Манҗин Нимгр. Уршгта улан Манҗ. Элст, 1987-1

ББК84. 3 (Калм.) М233

Манджиев Н. М.

М 233 Красный Манджи. Рассказы и повести. На калмыцком

Школьная библиотека Для старшего школьного возраста

Л\анджиев Нимгир Манджиевич Красный Маиджи Рассказы и повести На калмыцком языке

Составитель Б. Д. Муниев. Редактор Е. А. Буджалов. Художник М. Б. Пюрвеев. Художественный редактор Ф. М. Дубров. Технический редактор Л. Е. Гермашева. Корректоры Т. О. Алубкаева, М. А. Чоянова.

ИБ № 1001

Сдано в набор 24. 09. 86. Подписано в печать 15. 01. 87. Формат 60x84/16. Бумага типографская № 1. Гарнитура ли,тер1атурная. Печать высокая. Усл. печ. л. 6,51. Уч.-изд. л. 6,97. Усл. кр.-отт. 6,63. Тираж 1000 экз. Заказ 2537.

Цена 40 коп.

Калмыцкое книжное издательство, 358000, г. Элиста, ул. Революционная, 8. Республиканская типография Государственного комитета Калмыцкой АССР по делам издательств, полиграфии и книжной торговли, 358000, г. Элиста, ул. Л&-

нина, 245.

Октябрьск революц баһ келн-әмт хойр дам даҗрлһнаснь сулдхад, сонр хаалһд орҗ, материальн ;болн культурн зөөрән эврә һартан авч, түүгән цааранднь делгрүлхднь ик зөв учрав.

Манҗин Нимгр шин советин йосна учр-утхинь медҗ, хальмг олн-әмтнә альк нег төртнь орлцхларн, теднэ тоонд оргч нег эркн

нүүрт Манҗин Нимгр шунмһа кевәр орлцҗ, цааранднь өсҗ делгрхднь ик тусан күргсн мөн.

1927 җил Манҗин Нимгр «Таңһчин зәңг» газетд литературн кружок бүрдәһәд, хальмг 'советск литературин түрүн ишкдлин бүрдәц кружок тогтасмн. Эн кружокд түрүн болҗ Калян Санҗ,

эклц кружокудас мел түрүн эсрңдән эс болдг болв чигн һучдгч җилин эклцәр шүлгләнә дасмҗ авсн бичәчнр Лееҗнә Церн, Эрнҗәнә Константин, Дорҗин Басң, Инҗин Лиҗ, Эрднин Бадм нань чигн улс һарсмн.

Болв цаг эн кергин тускд улм ик неквр кеһәд, кружокудын хань литературин кергиг делгрүлхд цааранднь эдниг цугинь хамцулҗ нег һардвр-залвртаһар кех керг төрәд 1928 җил Манҗин Нимгрин һардврта бичәчнрин таңһчин бүрдәи: Калмыцкая Ассоциация пролетарских писателей гидг нертәһәр бүрдәсмн.

Эн бүрдәц тогтад нег җил болсна хөн, бүрдәцин кеҗ күцәсн кергүдин тооцана хург болсмн. Тооцана докладыг Манҗин Нимгр кесмн.

Эн бүрдәц 1932 җил апрель сарин шиидвр һарсна хөөн шин — союз писателей Калмыкии гисн нер зүүсмн.

Манҗин Нимгр Әәдрхн балһснд нег җилә советск-партийн школд йовхдан түүгән чиләһәд, хәрү нутгтан ирәд, агитатор болҗ көдлсмн. Агитатор болҗ көдлхләрн, Нимгр Әәдрхнә совпартшколд олн-әмтн дунд цәәлһврин көдлмш кехиг сәәнәр дасҗ ирсмн. Әәдрхнд кесг дәкҗ сцен деер һарһсн наадд хәләҗ, түүнә гүн чинринь медҗ авсмн. Нимгр эврәннь нутгтан хәрү ирҗ көдлхләрн, тиим чинртә пьесмүд эврән бичдг болв. Тер пьесмүдинь района болн хотдын улан гермүдәр йовҗ үзүлдг бәәсмн. Зәрм нааддынь школмудар үзүлдг билә. Heг һарцта пьесмүд бичәд агитационн терт орлцсн деерән Нимгр хальмг драматургии эк татад, ташр эврәннь билгән делгрүлхд ик үүлдвр һарһсмн.

Манҗин Нимгрин бичсн пьесмүд хөөннь нутгудар тарҗ олзлгдад, хаалһан татсмн. Келхд, «Шуурха башмг», «Манҗин Дорҗ нань чигн наадд Баһ Дөрвд нутгин парвляна клубд тәвгдсиг, эврән чигн эн нааддт орлцсан би тодлнав.

1925 җпл Манҗин Нимгр Әәдрхнд, балһсна педтехникумд, сурһуль сурчасн баһчуд дунд литературы төрәр кесг соньн күүндвр кесн болдг. Теднәс нег күүндврин тускар кезәд болвчн бичәчин туск күүндвр һархла, келх учр бәәнә. Тер күүндвртән нег иим товчлгч тоолвр һарһҗ иигҗ келсмн: «Тадн советин йосна нилчәр харңһуһас гетлх хаалһдан орсн улст. |Маркс, Энгельс, Ленинә шин җирһлин ном тадн шүлтҗ дасх кергтәт. Олн-әмтнә хуучн хаалһинь читн кедҗ, тер җирһлд үүдәсн хуучна сән-сәәхн тоотынь олзлх керг бас бәәнә. Би минь ода олн-әмтнә үүдәсн зөөриг олзлхин туск күүндврәс ирв».

Комсомолын З-ч Хургт Ленинә «Хуучн зөөриннь кергтәһинь авч олзлл уга уралан йовҗ болшго» гиҗ келсн үгмүдиг әмтнд цәәлһж, өгх кергтә.

Хөөннь Саратов балһснд Красный профессурин филиалд сурһуль сурчаһад, гер-бүләрн бәәсн Манҗин Нимгрин тер студентнрин шин җирһлин туск, хальмг советск литературин туск керг өөдлүлхин, келн-әмтнә Ленинск политикиг җирһлд тохрахин туск суббот, воскресень болһнд күүндврин гер болсмн.

1929 җил хальмг литературин үүдәвр барт һарһлһна эк тач Манҗин Нимгрин «һашута үнн» гидг нертә келврмүдин хураңһу барлгдсмн. Эн келврмүд 1920 җилмүдин экнәс авн бичгдҗ журнал, газетмүдт барлгдҗ йовсмн. Келврмүдт бичәч хальмг угатя күч-көлсчнрин урд цагин мухлаллһна даҗгт даргдҗ йовсиг, тер заагт күүкд улсин му җирһл тодлад, өдгә цагин хальмг олн-әмтнә җирһлин туск шин серл төрҗ, тогтҗ йовсна тускар бичәд, шин җирһлиг делгрүлх уха әмтнд зүүлһҗ, уралан дуудвр кеҗ бичсмн.

Келврмүд ик тодрха, үнн һолтаһар болн урн келнә билгин сән эрдмтәһәр бичгдҗ, олн-әмтнд эврәннь учр-төрәрн, уха-күцләрн ик тодрхаһар медгдҗ, тедниг урд цагин җирһлд дурго болһҗ, шин җирһлин төлә ноолдана ик зүткмҗ үүдәҗ йовсмн. Бичлһнә эрдмән бичәч хальмг амн урн үгин эрдмәс, тер дотр орс советск болн клас-

сическ литературас үлгүр авч, йоста җирһлин эркн хурц төрмүд босхҗ, бичхин дасмҗ авч йовсмн.

А. М. Горький, В. В. Маяковский, М. А. Шолохов, А. А. Фадеев, А. С. Серафимович болн нань чигн бичәчнрин үүдәврмүд альк чигн бнлгин халхарнь түшг-билтнь бәәсмн. PI. С. Тургенев, А. П. Чехов, Н. В. Гоголин үүдәврмүдәс пейзаж, болн композиционн эрдм, ахр болн күүнә оньг хурцар эзлх олн-әмтнә бәәдл, заң-бәрц тодлх эрдм олзлҗ йовсмн.

Һашута җирһл тодлхларн, бичәчин «Хар модн көшүр» гидг келвр билгтин ик ончта орм эзлнә. Келвр орчлңгин бәәдллә, өмн цага хальмг хотна бәәдл ниицүлҗ үзүләд, энүгәрн тер хотнд ик сөрүд социальн җирһл бәәсинь тодлсмн. Цааранднь кү дөөгллһн, зершг мек, түүнә дарунь келсн үгән хәрү татҗ авад күүнд. сана зовсн бәәдлтә. Ямаран хортн? Хортң гидг Санҗ байн.

Тер цагин угатьнрин чигн заң-бәрциг бичәч нул уга үнн һолтаһар тодлна.

Санҗ байна аальд дасад бәәсн, түүнәс нег зүүһәр алдрҗ болшгола иҗлдәд бәәсн күн — Манҗ. Тегәд чигн байн Санҗин дөөгллһинь читн .тер даана, терүмәс даву җе гитлән гүвдүлҗ оркад...

«О, хар модн көшүр гихәс биш, талдан үг келл уга зовад кевтнә»,— гиҗ тер цагин җирһлин йосинь бичәч тодлна.

Түдү дүңгә җирһл зуг невчк солю сюжет олзлад, бичәч «Цаһан хурһн» гисн келвртән үзүлнә. Зурһан гидг көвүнә дүр тер цагин кен күүнә болв чигн баһ цагин җирһлин туск тоолврта күүнә дүр. Болв тер цагин баһчудын җирһл мана цагинәс ик хол йилһлтә. Эн цагин баһчудын ухан, күцл әмән әрвлл уга олн-әмтнә амулцта җирһл тосхҗ, тер җирһлд бийән нег агчмд чигн салһл уга, нег кииһәр бәәх күцл.

Манҗин Нимгр күүнә серлд, әрвҗ уга җирһл үзх ухан юукд күргдг бәәсиг келвртән үзүлнә.

Цуг эн күч-көлсчнрин зовлңта социальн җирһлиг кү мухлалгч баячудла, теднә йосна улсла ниицүлҗ олн-әмтнә цус шимхд, күүнә уха харңһурулҗ зовлңгинь икдүлдг, шаҗн-хувргин хорта йовдл үүдәврмүдтән үзүлнә. Шишлң теднә тускар бичсн «Күүкдт харш севг» гисн келвр. Олн күч-көлсчнриг даҗрхд амр хаалһ тач йовсн деерән, шаҗн-хуврг ичр-һутран алдҗ йовсинь чигн келврт үзнәвидн. «Һурвн үкл», «Шар ямана арсн» гисн келврмүд онц учртөртә.

Эн келврмүдт бичәчин күн гиснә ик делгү седкл-уха, җирһлин ик гражданск товчлвр орулҗ бичсиг үзнәвидн, келврмүдтән күүнә зүрк урсам уйдлһта үгмүд, үгин тосхлтс болн сюжетн тосхлтс олзлад, харалта, му заята күмн тесҗ, дааҗ чадшго зовлңта җирһл тодлна. Бичәч бийнь тер җирһлин сүл үзлинь нүдәрн үзсн деерән, терүг үндсәрн уга кехин төлә ноолдҗ йовсн күн. Эн келврмүдт бичәчин бийиннь гүн сәәхн заята седкл, күүнә элк хәәлүлм тер цагин җирһлиг үнн ивтркәһәр тодлҗ үзүлснә нег үлгүр. Герин

эзн залу намр болһн гер-бүлдән үвлә теҗәлин теткл мөңг хәәж, зарврар" йовдг күн хәрҗ ирәд, арднь үлдсн гергнь дашканла харһҗ үр һарһсна учрар трагическ үүлдвр болсиг меднә. Герин эзн Бадмин дүрәр дамҗулад бичәч Манҗин Нимгр тер йовдлыг күн дааҗ болшго аш-чинринь иим берк үгмүдәр, келнә тосхлтын, күү-

соргас хәрҗ ирәд, Бадм медҗ оркад, утар татад, шуукрад, эҗго герин үүднд йовһн сууһад, һанздан һал кеҗ авад, аралдн татад суув».

Манҗин Нимгр ахр келвр бичлһнә эрдм А. П. Чеховас дассмн гиҗ бидн түрүн тодлвртан келләвидн. Эн эрдм берк ик 1билгтәһәр келврмүдт шиңгәгдсн бәәнә.

Урд һашута җирһл медх седкл — эркн уга кергтә. Нам сүл әмсхлинь үзсн улсин бийнь, ямаран бәәсмб тер гисн сурврт түдл уга хәрү өгх. Зуг өдгә цагин баһ наста улс, тер дотр баһчуд, альдас терүг медхм6?

Тууҗин дегтрмүд терүңд хәрү өгхд бичгднә. Болв әмд дүринь үзхин кергт тууҗин дегтр баһ. Эндр өдр терүнд Советин цага урн үгин литератур эркн төртә. Тер учрар мана советск литератур үүдҗ делгрлһнә түрүн нүүрт йовсн бичәчин нернь кезәчн хальмгин тууҗд билршго. Манҗин Нимгрин тускар келхлә, альхн деерән бәрәд үзҗәх метәр, урдк цага хальмгин җирһлиг келврмүдтән кецү үнн болн төвәр тодлсн зургуд мөңк чинртә. Манҗин Нимгр тер җирһлиг үэсмн. Хөөннь, Советин цагла, революционн зүткмҗтәһәр, терүнә үлдллә, келнә билгәрн ноолдҗ йовсмн.

20-гч җилмүдин чилгчәр — 30-гч җилмүдин эклцәр Манҗин Нимгрин урн үгин үүдәврмүдин һоллгч ухананнь сүүрд җирһлин талын учр төрмүд босхгдна. Җирһлин хүврлт литературас гүн ик социальн политическ тууҗлгч төрмүд босхҗ, шин үүдҗ йовх җирһл, терүг кеҗ, күцәҗ йовх шин күүнә дүрмүд, соци-алистическ реализмин эсвәр үзүлх керг некнә. Бичәч эн саамдан чигн келнә билгтән итклтәһәр, олн-әмтнә болн партийн үндстәһәр литературн даалһвран кеҗ күцәнә.

Дара-дарандан җирһлин шин үзл-йовдл тодлгч: «Улан альчур», «Ик герин бичкн эзн», «Колхозин тосн», «Хар хад хамхрҗана», «Хортн» болн нань чигн келврмүд бичҗ барлҗ һарһна. Келврмүдәс нань «Уршгта Улан 'Манҗ», тер цагин җирһлкг янзтаһар тодлх «Колхозин туск келврмүд» гидг түүкс үүднә.

Эн үүдәврмүдт бичәч олн-әмтнә җирһлиг ик социальн сөрлцлһтәһәр шин күүнә заң-бәрциг олн-әмтнә ухан-күцллә, җирһлин эркн термүдлә ниицүлҗ үзүлҗ тодлад бичнә. Күүнә ухан-күцлмүдиг келврмүдтән, түүкстән үгин тетклһәр, теднә дотр тоолврар күцә-

җәх йовдларнь, олн-әмтнә җирһләс ончта-учрта тоотынь авч бичәд илдкнә. Сюжетн тосхлтснь чигн шин янзта. Олна җирһлд бәәх сөрүд йовдлмуд үзүләд, теднә буру-зөвинь илдкәд, керг угаһинь уга кех ухана үндстәһәр тедн бичгднә. Олна җирһлин үүл-йовдл- муд альк чигн үгәрнь ирлцтәһәр тосхгдңа.

Болв үүдәврмүдин ончнь ик гүн социальн-политическ, классовый хәләцтәһәр цагин эркн төрмүд босхҗ бичгдсн бәәнә. Тегәд чигн Манҗин Нимгрин үүдәврмүдиг урд келгдсн деер немәд хальмг литературин олн-әмтнә ухан-тоолврин ик гүн үнтә зөөрнь гиҗ келх зөвтә мөн.

«Колхозин туск келврмүд» гисн түүкин дүрмүд: Үкрч, Бадм, Харцх, Цецн болн нань чигн улс цуһар олн зүсн җим хаалһар нег өргн делгү, цуг олн-әмтнә күцлүр көтлгч хаалһур ирҗ, шин җирһл тосхх седклән алдл уга бәрҗ йовсиг, Манҗин Нимгр хуурмг-ху- дл угаһар, келнә билгиннь эсвәр тодлҗ тууҗиг урн келнә билгин литературт батлна.

Шин җирһлин үзл улан альчур, шуд Манҗ биш Улан Манҗ, көдә теегәр өвгәрг залу күн җолачта тергн деер, орс хувцта хальмг күүкн Нарма, талын чигн кесг шин үзлмүдәр, тер үзлмүдин һоллгч дүрмүд күүнә дотр ухан-тоолврар, теднә кеҗ күцәҗ йовх керг-йовдлар шин үзгдәд уга җирһл делгрх хаалһдан орчксиг тодлад, һанцхн эн хаалһ олн-әмтиг урдк харалта җирһлин үндсинь сүл күртл сөңглҗ уга кеһәд, делгү өргн болн байн, сәәхн җирһлтә тосхлт коммунизмд күргх гиҗ уха зүүлһҗ йовсмн.

Манҗин Нимгр политическ, гражданск, лирическ темәр шүлгүд бичсн деерән, Алдр Октябрьск революц күүкд улсиг урдк мухла бәәдләснь гетлгәд, политическ, культурн төрт орлцхин тускар,

һарсмн. Эн хураңһуд 20—30-гч җилмүдт бичсн шүлгүднь барлгдсмн.

Советин йосн делгрәд, Ленинә хальмг улст илгәсн дуудвр Манҗин Нимгриг поэтическ үгмүдәр эврәннь ханлт, байран келҗ дуул-

.хднь ончта хаалһ болснь лавта. Бичәч терүнә тускар иигҗ бичнә:

— Эврәннь энкр советин йосиг Эңдән босж харстн!—гиҗ, Улана йосна ахлач Ульяков-Ленин дуудся мөн.

Манҗин Нимгрин тер цага шүлгүд нурһлҗ политическ утхта. Советин йосн Хальмг теегт батрх дутм Манҗин Нимгр теегиннь шин хүврлт үзҗ, харңһу тамд бәәсн угатя хальмг таңһч альк нег халхарн делгрәд, эндән колхоз, совхоз бүрдәд, тосхлт болҗ, тег шинәс өңгән сольҗ бәәх цагла Манҗин Нимгр эврәннь седклин

байран шүлгүдт буулһҗ бичсмн. Тер цагла бичсн шүлгүднь зәрмснь олн-әмтнә дуунд хүврсмн. «Ленин», «Колхозин дун», «Пионермүдин марш», «Аду өский, аду» нань чигн дуд ода күртл дуулгдна. (Манҗин Нимгр орс келнәс А. Безыменскин, А. Жаровин, Д. Бедный эднә революцин тематиктә шүлгүдинь хальмг келнд орчулсмн. Хальмг келнд тер поэтнрин шүлг орчуллһн бас нег культурн төр хаһлҗ, шин орс советск литературта залһлда эклҗ тогталһн гиҗ тоолх кергтә.

Эндр өдр бичәчин бичсн келврмүд, түүкс, шүлгүд хальмг кел дасххд багшнрт үлгүр болҗ олзлгдна. Кедү багшнр келнә зокал дасххд, диктант бичхд, изложень болн нань чигн кергтән түрүн болж. Манҗин Нимгрин келврмүд авч кергән күцәнә. Юңгад гихлә эдн йоста хальмг олн-әмтнә келәр бичгдсн төләд.

Коммунист-бичәч Манҗин Нимгр Коммунистическ партии хальмг олн-әмтнә җирһлд үлгүр болгч батта садн. Бичәч шин җирһлд орҗах, хальмг күч-көлсчнрин күцәҗәх, социальн политическ кергүдлә харһулҗ эврәннь түүк, келврмүдән тогтасмн.

Кедү тер цагла баһчуд литературин кергт дурлсн болхв? Эн дурн тархд Манҗин Нимгрин ач-туснь орлцсиг кен уга гих? Би эврәннь үлгүрәр эндр өдр күртл литературин зергләнд бәәсндән Нимгрин нилч гиҗ саннав.

Калян Санҗ, Сусен Аксен, Сян-Белгин Хаср нань чигн улс тер мет Манҗин Нимгрин литературн кергт күргсн ач-тусиг әрүн седкләрн хадһлҗ йовцхана.

Калян Санҗин шүлгүдин хураңһу 1930 җилин эклцәр һархд Манҗин Нимгр шүлгчин амг өскгч, шүлгин хураңһун түрүн халхд «Эн хураңһу хальмг литературин нег эркн эклц болҗ орман эзлх»,— гиҗ тиигхд бичом«.

Сусен Аксениг түрүн өдрәс авн бичәчнрин бүрдәц тогтахин туск кергт орлцулҗ, Сян-Белгин Хасрин туслн шүлгләнә кергинь чик хаалһд орулхд Нимгрин кесн ик керг өдгә цагт ирҗ манд медгдҗәнә.

Манҗин Нимгр хальмг литературин төрт үнн һол седкләсн орлцҗ, цааранднь делгрх хаалһ татҗ йовсмн. Хальмг олн-әмтнә це-

10

КЕЛВРМҮД

ХАР МОДН КӨШҮР

Зорхтын улана өмнк эрг деер һарад, өмәрән хәләхлә, хотн үзгднә. Хотн холдан, хуучн бүрәстә гермүд һазрас йилһрҗ сәәнәр үзгдхш, зуг цаһан-цаһан гермүднь һазрин 'бор керснәс, теңгсин көк уснас, оңһцин җилк цәәһәд йилһрдг мет йилһрнә. Хотна цөн гермүдәс йилһрәд үзгдсн цаһан-цаһан гермүд—Бадмин Санҗин бийиннь болн ах-дүүһиннь гермүд. һазрас сәәнәр йилһрҗ, үзгдл уга бәәсн хар-бор гермүд — Санҗин аальнь.

Хотна дорд бийдк шовһр цаһан толһа унад, ээлҗәд идҗ йовсн нег ик хотн хөн — Санҗин хөн.

Хотна деед бийдк, хооран өмәрән хойр хәләсн хаалһар, хооран

Манҗд тергн, цар, төгә һурвн бәәсн бийнь көшүр уга. Дүүдән гер авх, тергәр өөрән бәәсн орс селә орҗ чаһр авх кергтә. Манж, көшүр уга болад, түрәд бәәнә.

Түрҗәсн Манҗ:

«Көшүр угаһас көлтә кергән яһҗ зогсахв?»— гиҗ санад, хотна ах-зах, бәәхтә байн Санҗас одад, нег үлү көшүр бәәвзә гиһәд сурхар седәд һарна.

Көшүр сурхлань:

— Heг хуучн көшүр бәәнә. Бн медҗ өгч чадш угав. Манахн ах-дү долан улс, долалаһаснь зөв авхла, тегәд авхч,— гиҗ Санҗ Манҗд келнә.

Ю, дәрк, Санҗ, ода нег хуучн көшүрнн төлә ах-дү долан улсин долан өрк яһҗ эргәд йовад йовхби? Санҗ, арһлад, нег зөв кеһәд, нанд тер көшүрән өгтн. Хамхрад одхла, ялынь өгсв,— гиһәд Манҗ дәкн сурна.

11

— He, чамаг зоваҗ биш, чи тер һаза шитмд һас кесн, өрәсн подуск уга хар модн көшүр авч одад, авад ир,— гиҗ келәд, Санҗ Манҗд көшүрән авх зөв өгнә.

Көшүр олҗ авсн Манҗ герәдән ирәд, тергән ясҗ авад, царан зүүһәд, селә орад, һарад йовна...

Намрин шүрүн салькта бүркг тиим өдр. Деед бийәсн көдлсн үзүртә киитн салькн теңгрин үүлиг көөһәд хурав.

Бархлзад, деед 'бийдән хурсн хар үүлнәс хур орхнь орад оркм бәәдлтә. Хурас урд селәнд күрс гиһәд, (Манҗ царан нәәмәр гүрсн ут хар аратньгар цокад, чаңһар тууһад йовв.

Манҗиг селәнд ирәд, бичкн кергән күцәһәд һартл, зөв-зөвәр сальклад, хур саак кевтән орх бәәдл һарад, үүлн бархлзад бәәнә.

Зунь дуусн хагсу бәәсн цод хаалһар, арв һар бедр чаһр деер иим-тиим зөв-зовәр ачлһ ачҗ һарсн Манҗин цар бичкндән уйдад йовна. Хаалһ ик цоклһта.

«Хуучн хар модн көшүр иим му хаалһд сән тесҗ йовнал эн»,— гиһәд, Манҗиг сана йовтл, герин баран үзгднә.

Герин наадк толһа өөдләд һарх деер, хаалһин цока догшн болад, хурас өмн гертән күрхәр йовсн цар тергнә хар модн көшүр подуск уга бийәрн хуһрна.

Көшүр хуһрсн һазрт тергиг дорнь хаяд, деерк ачлһинь, хаалһд өөрхн идҗ бәәсн тушата темә бәрҗ авад, темәңд теңнәд, хотарн орад ирнә.

Гертән ирәд, Манҗ көвүнә керг күцәх күн болад, хальмгин хуучн йосар йөрәл тәвүлх зөвтә болна. Һаза бәәсн бедрмүдтә чаһриг герт орулад, хотна өвгд-эмгд дуудад, Манҗ дү көвүнәннь ке- рг-үүл йөрәлһнә.

Байн Санҗ чаһр уухин дурнд түрүнд ирәд, йөрәл тәвхәр ирсн дүрс һарһад сууна. Йөрәл эклнә. Олн улс зөвәр чаһр ууһад оркна. Чаһр болв чигн, кесг ховдг ууснаннь хотыннь ам халана. Хотнхошан залус һаза-дотаһиннь зәңг-зә күүндх зөвтә болна. Герин эзн Манҗ бийән татад бәәсн бийнь зөвәр хална. Цаадк-наадкинь тоолл уга ,нам аюдан:

— А, Санҗ, тана нанд өгсн көшүр йир му бәәҗ. Heг толһан өөдмин цоканд хуһрҗ одв,— гиҗ келнә.

Манҗин келсн үгиг соңсҗ оркад, тав-таалур улан бәәсн Санҗ, оруһин буур кевтәһәр амнасн көөс һарһад, зөв-зөвәр уурлад келнә:

— Хәлә, эн үмкән келҗ бәәх үгинь! Күүнә көшүр хамхлҗ орквчи? Ду һарл уга, минь ода көшүртм арвн арслң ас! Көшүримм ял эс өгхләч би чамаг!— гиҺәд, Санҗ мел уурлад бәәв. Тер хоорндан Манҗиг цокхар Санҗ босад, сууһад бәәнә.

Байн күн бийдән деерлкәд бәәхлә, Манҗ хордна.

12

—Хуучн хар модн көшүрт арвн арслң! Икәр өгсв би чамд! Иигҗ бәәһәд ав,— гиҗ Манҗ келнә.

—Чамас би көшүрән авхв,— гиҗ келәд, Санҗ ик уурта һарч

одна.

Иҗл буру ноха үмгхәр йовсн нохас кевтә, Санҗ садн-элгәрн цуглрад Манҗинд ирәд, му келәд, үүдинь авад, ээрәд бәәнә. Ээрч бәәһәд, генткн хөрәд күн герт орҗ ирәд, Манҗиг хөрн үзгәснь цокад, авад унна. Эркшилтә байн Санҗ аалиннь угатя му Манҗиг нойлад, күч үзүләд гүвдҗ оркна.

Манҗин өмсҗ бәәсн халаста хар бүшмүд, киртән даргдад бәәсн бор болсн цаһан сәрпүн киилг хойр хог болад шуурч. Җе болт-

хәрнә. Гүвдүлҗ орксн Манҗиг гериннь эзн күүкд күн чирәд, гертән авч ирәд, орн деернь кевтүлнә. Манҗ орн деерән зовад кевтнә. Кевтсн Манж,ин орна өмн сууһад, Манҗин күүкд күн нүдндән доһлң нульмста:

— Бичкн чаһр ууһад халурха бәәҗ, хуучн хар модн көшүрәс көлтә, эркшилтә байн Санҗас гүвдүләд аввт. Одх кергитн кен күцәхмб? Төрләрн олн байн улс дотр һанцхн өркәрн бәәх юмн биш тиҗ би танд кедү келләв!— гиснд Манҗ, зуг «О, хар модн кө- шүр!»—гихәс биш, талдан үг келл уга зовад кевтнә.

ЦАҺАН ХУРҺН

«Дәәртин Хар толһа! Кедү хөөч, кедү дәкҗ чам деер суусн болхв? Теднә негнь болвчн, би чигн чам деер суусв»,— гиҗ дотран санад, Зурһан хөөһән хар толһан ар сүүһәр сальк өрүләд һарһҗ оркад, толһан ар бийәснь өөдләд, ора деернь һарч ирәд, му сансн өңг һарад гирлгән авб. Ю санҗ бәәсән илдкҗ келсн уга.

Уснд орх хөд тогтнж. идл уга, худг хәләһәд, шурҗңнад йовна, Зурһан толһа деер сууһад, дорагшан haзр шаһатл ишкрәд, дуулҗ бәәһәд өндәһәд, шурҗңнад йовҗ йовсн хөөһән үзҗ оркад:

толһаһар дамҗулад, деегшән һарһад идүлв.

Һурвн миңһн цаһан һолта хөд Дәәртин толһа бүркәд, деернь үрүдҗ йовхдан икәр дурлл уга, ээлҗәд идв.

«Эн өдр бас ик халун болв билтәл»,— гиҗ санад, Зурһан халун болх угаһинь, нарн келҗ өгн гиҗ бәәх кевтәһәр, нар хәләв. Нарн заянь мандлдг кевтән, өрүнь үдәсн давад, мандлад бәәнә.

13

Ик таава болсн шар нарн болн дорасн эвр-эвр гиһәд көдлҗ. бәәсн салькар шинҗлхнь, эн өдр йирин халун өдр, болдг бәәдлтә. ; Дәәртин Хар толһа кесгт өндр толһа. Эн толһа деер һарч оркад, энд-тендән хәләхлә, хама һазрт бәәсн юмн, юн болв чигн үзгднә. Иим толһа Зурһан күн болснас нааран үзәд уга.

Дәәрт деер һарад, энд-тендән юм харн бәәҗ дасад бәәсн Зурһан, уралан чаңһ йовад, толһан ора деер бәәсн шовһр деер һарад, Дәәртин ар бийд бәәсн хотан нег хәләһәд, дорд бийд бәәсн

өрүн үдән цә чансн утан һарсн бәәнә. Гертән сууһад, таварн өрүн үдәй цә ууҗ суусн кү үзсн болад ухалхларн, Зурһан хөвдән һундад: «Нанд кү зарҗ оркад, эврәннь цәәһән, эврәннь гертән ууһад суух кишг теңгр юңгад эс заясмб?» — гиҗ санад, көвүн хөвдән дәкн уйн төрәд, өрүн ууҗ һарсн һуйр уга көк цәнь шиңгҗ одсн учрар, нульмс һарв.

Худгин улана царңгин деед бийәснь орҗ йовсн хоша бәәсн Җөөлә гидг күүнә ик хөн уснд орҗ йовсинь болн худг деер мал күн уга хәргҗ бәәхиг үзҗ оркад: «Хөн уснд орх цаг болҗ билтәл»,— гиҗ санад, хөөһән хәрү цокад, худган хәләһәд һарһҗ оркад, толһан ора деерк шовһр деер, Һанц хар шовун болад, Зурһан шоваһад суув. Саак цаһан яман сальк хавлад, хө дахулад, шургад һарв.

«Эн ямана йовдлар йовхнь эн хөн дарунь худгт күрх»,— гиҗ санад, хөөч көвүн суусн һазрасн шурҗңнад йовад, хөөнәннь өмн бийднь һарад, тогтнулад үрвәд йовв.

Зуна нарн улм өедән һарад йовсиг дахад, хөн улм ундасад бәәсиг медәд, Зурһан худгт өөрдҗ ирәд тогтнад, зогсад, хөөһән бийәсн давулҗ һарһҗ оркад, тайгарн улан элсн деер мөр зурад наач бәәһәд, генткн шуугсн хөөнә ду соңсад, толһаһан өндәлһәд худг тал хәләхләрн, хөөнә түрүн худгар орҗ йовсиг үзәд, наадан хайҗ оркад, хөөнәннь ардас худг тал шурд-шурд һарад йовв.

Худг деер күрч ирәд, хөөһән хәрү сөргәд, худгин деерк царңд баглад, оңһцд зөвәр таслад орулна. Таслад уснд орулҗасн хөд мәәлдәд, шуугад бәәнә... Худг деер одснь, зерг услҗ бәәсн хойр оңһцд багтл уга, ус булалдад, хәргәд бәәнә. Заңһин шуург эн-тер гих хоорнд негт өкәһәд худгтан орад, негт өндәһәд худгас һарад бәәнә. Хөн оңһцс деер улм дарцад-хәргәд бәәнә. Усан уусн хөд, гесән теңнҗ авад, хәрү һарад, халунд бүтәд, улан дотр бәәсн довудын сүүдрт одад, амрад, һазр шаһаһад, әмсхәд, кевлһән кевәд, серүцәд зогсҗ бәәцхәнә.

Нарн һал мергн үдтән күрч йовтл, хөд цуһар ус ууһад хуурв. Сүүлин хөөдиг уснд орулҗ оркад, Зурһаниг худгин эрг деер ирәд зогсхла, эзнә ач көвүн болдг баахн хар залу:

14

—Зурһан, өрүннь серүнд хөөһән альдаһар идүлләчи,— гиҗ сурснд:

—Дәәртин деер ар бийәр идүлв,—гиҗ Зурһан хәрү өгв.

—Нә, ода чигн тиигән hap,— гиҗ келснәннь ард, усан ууһад, хуурч бәәсн нег цөөкн хөөнд хойр-һурвн суулһ ус кеҗ оркад, эзнә ач көвүн, баахн залу, эмәлтә бәәсн мөрән услҗ авад, мордад хәрнә.

улалһҗ орксн төмр кевтәһәр, тавгт урһсн зузан хар әәрсәр керг кел уга, хәәрәд бәәнә. Дегд халун болад бәәхләнь, Зурһан халун унтл үүндән бәәсл чигн гиҗ ухалад, кир халасн хойртан даргдад, җе болад бәәсн киилгән тәәлҗ авад, суулһар шатын киитн ус бий деерән асхад, нег баах серүцнә.

Серү дөрҗ авад, цадтлан киитн ус ууҗ оркад, Зурһан улан дотр бәәсн олн довудас нег ик дову шүүҗ авад, түүнәннь сүүдртнь кевтәд амрна.

Җөөлән хөөнд йовсн өвгнә өмнәс эләд көвүнь ирәд, өвгиг үдән хот уутха гиһәд, хәрүлҗ оркад, ардк хөөнднь үлдсиг үзҗ бәәсн Зурһан: «Нанд эцк бәәсн болхнь намаг ирҗ сольх бәәсн биший»,— гиҗ санҗ оркад, эцк угадан һундад кевтнә. Мел юм ухалш чигн уга, хәләш чигн уга болад, бийдән үг өгч оркад, көвүн элк түргүр кевтәд, халунд диилгдәд, эрг-дург унтад одна.

Унтҗ одсн хөөч көвүн деер Җөөлән хөөчин көвүн ирәд:

—Зурһан, Зурһан!— гиһәд дуудсиг соңсад, Зурһан серәд босв.

—Хөөһән һарһнав, чи яһнач?— гиҗ Җөөлән хөөчин көвүн

—Би чигн хөөһән һарһнав. Хамдан нег аю һарһхм,— гиҗ үр көвүндән келнә.

Хойр хөөч хөөһән нег аю һарһх болад, хоюрн худгас зөвәр ууҗм һарч одсн Җөөлән хөөнә ардас, Зурһана хәрүлҗ йовсн МуЦаһана хөөг босхад һарһна.

—Үүнәсн Дәәртин өмн бийәр давад, һурвн Бөөргт күрч ирәд, хәрү хәрх юмн,— гиҗ Зурһан келснд, хаҗудк көвүнь зөв гинә.

Зурһана хәрүлҗ йовсн хөөг үкс тууһад, Җөөлән хөөг күцҗ ирәд, ардаһарнь зерглүләд идүлҗ оркад, хойр хөөч хөөдиннь хоорнд орад, ю-бис күүндәд, үрвәд йовад йовцхана.

Хөд йова-йовҗ, һурвн Бөөргт күрч ирнә. Һурвн Бөөргин ар бийәр, My-Цаһана хөөнә өмн бийәрнь Җөөлән хө һарһҗ оркад, хойр хөөч көвүн һурвн Бөөргин дунд бәәсн өндр Бөөргин деернь һарад сууна. Нарн үд кецәһәд ирхлә, сүүдр сунад, серүн орад ирнә.

15

бәәдләр харң-харң гиһәд, Җөөлән хеөч өвгнә көвүн тал герл уга хойр нүдәрн намаг юуһар дөңннәч?— гиҗ сурҗ бәәх бәәдл һарһад хәләв.

—Мини гесн чигн өлсҗ бәәнә. Өлсв чигн яахв?— гиҗ келчкәд,

әуга бәәҗ бәәһәд:

— Күр тәвҗ идйә,— гиҗ Җөөлән хөөчин көвүн келв.

—Би күр тәвҗ идҗ үзәд угав. Яһҗ тәвхән медхшив,— гиһәд, дарунь хулха кеҗ оркад, бәргдхдән өөрхн бәәх күн кевтәһәр хултхлзад:

—Кенә хөөһәр тәвйә?— гиҗ Җөөлән хөөчин көвүнәс Зурһан сурснд, цаадкнь:

—Хөөһәр күр тәвдмн биш. Күриг хурһар тәвдмн,— гиҗ келҗ оркад, — чини хурһар тәвхмн,— гив.

Зурһана хәрүлҗ йовсн хөөнәс нег хурһар күр тәвх болад, хойр көвүн суусн һазрасн босая, бөөргин ташуд одад, Җөөлән хөөч өвгнә көвүнә белд йовсн хаҗин мөргәр кесн хар утхар нүк малтна. Күр тәвх дүңгә нүк малтҗ оркад, көвүд хойр үзгд һарад, көк бор арһс түүҗ авад, күр тәвх нүкндән тәвәд түлнә. Көк бор арһсна гиигн цаһан утан цоонглад һарад бәәнә.

Һал шатаһад бел кеҗ оркад, хойр көвүн хөөнд орҗ йовх чон мет, энд-тендән өндлзәд хәләһәд, богшурһа гетҗ йовх мис кевтә хавтхлзад, деләд идҗ йовсн хөөдт күрн, һарлаһан харһсн нег цаһан хурһиг бәрәд авна.

Атхад авсн һар дотр орсн цаһан хурһн, бәәсн чидләрн алдрхар седәд күгдлзнә. Цаһан хурһн алдрҗ чадсн уга.

Хурһан бәрҗ авсиг үзсн көгшн көк хөн үргәд, һарсн хөд дахад, гүүһәд һарч одад, тедүкнд һарад, хәрү эргәд, зогсад, хойрһурв мәәлҗ оркад, дәкәд иҗлән дахад, цааран һарч одв.

Тер хоорнд хойр көвүн хаҗин мөргәр кесн хар утхар цаһан хурһна өрчиг ирҗ оркад, хөөнә һол татҗ-таслҗ дассн хар һариг цаһан хурһна һол тал зөрүләд, ирсн һазрарн орулв. Хар һарин дундк хурһн һолд күрсн дару, цаһан хурһн белвәлҗ мәәләд, нүдән цәәлзүләд, келән зууһад, чичрәд, суняһад, тиирәд бәәв... Ца-

махиг ярҗ-ярҗ оркад, нег тайган шорлад, тер махан өлгәд, һалын заль деер тәвәд, бүркҗ оркв.

— Махн һалын залин уурт шаргдад ;болдмн,—гиҗ келәд,— чи тер дотриг өргәд авад ир. Би нүк малтнав. Булҗ оркх юмн,— гиҗ Җөөлән хөөчин көвүн келәд, суусн һазрасн босад һарна, Зурһан

Зурһан сурснд, ду цөн Җөөлән хөөч өвгнә көвүн:— Част болх, дарунь болҗ оддмн,— гиҗ хәрү өгв.

Удл уга, хойр көвүн суусн һазрасн босад, күр деерән одад, махай болсн угаһинь хәләхәр седәд, бүркәһинь секхлә, хуургдсн махна үнр сексн тускар һарч хойраннь хамрт каңкнад, сәәхн сенр үнр орв. Хуургдсн махна әмтәхн үнр хамрар орхла, икәр өлсҗ бәәсн Зурһан махна үнр соңсад: «Толһам диигәд, нүдм кекрәд бәәв»,—

болсн күрин махиг тосинь чив-чив дусаһад идхлә ямаран?— гиҗ Җөөлин хөөчин көвүн Зурһанас сурснд, Зурһан:

— Йир сән! Басл әмтәхн. Гесн йир цадв,— гиҗ хәрү өгв. Цадсна хөөн — цаһан хурһна сүл һашун. Идснә ард үлдсн махинь көвүд хайчкад, босад хөөндән һарцхав.

Зуна шар нарн ут хаалһарн йовад, гертән күрч йовсн цаг билә. Көвүд чигн нар дахад хөөһән өкәлһв...

Бүрүл тасрсн дүңгә цагт хөөһән гер деер авч ирәд оркчкад, Зурһан эзндән ирв. Хөөнәсн ирсн Зурһанд хәәс бәрдг бер, заянь Зурһанд хот өгдг шар модн ааһар негн уста хөөрмг кеҗ өгсиг, Зурһан бар-бүр ууһад, ааһинь өрәлцә хөөрмг хәрү өгчкәд, һарч одхла, хәәсч бер: «Җигтә юм.н, чиләһәд уудг көвүн юңгад эс уув эн»,— гиҗ санад, арднь үлдв.

Зурһана экин гер гиҗ нег хавтха хар җолм хотна деер ар захд бәәдг билә. Җолмдан күрч ирәд, Зурһан экиннь орн деер кевтв. Кевтсн Зурһанд генткн кесг ухан орна. Олн ухан заагт нег өнцг-

алх»,— гиҗ сансна хөөн Зурһана зүркн генткн көдләд одна. Зүркн улм-улм шулу-шулуһар, чаңһ цокад бәәхлә, Зурһан кевтҗ эс чадад, босад һарна.

Һарч йовсн Зурһанд, Му-Цаһанас нег ааһ үс авад, герәдән ирҗ йовсн экнь харһад:

—Зурһан, хааран одначи?— гиҗ җөөлн дууһар сурв.

—Хө хотнд орулнав,— гиҗ келәд, Зурһан хотнас деегшән, өмәрән һарад йовҗ одв.

Хөөнә захд ирәд, тогтнад, деерән һарад, серҗңнәд кедлҗ бәәсн сальк хавлад, зогсад серүцсн бийнь, зүркнь тогтнхш. «Күр тәвсн цаһан хурһн уханас һарш уга болв»,— гиҗ санад, Зурһан талваһад идҗ бәәсн хөөг ишкрәд хураҗ оркад, хотнад тууһад орулна. Баглрсн хөөг тууҗ йовтл, цаһан хурһна эк, көк хөн, хөөнә ард цухрҗ үлдәд, ардан йовсн Зурһан тал: «Хурһим чи аллач»,— лиҗ бәәх кевтәһәр, хәләһәд мәәлнә...

Хөөг хотнд орулҗ оркад, Зурһан захд киитн элсн деер элк түргүр нег баахн зуур кевтҗ бәәһәд, дәкәд келврәд, деегшән теңгр

17

лч?»— гиҗ бәәх өңг һарад, нег-негндән нүдән чирмәд инәлдҗ бәәх болҗ зальврад кевтсн Зурһана нүднә хәләцд үзгднә...

«Һазр дорас, кишг уга күүнлә харһсм терв?»— гиҗ санад, дотран Җөөлән хөөч өвгнә көвүг му келәд, босад, герәдән һарад йовна.

Гертән ирәд, экәсн нег бичкн хурмш авад, дерин шуһунд бәәсн девлән авад, Зурһан һарч ирәд, һаза хурмшан делгәд, девләрн дер кеһәд, унтхар седәд кевтнә.

Күр тәвҗ идсн цаһан хурһн Зурһана сананас һархш.

Her бөөрәсн нег бөөрдән көлврә бәәҗ кесгтән унтл уга кевтәт оркснаннь хөөн, Зурһан генткн унтҗ одна...

Хошар йовсн хөөг герәдән авхларн, тооһинь авхар авч ирсинь

мөңгтә һанзд демср тәмк татад, кевстә орс төмр орна өмн чилң

—Медхшив. Би медҗәхшив. Би хө идсн угав,—гиҗ кииһән давхцулад келсиг Му-Цаһан соңсҗ, бәәһәд, мусг гиһәд инәҗ оркад:

—Чамаг күн хө идв гиҗ келҗ бәәхш,— гив.

Дәкәд хойр тоолснд, хөн йирн негәр һарна. Гүүлгәд тоолҗ бәә-

18

сн хөд шуугад, мәәләд, нир-цар болад бәәнә. Олн хөд заагас көгшн көк хөн йилһрәд һарч ирәд, эңсәд мәәләд бәәсиг эзнә ач көвүн үзҗ оркад:

—Сетрән хурһн уга кевтә. Сетрә мәәләд бәәнә,— гиҗ авһдан

келв.

—Бәәх угаһинь йовад хәлә,— гиҗ Му-Цаһан закчкад, герәдән

һарв.

Сетрән көгшн кек хөөнә хурһн уга болҗ һарв.

—Сетрән цаһан хурһн яһла?..

—Медхшив.

—Юңгад эс меднәч?

—Медхшив.

— Юңгад эс меднәч гиҗ би чамас сурҗанав!— гиһәд Му-Ца- һан көндә ик дууһар хөөчәс сурхла, хөөч бир тәвәд уульв.

— Юңгад уульнач? Цаһан хурһн яһла?— гиҗ келәд, Му-Ца- һан һалын көвәд суусн көвүг косталад, маңһд хар маляһар цокад авб.

Көвүн хәәкрәд, чишкәд уульв. Уульсн көвүнәннь дууг соңсад орксн экнь гертәсн гүүҗ һарад, Му-Цаһанаһар гүүһәд орад ирхлә, бичкн көвүг бөдүн залу бүрүһин шүдн маляһар цокҗ бәәсиг үзәд:

— Юңгад цокҗ бәәнт?— гиҗ арһул келәд, иргд бөгдиһәд уульҗ бәәсн көвүн деерән доһлң нульмста одад унна.

— Зурһан, Зурһан! Хурһинь идлчи?— гиҗ экнь көвүнәсн уульн бәәҗ сурснд көвүнь:

— Идләв. Өцклдүр гесән өлсәд бәәхлә, Җөөлән хөөчин көвүтә хоюрн күр тәвж, идләвидн,— гиһәд, дәкн-дәкн экрәд, ца-цааһан

Сүл цоксн көвүнә маңнаһар харһад, маңнан арсн җулһрҗ оркснас цусн һарад бәәв...

—; Нә, һар! Үзгдл уга од! Хотндм бичә бә!— гиж, келәд, эк көвүн хойриг көөһәд, һарһҗ оркад, эзн залу:

«Иим кишгнь тасрсн юмн күүнлә харһдв? Үүнә юуһинь авдв ода?» — гиһәд, дотран ухалҗ бәәһәд, Зурһанд наһцхиннь зааҗ өгсн һунн темән бәәхиг санҗ оркад, байрлсн бәәдл һарв.

— Нә, чама! Хурһна ормд һунн темәһәр ялд унһахла медхч,— гиҗ келәд, суусн һазрасн босад, һанздан һал кеҗ авад, эзн залу тер хоорнд герәд ирәд уга ач көвүһән дуудулв.

19

— Одак, кишго нохач, сетрән хурһар күр тәвәд идҗ. Үүг хөөнәс һарһхмн. Чи ода мордад, темәнд йовсн эн кишгон һунынь керәчд хулдҗ орк,— гив. Авһиннь келсн үг ач көвүнь соңсад һарч

сдв

Усна экн — булг, күүнә экн — наһцнр. Наһцнриннь зааҗ өгсн хар һунн цаһан хурһна ялд одсна хөөн, одх һазр, орх нүкн, идх һуйр, уух цә уга болсн учрар, Зурһаниг эктәһинь һазр деер хәләсн һанцхн наһцхнь, авш угаһар бәәсн бийнь, цань арһ уга болад, бий талан нүүлһҗ ав6...

ХӨӨЧ МАНҖИН УУҺН КӨВҮН

Хальмг күн дән-дәәсн гих юм меддг цаг биш билэ... Зуг орс орни хан Японьлав, Китдләв аль Германьлав дәәлдҗ бәәдг чигн гих җирклән зәңг бәәхәс биш, түүнәс талар соньн-сормн зәңг-зә уга билә.

Зуна хурин күчәр һарсн бөөргин өвснә көкинь хәәһәд, хальмг улс малын идгәр кезәңк кевәрн нүүһэд-сууһад йовад йовдг билә.

1916 җилин намрин сардуд эклҗ бәәсн цагла: «На-ца, хальмг

Зәңг һарсн удл уга таңһчин пирствәс нутгин пирствст «12» насна хальмг залус цуглртха гисн закан һарч...

Манахн тиигхд Улан Эргин хар һолын өмн бийд, Номин толһа гиһәд бәәдг, түүнә дорд сүүд бәәләвидн. Мана әәмгин толһач, отгудын арвн ахнриг цуглулҗ авад, нутгин пирствәс ирсн закаг тенд соңсхҗ келнә:

— Ода мана хальмг улсас «12» насна залус хар көдлмш гидг юмнд авч бәәнә. Пирствин заксн закаг күцәх йоставидн. Та, арвн ахнр, цуһар цаг түдл уга йовҗ отг-отгудтан бәәсн эн насна көвүдиг спискәрн хәләһәд, авад иртн,— гиҗ әәмгин толһач арвни ахнрт нүдән цәәлһҗ, шүдән тачкнулҗ бәәһәд, келәд закна.

Сө дүләд, өдр дахад, цаг түдл уга арвни ахнр йовад, отгудыннь «12» насна көвүдиг цуглулад, авад ирнә.

«12» насна көвүд дунд манахна нег орс улст хөөч йовад йовдг угатя, тәв күрсн өвгнә һурвн көвүнә икнь тусла. Манҗ гидг нерн деерән Хөөч гидг нертә өвгн.

Насн туршар хөөнд йовад йовснднь, Хөөч-Манҗ гиһәд, келҗ орксн нернь кезәнәс нааран шиңгрҗ одсн мөн.

Бийдән нөкд болҗ йовсн һанцхн урд һарсн көвүһән дәәнд авхла, би ю кеҗ арднь үлдх биләв гиһәд Хөөч-Манҗ, нүдндән доһлң нульмста, көвүһән дахад һарна.

20

Нутгин парвлян деер көвүдиг авч ирәд, кирһхәр бәәх хөн кевтәһәр, улан ширтә школын герин хашад орулад, шитмлҗ оркна. Пирств, эмч, байн, нойн сән улс хүүв келдәд, көвүдин гемтә-зовл- ңтаһинь хәләһәд, байнаснь мөңг идәд сулдхад, угатяһинь йовулх болад шииднә. Йовулх болад йилһәд, авч орксн көвүд, тедниг күргҗ ирсн эк-эцк, эгч-дү, ач-жич улс, хурһдлаһан ниилҗ бәәх хөд кевтәһәр, нир-цар болад бәәнә. Тер шууган тату кевтәһәр, дәкәд хааран биш һазрас унҗ, зүүҗ ирсн мөрд, темәд һазр бүтәһәд, инцхәллдәд, буульлдад бәәцхәнә.

Манахна һазрт һал керм гидг юмн ирдг, үзгддг уга билә. Генткн тер көвүдиг цуглулад хойр хонсна хөөн, манахна ардаһар һардг ик һолар, һал керм, өрүнд цуглрад, өл-маңхн шовун доңһддг мет, маш сәәхн дууһар доңһдад, орад ирв.

Һал кермин хәәкрсн дун, манахна бәәсн эҗго эрм цаһан көдә мет, һазрт дүүрән болад бәәв...

Нутгин парвлян деер улан хашад хааһата бәәсн көвүдиг һарһад, кесг темән тергд зүүһәд, көвүдиг суулһҗ авад, һал керм зогссн һазрур авад һарна. Көвүһән ставк күртл күргҗ ирсн ХөөчМанҗ цааранднь күргәд, Әәдрхн балһс орад һарна.

Керм зогссн һазрас ставк зөвәр ууҗмд бәәлә. Ставкас өрүн һарад, темән тергдәр йовсн көвүд асхн үд кецәлһәд, һал кермин зогссн һазрт ирнә.

Хурдндан орсн шар нарна герл, һал кермин һаза түрксн тосн мет, хәәлңгү цаһан шир деер тусад авлцхла, сәәхн цәәврт шар өңг һал кермәс һарв. Темән тергтә көвүд, һал керм зогсҗ бәәсн һазрт ирәд, һолын көвәһәр тергдән тәәләд бууцхав.

Һал керм үзәд уга көвүд цуһар, тергнд йовсн өвгд күртл һәәхцхәнә.

Һал керм зогсҗ бәәсн һаврт, хамдан зергләд кесг хар модар кеҗ орксн оңһцс бәәцхәнә. һал кермд суулһҗ авч йовх гиҗәсн худл болв. Көвүдиг авч йовсн орс хазгуд шавдад, цокад һал кермлә зерглҗ бәәсн оңһцд орулна. «Авч йовсн көвүдин тонь кедүһинь медхшив, зуг көвүд орулн һурвн әрвнцг дүүргәд, һал керм

балһсна уульнц дотраһар йовсн көвүд дахад, балһс һәәхнә.

Балһсндан хойр хонна. Хөөч-Манҗин болн наадк көвүдиг цуһараһинь сегсхлзсн хар үсдинь, сәәхн цаһан машинкәр хәәчләд, салдс кев.

Салдс болсн хальмг көвүдиг Әәдрхнд хойр хонгт бәәсн герәснь һарһад, вокзал тал авад һарна.

21