Васькан Бадм. Цагин гүүдл. 2001

ВАСЬКАН БАДМ

ЦАГИН ГҮҮДЛ

Келврмүд, шүлгүд, очеркс

Элст

2001

ББК 84. 3 Калм.

В 199

Васькаев Б. И.

В 199 Бег времени: Рассказы, стихи, очерки. На калмыцком языке /предисловие Э. А. Эльдышева/. — Элиста. 2001. — 136 с.

ISBN 5-7102-0361-2

Книга Бадмы Васькаева "Бег времени" привлекает современностью поставленных в ней проблем. Рассказы отличаются психологически точным проникновением в образ, судьбу, характер героев, напряженным и драматичным сюжетом.

Вкнигу вошли очерки о творчестве народных поэтов Калмыкии Д. Н. Кугультинова

иЕ. А. Буджалова.

ISBN 5-7102-0361-2

© Б.И. Васькаев, 2001 © Э. А. Эльдышев,

состав., предисловие, 2001

БИЙДӘН ИТК, БИЛГӘН ХУРЦЛ...

Баһ насн — кишгтә, хөвтә, сәәхн чигн цаг. Баахн насндан харһад үүрлсн иньгин һольшг седкл, медрл заасн багшин герлтә дүр, туста сүв-селвг өгсн күүнә хәәртә нерн җирһлин ут, адрута хаалһд нөкд болдг әрүн үндстә, үүршго бат тулгд тохрҗ, күүнә зүркнд төөнрҗ үлднә. Тиим, баһ насндм харһсн итклтә мини нег үүрм — Васькан Бадм.

Хөрн хойр җил хооран Бадмла, хальмг университетд сурчахдан, таньлдлав. Тиигхд мадн, "делкә — мини" гисн өнр ик саната, түрүн шүлгүдән бичлдҗәсн хөвтә цаг. Университетд оютнрин үүдәлтин "Первоцвет" гидг негдлт бәәсмн. Терүнд орлцсн мадн һар бичмр "Первоцвет" гидг эрсин газетд шүлгүдән барлдг биләвидн.

Тер цагт Бадмин шүлгүдиг хальмг бичәчнрин заллтд литконсультант болҗ көдлҗәсн бичәч Куукан Анатоль хәләһәд, зәрминь темдглҗ ясад, бичх урмд өглә. Бидн Бадмла тер күүндврт орлцҗ, Анатолий Манджиевичин келсн тоотынь оньган өгч соңславидн. Нертә бичәч тиигхд Васькан Бадмин шүлгүд йилһҗ: "Сәәхн байн хальмг келтә көвүн бәәҗич, икәр умшх, бичх кергтә", — гисн селвг өглә.

Терүнә хөөн 1982-ч җилд хальмг дегтр һарһачд "Седклин җилкс" гидг шүлгләнә хураңһу барас һарв. Энд нурһлҗ хальмг келәр бичдг баһчудын үүдәврмүд орв. Тедн дунд Васькан Бадмин нерн бас бәәнә.

Тер цагас авн Бадмин келврмүд, шүлгүд, очеркс "Теегин герл" журналд, "Хальмг үнн" газетд дару-дарунь гилтә һарад бәәв.

Васькан Бадмин зокъялмуд зүркнднь теегдҗ, эврән үзсн, медсн тоотаснь кевлгдҗ, ухан-седклинь көндәсн йовдлас иштә үүдсмн. "Нарн", "Цагин гүүдл", "Хурлдан бәрит тер йосан", "Кецин усн һууһан темцнә" гидг келврмүднь, бичсн шүлгүднь — эврә онц төртә, өдгә цагин селәнә әмтнә бәәдл-җирһлин тускар, өөрхн таньдг, хамдан өсҗ-боссн төрскн Алцңһудын һазра улст нерәдгдсмн.

Бадм бийнь — идр насндан орчксн, тохнята, тогтун тоолврта, йоста уул хальмгин авг-бәрцтә күн, баһ цагасн авн малд йовад, хө хәрүләд, хошт батрҗ өссндән, малын шинҗ, теегин йиртмҗин олн зүсн бәәдл сәәнәр меднә. Тегәд чигн эн, теегин дүриг эврә ончта хәләц олзлҗ, дүрслҗ үзүлнә. "... Тег өрүни дүүрәнд сәәхрәд, маңхаһад бәәнә. Деернь цегән усн гилвксн олн зүсн нигт өвснә-көркхн бүчрмүд, өрлә теегәр йовсн Дорҗин көллә оралдад, бүчрмүдәснь өсрсн, мелмлзсн чиигмүд цацгдад, шилвинь чиигтәрүләд йовв", — гиҗ "Цагин гүүдл" гидг келвртән лавта, орта үгмүд олҗ, өрүн теегин өңгиг сәәхн үзүлнә. Эдү мет соньн олвр бичәчин келврмүдтнь олар харһна.

Күүнд үзгдсн зовлң, тәвсн хөв, зурсн зура... — цуг эн эркн, гүн учр-утхта уул төрмүд Васькан Бадм зокъялмудтан тәвҗ, хаһлхар зүткнә. Энүнә келврмүдин һол дүрмүднь җирһлин тәвсн күчр сурврмудт бийснь хәрүһинь хәәҗ, берк гидг күчтә сөрлһн учрхла, нуувч, хар уга седклнь цальгрҗ, дотран эңсҗ бәрҗәсн зовлңнь деврҗ, ухан-тоолврнь илднә. "Хурлдан бәрит тер йосан" гидг келвртнь догшн дәәнә цагин бәәдл үзүлгдҗәнә. Хошуда селәнд бәәдг Очра Цернә өрк-бүлин тускар энд келгдҗәнә. Церниг, шавтад, фронтас хәрҗ ирсн офицериг, хар гөрәр муутхсн төләднь, гертнь ирәд, бәрәнд авч одна. Арднь бичкн көвүтәһән Өлзәт авальнь харал тәвәд, ууляд-эңсәд үлднә. Эн һашута зургиг түүрвәч иигҗ үзүлнә: "... — О, тег мини — теегм! Эн хурдн хар салькнд зовлңган келәд, һашун хар нульмсан һооҗулад йовхларн, сәәндән тошурхад тиигҗәнә болһнч?! Байр зовлң хойран даңгин чамлаһан хувалцнав. Агчмин зуур болвчн, көөрк күүкм гиһәд, теврәд, таалад, дотрким сарултхад орксн болхнчн. Ээҗ — теегм минь, яһсн таңхрсн чееҗтә юмчи! — гиҗ келәд, Өлзәт эҗго теегт хойр һаран намчлҗ киисв".

Ямаран сүркә зург эн! Умшсн күүнә зүркн хорсад, чееҗнь урсад одна...

Бадм төрскн тууҗдан, урн-үгин литературт дурта болсндан, чееҗәр хуучн соньн домгуд, мергн учр-утхта олн шүлгүд меднә.

Васькан Бадмин һарсн эн түрүн дегтрнь өлзәтә хаалһан олҗ, олн умшачнрт оошагдҗ, түүрвәч бийдән иткҗ, билгән хурцлҗ, деернь дала соньн зокъялмуд үүдәх болтха гиҗ йөрәҗәнәв.

Эльдшә Эрднь.

КЕЛВРМҮД

НАРН

— Намса, иньг мини, би дәкҗ чамас төрүц салшгов. Өдр болһн үзлцәд, алг хойр нүдичн цуцрлтан угаһар хәләһәд, хаҗудан өкәр чамаһан дахулад, элвг теегиннь каңкнсн үнрәр кишгән ухалхнь, цогцм гиигрәд, седклм өрггдәд, кемҗән уга байрбахмҗар дүүрнә, — гиҗ дундын нурһта, далдһр өргн далта, хо-цаһан чирәтә, атхр хар үстә баахн көвүн иньгән таалҗ күзүдн, келв.

—Эңкр Нарн минь, хойр җилдән чамаг әәрмд церглхд, эн кишгтә өдр ирхиг зүркни тааларн иткәд күләләв. Ода бийнь үнәртән хаҗудм бәәх аль угачнь нанд иткгдхш. Үнәртән чивч аль бишвч? — гиҗ баахн кевлүн цогцта, көркхн төгрг чирәтә күүкн келҗ инәмсклв.

Зуни серҗңнсн халун салькн үләһәд, теегин каңкнсн аһариг өрчәр дүүргәд, седкл туссн хойр иньгин зүркинь таалар байрлулна. Селәнәс долан дуунад, эклҗ хадад уга, җирилһәд тәрсн нигт шар буудя салькна саатуллһнд нааран-цааран күндәр нәәхлнә. Өрүни гегәнлә серсн, җиңнсн нәрхн дуута богшурһас өрвклдәд, энд-тенд өсрҗ, нигт шарлҗн заагар бултҗ шимлдәд, генткн хойр җиврән саҗад нислдәд, тәрәнә захар татсн электрическ суңһуг деер одҗ суулдад, күүнә чикнә хуҗр хаңһана.

... Арвн тавна сарин герлд, асхн цолвң мет, Намсан көркхн чирә өмнкәсн кеерсн болҗ үзгдв. Нарн иньгиннь сәәхн дүриг чирмлл уга хаҗуднь тагчгар хәләҗ бахтв.

—Ай, Нарн, хәрхм болвзго, ора болҗана. Өрүндән көдлмштән одхмн бишв? Чамла әдл би амрлһнд бәәхшлм, — гиҗ Намса иньгиннь чирә хәләҗ инәмсклн, адһв.

—Чик келҗәнәч, Намса, би әәрмәс ирәд, сардан амрув. Тернь болх гиҗәнәв. Өцклдүр өрүн би совхозин директор тал одлав. Тиигәд нанд трактор даалһҗана,

—гиҗ көвүн күүкнә өкәр тавн цаһан хурһдынь өргн альхндан дулалн йовн йовҗ келв.

Өр йосндан цәәв. Булһн экнь зандрсн улан цәәһән үсләд, тослад, самрн бәәҗ:

—Ай, Нарн, бос гинәв. Цаачн үд болн гиҗәнә, ичкевт — әмтн медхлә, юн гиҗ келх. Бөдүн залу көдлмшин гүргү цагла гертән гесән иләд кевтнә гих. Цәәһән ууҗ ав, һаза һарад сергәд, өрүн серүһәр һаза-дотакан ясҗ авхмн, — гив.

—Ода, босҗанав, арһулдҗатн. Ода невчкн зуур, — гичкәд, көвүн хәрү кевтв.

—Дәрк, дәрк, иим көвүн бәәдв! Сөөни дуусн ааль хәәһәд, өр цәәтл юуһан санад йовдви? Нам күн алң болхмн. Гер-мал чигн керго, көдлх чигн санан уга. Иигәд сарсаһад үд күртл унтхла, яһҗ өркән асрх улс болхмби эдн, — гиҗ маштг нурһта, гиигн цогцта, наснь җирдән күрсн экнь бийләһән бурн йовҗ, суулһан тохадан өлгәд, үкрән саахар һазаран һархар адһв.

Өр цәәҗ йовтл ирсн көвүн орнасн өсрҗ босад, нөөрмү хойр нүдән арчад, уданар эвшәһәд, һо нурһан, өргн дал-ээмән тинилһҗ сергв.

—О, яһсн сәәхн өрүн болҗахмб! — гиҗ һаза һарч ирсн Нарн, хойр һаран сарсалһҗ бахтад, зооһин цааһас өрүни герләрн мандлсн шар нар тосв. Теегин каңкнсн цевр аһар өрч дүүргҗ, кииһинь давхцулв. Сөөнәһә иньгиннь келсн дурни дун чикнднь соңсгдҗ җирһлин заляр зүркинь күгдлүләд деврәд бәәв.

—О, эңкр Намса минь, чини дурн, өрүни ноһан деерк дусал мет — цегән, сөөһин сарин герл мет — сарул. Өвдгәрн дер кеһәд, толһаһим өрчдән шахад, эрклүлҗ бийим өкәрлхләрн, оньдин дуртаһан медүлнәч. О, җилмүд җирһл сольх.

Болв чамд нерәдсн дурм оньдин дөрвн цагт унтршго, — гиҗ санад, көвүн мандлсн нарна өмн дәкн хойр һаран деләд, байриннь дуунд согтв.

—Ай, Нарн, чи гелңд хүврсн болвзгоч, өрлә босад, ном умшад бәәх! — гиҗ үкрән сааһад дууссн экнь көвүһән чочаҗ шоглв.

—Уга, баав, гелң болхасн давув. О, яһсн сәәхн, цевр өрүн болхв! — гиҗ көвүн дәкнәс бахтв.

—Өрүн кедү сәәхн болвчн, көдлмшән мартхмн биш. Нег үлү өрүни серүһәр көдлмшән эклх кергтә. Залу күн кезәчн серглң болхмн болҗана. Чамаг эс серүлхлә, нам өдрин дуусн чигн унтх бәәдлтәч. Ода чамаг әәрмәс ирсн салдс гихв

—салдаһад орн деерән унҗ однач. Сәәни орнд төрг, эцкчн әмд бәәсн болхла, яах бәәсн, иим залху көвү һарһҗв гиһәд, нам хөвдән һундх билә. Эцкчн әвртә көдлмшч күн билә.

Түрүн болҗ колхоздан хөөч көдләд, Хальмг таңһчин депутат болҗ суңһгдла. Гер-малдан ахуч, һартан урн болчкад, шамдһа, йоста герин эзн күн билә, тегәд чамаг тоомсрта эцкин үрн гихв? Әәрмәс ирәд сардан көдлмш уга, сөөни дуусн ааль хәәнәч, өдртнь нөөрән хаңһанач, гертән чигн, шаңгд чигн тус уга болҗанач. Цаадк хаша-хаалһчн нурад, һасдуднь өмкрәд унҗана Арһс-түләһән бас зөөҗ белдҗ авх кергтә. Цаачн колхозд көдлмшин гүргү, күүнә һар күртл уга, буудяөвснә урһцдан әмтнә чидл күрч ядн гиҗәнә. Чи болхла, гертән ичрән бийләһән өврләд унтад кевтхмчи! Хойр җилин туршарт чамаг әәрмд йовхла, эн хоша әмтн намаг көгшн арһ уга күн гиҗ хайсн уга. Үвлднь малын өвс, хот-хол, арһс-түләһим авч ирҗ өгцхәдг билә. Теднә күргсн ач-тусиг баавчн кезә хәрүлхв? Ода чидлм баһрад, теңгрин гем дииләд бәәнә. Чамла әдл чидлтә-чиирг болхла, өдр-сө уга чидлән нөөлго, көлсәрн ачинь хәрүлх биләв. Зуг ода тиим арһ тасрв, — гиҗ экнь көвүндән сансн-санаһан ө-һундлан цәәлһҗ келв.

—Баава, тана келсн чик. Мини гем. Гемим тәвҗ өгтн. Өцклдүр, би конторт көдлмш одҗ сурхлам, нанд трактор өгх болҗ шиидцхәв. Эндрәс авн хойрдгч фермин теегт көдлмшән эклхүв. Та бичә сана зовтн. Би чидлән нөөлго, өдр-сө уга шунад көдлхв. Эк-эцкиннь нериг кезә чигн һуташгов гиҗ үгән өгчәнәв, баав. Та нанд итктн, баав! — гиҗ нөвүн өргмҗтәһәр, нег кииһәр келн, экиннь хурняста чирә тал җөөлнәр хәләв.

—Юу, сәәхн иньгм. Би чамаг конторт одсичн медсн угав. Кезәнь нуувчар көдлмш хәәһәд йовнач? Мел эцкән дураҗич. Эцкчн — тиим күн билә, ю кевчн — тагчгар, нанд нам ам аңһаҗ үг келдмн биш. Сәәни орнд төрг. Нә, гем уга, "залу күн заңһсн талан, зандн модн нәәхлсн талан" гидг. Җирһлинчн хаалһд күнд тоот учрв гиһәд, цухрҗ, урмдан геехмн биш. Цуг чидлән агсад, урашлхин арһ хәәхмн. Бичкн чолуһар ик чолу цокдг биший. Хәрнь медәтнрин келсн-заасинь, зөвтә амнүгинь тодлад, алькнь чик-хаҗһринь хөөннь йилһәд ав. Чидлтәв, чииргв, күүнәс даву ухатав гиҗ ик сана зүүхмн биш. Баахн күүнә хаалһд бүдрәдчн одх шалтг,