхд келсн бишнй. Тигтлән күн бахтҗ, үлү үзх панд юн дала

хүв-кишг бәәсмб? Эндр йовх. һурвхн-дөрвхн хонгас институтин студентк болҗ, сарул аудиторийд суухв — эн байр биший тигәд? Болв акад юмн, юн дутжадг болхв? Эцг-экәсн холд салж һарад угадан би игҗәдг

болхв? Иим тоолврта. Цаһан кевтнә.

Өдрин гегән орҗах цаг. Цаһана нүднь 'аньгдж өглго, бүрң-барң харңһуд, потолокд өлгәтә бәәсн абажурт шилтнә. Нег юмн мартгдсн болна, түүгән олҗ авхар, Цаһан дотран хәәнә.

һаза ноха-шовун экләд, өдрин гегәнлә урлдад шуугв. Өр йосндан цәәв. Генткн Цаһана чеежнь бүтсн болна. Деерән халат өмсәд, көлдән юм өлгәд, эн һаза һарна.

Ундан хәрүлнәв гиҗ, ууҗ күн ханшго, әмтәхн булгин усн мет, цең гисн цевр, ерүни серүн аһар чееж-амар орҗ сергәнә. Җивр урһад, нисн гиҗәх кевтә, чееҗ өрггднә. Хойр һарарн шовуна живр дуралһҗ деләд,

Цаһан әмтәхн гидгәр, утар кииһән авч суняна.

Балһсна дүр һарһҗ бәрсн ик селәнә һо уульнцс, зәрмнь алтрҗ шарлен, зәрмнь кок кевтән бәәһә бәәх нигт-нигт модтаһан, эндр урдкасн ке-сәәхн, хумр ханшго каңкнсн үнртә болҗ медгднә. Нарн һарх үзгт, селәнә захд, олн терзтә ут цаһан хаша көндлңнж үзгднә, хажуднь силосин өндр башнь дүңгәнә. Хашан өөр цаһан-цаһан халатта саальчнр цәс-цәс гилднә. Үкрә хашаһас цааран, өндрәр урһси эрдни-шишә теегиг бүклднь эзлсн болҗ медгднә. Тер учрар үкрин хаша, театрин ноһатрсн ик декорцин ке-сәәхн үзгдл болен болна.

Хашан нег хажуһас, гиигн тергнд мер зүүсн күн хурдлулад, иааран

хәләһәд һарад одв — бригадир болх бәәдлтә, уульнц һатц генткн трак-

56

тор куржпнв, альдв-нег шнлвр шивҗңнсн ә соңсгдв. Колхозин селэн йоспдан ссрв.

«Цасн мст цаһан хувцта саальчнр, цугаснь эрт сердг бригадир, кол­

хозин тракторист...—эдн цуһар амр-тавар, седкл төвкнүн унтцхасн эс болхип? Эднд кех-күцәх керг-төрнь дала». Игҗ дотран санад, Цаһан

гсродии орв.

Цаһаиа эк-эцгпь, эндэн келхд, үрвәдл бәәдг, хамртан бурнтгта темэд мет номһн, күүнлә му-сә булалддго, күч-көлсч улс. Цаһан — эднә хәләсн

һанцхн үрнь. Эк-эцг хойрнь күүкән бичкнәснь авн бийсиннь аю дахулҗг

сурһж-келх цагтан сурһад, эвлҗ-таалх цагтан эвләд, герин ахуд чигн, һаза-дотаһан чиги ахуч, төвшүн кевәр өсгҗ-босхцхасмн. Цаһана эцг, мөндр мет асхржах сумна ншкрлһнд, киитнд даархан мартад, өвтквриг дааһад, ардан нилх үлдсн күүкән зүркнәннь нег булңд хадһлҗ, түүгәрн. дуладж, өмнән бәәх аврлт уга хортнд өшркҗ, Сталинградин окопмудт товар ннргүлжәсн цагт, Цаһана экнь күүкән күүнә көгшн эмгнә хәләврт

улдәчкәд, алтн болен үрән алдад оркчв гих нег зовлңгта, аваль болен иньгән гееһәд оркчв гих—хойр зовлңгта, андн болен хортиг хараһад, тракторар һазр хаһлҗ йовсн болдг. Тер цаг, темдгтә нег зүүдн мет, ода хол. Цаһаи арви нәәм курв, эн цагин туршарт эк-эцг хойрнь үрән элкндән шахад, ээлтә дасхад, кинәд-кицәд, килмҗтә дасхад, ухан-сурһмж өгәд, уралһ дасхад, игәд кү кеһәд авснь эн.

«Ода наснаннь ик зууһинь күунд му келүлшгоһар давулввдн, цаг

Май хойрт эн ик жирһл». Игҗ Цаһана эк-эцг хойрнь күүаддмн. «Мордх цаг негн болв, мөриә чики хойр болв»—гидг хуучна хальмг

улгүр бәәдг. Тедү мет, эндр өрүн Цаһан института шиңкән сурһульд одхмн. Әмтн көдлмштән һархас урд Цаһана экнь күүкнәннь хувн-хун-

ринь белдҗ, бедрәжәнә.

— Хәәмнь минь, тенд даарвзгоч, мә, эн дулан бееләһән дурҗ ав. Бийән болһаҗ, олнла сән-сәәхн йов, көөркм. Мә, эн өлгмр өөмсән бас дүрж ав, көлән даарулвзгоч үвлдән, көл дулан йовхла, бнй дулан йовдмн. Би-

чг бичҗә, бидн хойр, эк-эцг хойрчн, мел хәләһәд бәәх биший, бичә март, сәәхн иньг минь. Эн утцн зүн хойриг чемодандан дүрчк. Күукн кун зүн утцн угаһар, көшүр угаһар бәәдмн биш. Сурһулян сәәнәр, ур-

'днь дасҗасн әдләрн дас. Ичкевт, әмтнә күукдәс мууһар сурна гисн ямаран му нерн болх. Чамаг би, баавчн, мел санад бәәх биший, кукн минь.

Балһсн һазрт энд тенд ора күртл бичә йов, хәәмн минь, күүнлә ямаран чигн зеткр харһдмн, болһаж йов, һанцарн бичә йов.

Хәләсн һанцхн эцкр күукән һартасн һазаран шин һарһж йовулжах экнь, эн үгмүд келн йовж, күүкнәннь өлг-эдинь белдчкәд, «экән санан үрнд, үрнә санан көдәд» гидг хальмгин хуучна үлгүр дотран ухалчкад, саналдад суув.

Цаһан болхла, « ие-не, баав, соңсҗанав, сонсжанав» болад, экиннь келсн тоотиг дахулад, гекәд бәәв. Бнйнь нам нүдндән юм үзлго гншң, экиннь авч огсн тоотиг болс-бүтсәрнь дүрәд. бәрг-тәвг гигәд, дотр бийнь яһжахнь медгдхш. Энүнд мел нег юмн киләсн болад, хара заяндан яахв-кеехв гисн ухан ориа. Юм кех дурн күрхш, йовх йовдл төрт авгдхш.

Эн цагла колхозин мөрч, дядя Ваня өвгн тергнд мөр зүүсн, гсрин һаза ирж зогсв. Эн өвгн Цаһаниг төмр хаалһин станц күртл күргхмн.

Өвги герт орж ирнә.

— Дядя Ваня, суутн, цә уутн, мана күүкнә хаалһ йөрәтн,—гиж Цаһана эк өвгиг суулһв.

- Урд, мана цагт, арвн җилин сурһульта болна гидг—чилшго ик

57

ном болж һардг билэ, ода болхла баһчуд арен жилое давулад, ах сурһу-

льта болж һарч ирцхәнә. Эн ик сон юмн...—гичкэд, бий талнь шилтж хэләҗәсн Цаһаниг үзчкәд, цааранднь келхәр бәәсән келлго, ааһта нә авад, игҗ йөрәл тэвв:

—Не, сурһульд очах нег му күүкнтн ик сурһульта-эрдмтә, орн-нутг- тан, отг-әәмгтән туста үрн болҗ ээҗ-аваиннь нер дуудулҗ, менд йовж, цаһан хаалһар алтн җола эргүлҗ ирх болтха.

Иөрәл тәвсн өвгн цәәһән сорад ууҗаһад:

—Цаһан, ик сурһальта болчкад, колхозан, маниг мартад орквзгоч,

чамаг бидн күләһәд бәәх биший,—гигәд, хоолан ясв.

—Уга боллго, мартҗ болдв. Бидн эк-эцгнь болхла, өссн-боссн,

күч-көлснәннь шаган өгәд, кишгтә-хүвтә болен һазрасн йирин холд од- шговдн,—гиҗ экнь күүкнәннь ормд хәрү өгв.

Өрүн өрлә босад, үкрин ферм тал көдлмшт одсн эцгән Цаһан эктә-

һән хоюрн күләҗәцхәнә. Эцгән аашчв гигәд, күүкн һаза һарв.

Селәнә әмтн цуһар көдлмштән һарч йовх цаг. Ноха-шовуна дун баһ-

рад, мал-а!һрусна, машидин дууһар селән дүүрв.

Гериннь һаза һарч ирсн Цаһан, бичкнәсн авн наач өссн уульнцан эргүлж хәләв. Туслцад бәәсн герин хотн дотрас нег бичкн көвүн хурд-

лад һарч ирәд, менд йов гисәр, һаран дайлчкад, хәрү гүүһәд орҗ одв. Эн колхозин дархн Бадм-һәрән көвүн. Ниднәһә эн көвүн нег дакж эрд-

ни-шишә дотр төөрч йовсинь олҗ авсан Цаһан ухалв. Тигхд Цаһаниг тер көвүн күзүнәснь теврәд авчкад, гер күртлән һартаснь бууҗ өглго ирлә. Гертән нрәд, эк-эцгән үзчкәд, орклад уульла. «Ямаран акад, яма-

ран соньн эн бичкдүд ямаран сәәхн өкәр. Би бас нег цагт иим бичкн бәәсн биший». Цаһан игҗ ухалҗатлнь, хаҗудк гериннь үүднәс модна урн Сарң сүкән ээмдсн, наадк һартан бичкн сумк бәрсн һарч ирв.

— Цаһан, сурһульдан йовҗанч. Не, менд йов,—гичкәд. Сарң иааран эргәд һарв.

Селәнә нег захд көдлмштән һарч йовх күүкдин дуулсн дууна айс нисҗ ирәд, Цаһана чикнд хадгдв. Цаһаниг игәд зогсҗатлнь, эцгнь ирв. Гертәсн мендлҗ һарлһн удан болен уга, өрәл час дүңгә цаг өңгрснә хөөн, Цаһан дядя Ваня хойр, селәнә захас һарад, тәрәң дотраһар татгдсн хаалһд орцхав. Икн-гихдән көдлмш уга, сул бәәдг һалзн мөрн, таньдг хаалһарн алхмнҗ ишкмнәд йовпа. Станц күртл хол биш: хатрулад йовхла, өрәл часа, адһлго йовхла, нег часа һазр. Цаһана суух по­ езд иртл һурвн час дүңгә иаг бәәнә. Тер бийнь, дядя Ваня селәнә захас

һарн, йовдңнж йовсн мөрнә жолаһинь көндэһәд, хатрулхлань, манд ад-

һад керг уга, үрвәд йовхмн болад, Цаһан өвгиг үгдән орулв.

Эн жилин намр эрт ирн гиҗәх бәәдлтә, август сарин туршарт гишн хур-чнг болад бәәсн учрар, урһаж авсн байн урһцан колхоз күцц хураҗ авад уга. Тер учрар, хаалһнн хойр амар, тәрәнә һазрт көдлҗ йовх әмтн, машид мел үзгдәд йовцхана. Энүнәс Цаһанд невчк эвго болен болна. Хаалһ, темснә тәрән дотраһар давад, цаһан һуйрин буудя хадсн һазрар орв. Алтрсн шар соломин овас цувлдҗ яралдна. Тедниг тракторн

волокуш нег захаснь түлкәд скнрдлж йовна. Хаалһин барун бийд, буудя

хадсн һазрин чилгчд, ө-шуһу модна пег зах болҗ, нигтрсн сад көкрнә. Эн —колхозин альмна сад. Хаалһ цаарандан тәрәнә һазрин захар урһсн эрдни-шишә дотраһар орв.

Цаһан тагчг, өвгн бас тагчг. Мөрн тергн үрвәд йовад йовна. Болв

Цаһан эргмдән үзжәх көк тәрәнә һазртан жилвтҗ, дотран байсна. Тер бнйнь, ерунәк кевтән, Цаһанд нег юмн седклин киләсн бола бәәнә...

Баһ насни цаг. Алтн болен баһ-дуувр, арвн нәәмтә насн. Җивртл мет жиргәд бәәдг, җирһлин жигтә сәәхн цаг. Әәвлхә дотрк зуркн аль-

влж цокналм, альд одҗ тер тогтнхнь медгдхшлм. Эн насни цаг— йоста

58