Бадмин Алексей. Алтн Шорад Даргддго. 1990

БАДМИН АЛЕКСЕЙ

АЛТН ШОРАД ДАРГДДГО

РОМАН

Элст Хальмг дегтр һарһач

1990

ЗЕТКР ИРХЛӘ

Өрүн тавн часла дневальн салдс Борин Адучиг серүлв. Һурвн сарин туршарт иим эрт босад дасчксн Адуч адһҗ, модн нарин хойрдгч давхрас һәрәдҗ дорагшан буув. Дасчксн салдст түргәр хувцан өмсхд күнд биш, зуг һанцхн Адучиг зовадг уршгнь — шаһаһаснь авн өвдг күртл көл цуглдг хойр метр кенчр. Хойр көлин шилвиг таг кеҗ цуглад иртл, кесг цаг болдмн. Аш сүүлднь Адуч нар деерәсн бор өрмгән татҗ авад өмсҗ, бүсән чаңһав. Дәкәд дер дорасн газетд цуглата хойр зун грамм өдмг авч барун хавтхдан дүрв.

Адучин адһдг учрнь иим бәәсмн. Сталинградын дорд захд бәәдг Красноармейск балһснас арвн хойр дуунад, Иҗл һолын барун көвәднь Татьяновк гидг сәәхн нертә селән бәәсмн. Терүнә дорд бийднь шпалзавод билә. Адучин церглҗәсн 24-гч эдгәллһнә онц батальон тер селәнә зах болн шпалзавод хойрин хоорнд бәәсн зурһан ик модн баракд бәәршлҗәсмн. Дөчн һурвдгч җилин эклцәр тууҗд оргч Сталинградск диилвр төгсснә хөөн эн эргнд бәәсн дәәнә госпитальмуд шавта улсар дүүрәд, шинәс фронтд шавтҗ ирсн улс орулҗ эмндг зә уга болхла, шавнь эдгхдән өөрдсн, зуг хәрү фронтур йовулхас невчк эрт болҗасн салдсмуд бәәлһҗ, күцц эмнҗ, көл деернь тәвәд, хәрү фронтур йовулхин төлә бүрдәсн батальон, эс гиҗ 24-гч ОБВ (отдельный батальон выздоравливающих) гиҗ, терүнә командир капитан Королев Адучд нааран ирхднь келлә. Сталинградын нег госпитальд эмнүләд, доһлдг болвчн, тайг угаһар йовдг дасҗасн Адучиг 1943 җилин август сарин эклцәр нааран илгәсмн. Адучиг ирснә хөөн батальон Красноармейск балһснд бәәршҗәлә, дәкәд тер җилин октябрь сарин эклцәр Татьяновк селәнүр нүүлһсмн.

Тер бар сарин чилгчәр киитн өрүн барң-бүрңлә Адуч хойр дуунад бәәсн шпалзаводур адһв. Тендәс тавн час һучн минутла бәәрн һазра

3

балһсн дунд йовдг поездт эн күрч суухар адһҗ йовна. Дигтә цагларн, дотрнь цөөкн күн суусн, зурһан вагон чирсн поезд Сталинград темцҗ көндрәд һарв.

Дарук Красноармейск станц деер поезд зогсхла, Адуч һанцхарн суусн вагонд нег сәрсн даальң үүрсн, хальмгар уйсн бор өрмгтә өвгн орҗ ирәд, терүнәс невчк уралан, дөрвн стул һатц суув. Өөрхн бәәсн Хальмгин БаһДөрвдәс эн балһсна базрур тасрхан уга хальмгуд ирдг билә. Тер уршгас Адуч вагонд орҗ ирсн хальмг өвг үзн, эсвго соньмссн уга, нам таньдг күн болх гиҗ сансмн биш. Зуг өмн суусн өвгн хоолан ясҗ ханяһад, хавтхасн һанз һарһад, цәкүрәр цокад, терүндән һал орулхлань, Адуч терүг таняд, байрлҗ өөрнь ирв.

—Бемб, мендвта. Иим өрлә альдаран одхар йовхмта,— гиҗ Адуч

келв.

—А, Адуч, дууһарчинь таньв, чирәчнь мини нүднд сән үзгдхш, — гиҗ, Бемб өвгн өөрән терүнд суух зә һарһҗ өгв.

—Я, яһлав! Долан хонг хооран мөрн тергәр Бекетовкур колхозин кергәр ирләв, зуг ирсн мөрндм паспорт уга гиһәд, энд бәрәд авчкла. Ода хәрәд паспортынь авад ирҗ йовсм эн. Зуг тер мөрим җаңһр угаһар хәрү өгхинь болх гиҗ зальврҗ йовнав,— гиҗ Бемб келв.

Бемб җир күрсн наста. Адучин эклә хамдан нег хотнд бәәдг, селәндән тоомсрта деерән, колхозин парвляна член.

Адуч бас бийиннь тускар келҗ өгв. Эн хавр Миус гидг һолын деер болсн дәәнд көлдән күнд шав авад, Ростов балһсна госпитальд эмнүлҗәһәд, нааран Сталинград болн Красноармейск хойрин хоорнд бәәсн госпитальд эмнүләд, август сарин эклцәр нааран, эн Татьяновкд бәәх 24-гч ОБВ-д ирсән келв.

—Чини аакчнь нанд көлг өгсн болхла, дахҗ ирхәр седлә. Зуг нанд колхоз көлг өгсн уга. Йовдсн тергн деер Баһ-Дөрвд күртл, тендәс йовһар һарад, асхн Цаца селәнд нег орс нәәҗдән хонад, өрүнә нааран терүгәр күргүлҗ ирүв,— өвгн келчкәд, шуукрад:— Зуг нег му зәңг соңсув,— гиһәд, саак һанздан тәмк нерәд, һал орулв.

«Эн ик дән болҗах цагт хальмг теегт биш, бүкл орн-нутгт түрү-зүдү, зовлң эдлҗәхнь бәәнә. Альд чигн өлн-өнчн улс дала. Тииклә сән зәңгәс му зәңгнь олн болх зөвтә. Зуг Бемб өвгн оңдан улсла әдл сахньҗ болх-болшго үг келх күн биш. Юн му зәңг эн келхәр бәәдг болхв?»— гиҗ Адуч дотран ухалв.

4

—Эн Цаца селәнд бәәдг эврәннь нег нәәҗдән өцклдүр ирҗ хонлав. Тер нег зеткртә зәңг нанд келв...— гиһәд, өвгн саналдв.

—Нам харһснчнь сән болв. Нань кенлә терүг селвлцхв? Орн деер кевтсн өвгнәс сурхар, орчлң эргсн көвүнәс сур гидмн. Тер мини нәәҗ орс Явана көвүнь офицер церглдг, мана хальмг теегүр дала салдста йовҗ одв гинә. Тер церг нег чигн хальмг үлдәлго, гемтә гем угаһинь цугтнь Сиврүр нүүлһхмҗ. Зуг кезә нүүлһх болзгинь тер эс медҗ.

Тегәд Яван намаг бәргдсн мөрән көөлдлго, торл уга эндәс хәр, эс гиҗ эмгнәсн хаһцхҗ гиҗ келв. Җигтә зәңг болхв тер?— гиҗ өвгн алмацв.

—Худл зәңг болх тертн,— гиҗ Адуч келв,— нүүлтә нүл угаһинь йилһлго бүкл келн-әмт нүүлһдг йосн альд бәәх билә? Бидн тиигтлән капиталистическ орн-нутгт, даҗрлһна мухлаллһнд бәәхш!

—Хәәмнь, би бас тиигҗ Яванд келүв. Зуг тер соңсхвр үнн гиһәд, нәәҗм залаһан таслад бәәнә: «Би эврән чамур одҗ бийән белд гиҗ келхәр седхлә, мини көвүн хәрү цокад йовулсн уга. Эврән үүллә харһсн деерән намаг цааҗла харһулхч гиҗ, көвүм келв. Мини көвүн ик генералын адъютант болҗ церглҗәнә. Мини: көвүнә ахлач генерал Москваһас тиим заквр авч ирҗ, хөрн дөрвн часин дунд хальмг улс кевтнь нүүлһтхә гиҗ». Генералын авн ирсн цаас Явана көвүн эврәннь нүдәрн үзҗ,— гиҗ Бемб келв.

—Та эврән ухалтн, Бемб. Тана хойр көвүн эн дәәнд орлцҗ, төрскнә төлә әмнәсн хөөһвш, һурвдгч көвүнтн Басң—ода бийнь дәәллдә йовна. Тегәд таниг эмгтәһинь ямаран гем һарһснд нүүлһхмби? Би бас дәәнд орлцҗ шавтад һарув. Яһснднь мини һанцхн экиг шоодврла харһулҗ нүүлһхмби? Сталин тиим эвго йовдл һарһсн күүг амрах болһнта?— гиҗ Адуч өвгиг аадрулв.

—Терчнь үнн үг. Зуг мини нәәҗ Яван болх болшго үг келдг күн биш,— гиҗ Бемб келв.— А, хәәрхн, яһҗ медхв? Иткх дурн нанд чигн күрчәхш. Зуг...— гиһәд, өвгн саналдв.

Бемб худл үг келшгоһинь Адуч меднә. «Терүнә нәәҗ Яван чигн юн учрас худл келх билә? Болв көвүнднь генералнь наадлад, чигн келсн болх... Бүкл келн-улс нүүлһх йос кен һарһх билә? Дәкәд юн учрас нүүлһҗәхмби?»— гисн ухан Адучин толһад орҗ йовна.

—А, келхән мартҗаҗв, аакчнь сән бәәнә, зуг үвл зудта болхла, үкртнь өвсн күрхн уга гиҗ әәҗәләвидн, зуг одахн Утнурас көвүн күүкн хойр нег тергн өвс авч ирәд, овалҗ өгчкәд, хәрҗ одв, — гив. Адучин чирәнь минчиһәд улав.

5

«Эх, Надя, Надя! Өцклдүр ирсн бичгтән Надя аакурчнь одҗ мендинь медүв гиҗ. Өвс күргҗ өгснә тускар бичсмн уга. Яһад эс бичсн болхви?— гиҗ Адуч санад.— Хаҗудк көвүнь кен болхви? Утнурт эднә элгн-садн уга».

—Ода юн көвүн күүкн хойр болхв гиһәд, аакасчнь сурхла, чамла сурһуль сурчасн күүкн ахтаһан өвс авч ирсн болҗ һарв. Көөрк, ут наста болг. Цаһан саната күүкн болад, белвсн эмгнд, дөң болҗ йовхгов,— гиҗ Бемб келв.

Надя күүктә хамдан тавдгч классас авн арвдгч күртл Адуч сурад, нәәмдгч классас авн иньгллә. Арвдгч класс төгсәҗәһәд, нег институтд хамдан орад, хөөннь ханьцх болҗ амн үгән авлцла.. Зуг дән экләд, Адучиг дәәнд авад, тедн бооцаһан күцәҗ чадсн уга. Дәәнә уршгар эднә хаалһ салдг болв чигн, эднә халун цог хоорндан авлдсн бичгсәр дамҗад, зүрксинь бүләдхҗ, седклинь улм үүмүлдг билә.

Энҗл така сард Красноармейск Сарепт хойрин хоорнд бәәсн госпитальд Адуч шаван эмнүлҗәхд Надя гиичлҗ ирәд, һурвн хонгтан өөрнь бәәһәд, өдр болһн харһлцдг билә. Дәәнә дәрвкҗәх һалднь орад һарч ирсн Адучд терүнәс даву байр уга бәәсмн. Эн һурвн хонгин туршарт, кедү түрү-зовлң өмнк хаалһднь харһхинь медә бәәсн бийнь, эн хойрин урдк бооцан улм батрҗ эднд омг өгв.

—Үвл энҗл гиигн болҗана,— гиҗ өвгн тер хоорнд келҗәнә, — нам ода бийнь цасн орад уга. Тер күүкнә авч ирсн өвсн тана үкрт, ямаран зудта үвл цааранднь болвчн, күрх. Санаһан бичә зов. Кемр үвл ут болҗ гий, үкрән хулснд орулад, асрҗ хавртан һархвидн.

Поезд дарук станц Сарептд ирҗ зогсв. Эн хойрин суусн вагон улан тоосхар кесн нег давхр вокзал тус ирҗ зогсв. Вокзалын эрстнь утдан һазрас авн терүнә ора күртл, өргндән һурвн метр шаху көшүн цаһан кенчрт зурчксн Сталинә зург модн рамкд татад хадчксн бәәнә.

—Акад юмби? Өцклдүр уга билә,— гиҗ Адуч келн, зургин дорнь ик хар үзгәр бичсн үгмүд умшв: «Вдохновителю н организатору всех наших побед — Сталину — Слава!»

—А, эндр Сталинә һарсн өдр, 1943 җилин бар сарин хөрн негдгч өдр. Мартҗаҗв,— гиҗ Адуч байрлв.

—Кедү курсмби эн Сталинтн?—гиҗ өвгн харань тасрад ирсн нүдән бүрлзүлҗ, шил һатцас зург хәләв.

—Ода җирн дөрв күрвә,— гиҗ Адуч келв.

6

—Нанас хойрхн насн ах бәәҗ,— гиһәд Бемб келчкәд,— ут наста болтха!—гиһәд, терүг йөрәв.

Сталинә зург үзснә хөөн өвгнә келсн му зәңг эврәннь чинрән гееһәд, Адучин седкл омгшаҗ: «Эн күн әмд бәәсн хөөн мана хальмг улст тиим юм үзүлхмн уга»— гиҗ тер дотран санв.

Зуг ода долахн хонг давад, ямаран ик зеткр эднә келн-әмтнд үзгдхинь җир күрсн Бембд болн хөр күрсн Адучд меддг арһ уга. Мусхлзҗ инәҗәх нүдәрн: мини үрн-садн гиҗ орн-нутгин улсиг хәләҗәх бәәдлтә эн хар сахлта «аав» болн «воҗдь» тиим орчлңд урднь үзгдәд уга, хар саната йовдл һарһна гиҗ эн хойрин биш, кенә чигн седклд тиигхд оршго бәәсмн.

—Поезд Бекетовк станцур өөрдҗ йовна, Бемб, бийән белдтн, би цааранднь негдгч Сталинград күртл йовхув,— гиҗ Адуч келв.

—Мини белдвр удан болшго,— гиһәд, Бемб инәмсглв.— Гертән күрәд, аакдчнь менд келсүв. Сәәнәр шаван эдгәҗ, менд тиньгр гертән ирх бол,— гиҗ Бемб хаҗудан бәәсн даальңган шүүрч авв. Поездин гүүлһн тогтнад, станц өөрдҗ йовна.

—Чамла күүндснә хөөн седклм невчк тогтнв. Явана көвүнд тер му зәңгиг күн наадлад чигн келсн болх гиҗ саннав. Зуг Ханата, Баһ-Дөрвд селәдәр кесг салдсмуд ирчксн бәәнә, дәкәд деерәснь парусар бүрксн, дотрнь ацан уга һуч һар машид зууран үзүв,— гиҗ өвгн келв.— Не, менд бә, Адуч. Би эндр бәрәнәс мөрән авад, Цаца селәнд эврәннь нәәҗинд хонад, маңһдур асхн гертән күрхв,— гиҗ Бемб немв.

—Бичә санаһан зовтн,— гиҗ Адуч келв.— Манахст менд келтн. Шин җилин хөөн командир нанд арвн хонгар сулдхвр өгх болла гиһәд аакд келчктн. Тер машидәр төр бичә кетн. Тедн дәәнә хөөн амрлһнд һарчах салдсмуд болх. Ода манла әдл госпитальд эмнүләд һарсн салдсмуд цуглулад, тиигән авч йовхар ирсн машид болх,— гиҗ тер үнн седкләсн өвгнд келв.

Өвгн буусна хөөн Адучин суусн поезд цааранднь йовв...

* * *

1943 җил чилҗ йовна. Сталинград деер болсн ик дән төгсәд, җил чигә цаг болҗ йовна. Болв Сталинградт урдк кевтән овалһата тоосхин тасрхас, нурҗ одсн гермүд, нам заагурнь күн йовдг мөр уга. Бемб өвгн тер өдртән хәрх биш, бүкл дөрвн хонгин туршарт Бекетовкин милицнр эргәд, бәргдсн мөрән хәрү авхар седв. Зуг терүнә мөрнь Сталгрэс-ин өөр

7

тер хамхрха чолун-тоосх цеврлҗәх кесг көлгүд болн машид дунд бәәх болҗ һарв. Милицин начальникәс мөриг эзнднь өгтхә гиһәд цаас авч ирсн бийнь, тенд көдлҗәх улс өвгнә зовлң медҗ, терүнә үгд орҗ мөринь өгчәхн уга. Арһан барсн өвгн иләр болн йосар эс болхла, эврәннь мөрән хулхалҗ авхар шиидв.

Дөрвдгч хонгтан мөрәр тоосхин хамрха зөөҗәсн улс асхн шидр амрхар, нег бийдкнь нурҗ одсн, урднь гараж бәәсн утулң хашад мөрдән орулад, өвс өгсинь нуувчинәр гетҗәсн Бемб, тедниг хәрсн хөөн хар делтә бор мөрән арһул көтләд һарв. Хойр квартал давҗ һарчкад, мөрән зәәдңгәр унҗ авад, герән темцәд, терүгән хатрулв. Зууран Бекетовкар дәврҗ тергән авсн уга. Ардаснь көөлдҗ ирх гиһәд тер әәв: тергнәс мөрнь дота гиҗ өвгн шиидв. Бар сарин хөрн зурһан асхн әрә гиҗ гертән ирв. Кемр нааран һархд Баһ-Дөрвд болн Ханата хойрт цергә машид бәәсн болхла, ода хотн болһнд тавад-зурһад парусар бүркәтә цергә машид болн улан погонта салдсмуд бәәнә. «О, хәәрхн! Одак Явана келсн үг үнн болхий? Кемр амрлһнд ирсн салдсмуд болхла, хотн болһнас ю хәәҗәхмби эдн? Ямаран килнц һарһснд маниг иим ик цааҗла харһулхар бәәхмби?»—гиҗ, дотран зальврн йовҗ, хотна улс унтҗ одсн хөөн, эврәннь герин өөр ирҗ тер буув.

Җир күрсн наста өвгнд зу һар дууна һазрт зәәдң мөрәр йовна гидг күчр юмн. Мөрнәсн әрә гиҗ бууһад, хашадан орулад уйчкн, өвгн герин эрсиг түшн орҗ ирв.

—Я-а, дәрке, яһвта? Гемнҗ одвта?— гиһәд, үүд тәәлҗ өгсн эццн хар эмгнь Болха терүг үзн әәв.

—Гемнснәс дор,— гиҗ, өвгн сөгдһлзҗ доһлн, барун эрст бәәсн оран темцв.

—Дала церг ирсиг үзвта, өвгн?— гиҗ Болха сурв.— Дән хәрү ирҗ йовдг болхий, немшнр ик холд көөгдлә гисн худл болҗахмби?— гиҗ эмгн кесг сурвр өгв.

—Я-а, кен медхви? Одахн газетд мана церг Днепр һол һатлад, Киев балһс сулдхла гиҗ умшлав. Аһшт ямаран зәңг бәәх билә?—гиҗ өвгн ууртаһар келв.— Ю кехмч зәңгәр?—гиһәд, дәкн нәәҗ орсин келсн үг санчкад: «Үнн болхий? Аль Адучин келсн үнн болхий? Мел цуһараһинь нүүлһәд оркхий?»—Не, му эс гиҗ сән зәңг бәәвчн көгшн чи бидн хойр ю кехмби? Харңһу сөөд хань болшго, хар буданд хать болшго,— гиҗ өвгн келв.

8

—Мууха ик уурта йовхмта,— гиһәд, Болха өвгнләрн хәрүцәд: — Би таниг Аһшт мөрән үлдәһәд, хәрү көөлдҗ одтн гиҗ заксн угав. Мана мөрн биш тиигтлән, колхоз эврән көөлдәд автха! — гиҗ келв.

—Колхозур бичә зааһад бә. Колхозин мөриг бәрәнд үлдәсн би оч авх зөвтәв. Зәәдң мөр унад, цогцм икәр зовҗ одв,— гиҗ өвгн эвцңгү номһар келв.

—Өвгн, би нам мартҗаҗв. Таниг хәәҗ нег алтн погонта командир хойр дәкҗ ирв. Өцклдүр асхн, эндр үдлә ирлә,— гиҗ эмтн келв.

—Арһулдҗа, арһулдҗа, эмгн,— гиһәд, Бемб адһад одв.— Ю келвә? Ямаран кергтә?—гив.

—Кен медхви терүг? Кесг үг ууһрар келнә. Нүдинь хәләхлә, җөөлкн болн эвлүн. Би ууһр кел медҗәхш. Ю келсинь яһҗ меддви?— гиҗ эмгн цәәлһҗәнә.

—Орс кел меддго күн намаг хәәҗ йовхинь яһҗ медвчи?—гиҗ өвгн

инәв.

—Би тана нер медхший тииктлән? Бемб гинә, тана аавин нер келнә, Цаца гинә, Яван гинә,— гиһәд, эмгн үгән күцц чиләһәд уга бәәтл:

—Яһлав, яһлав! Экнәс авн тиигәд келлго намаг яһад зоваһад бәәнәчи! Терчн Цаца селәнд бәәдг мини нәәҗин көвүн! Альдаран одва? Кезә дәкәд ирхән келсн угай?— гиһәд, әрә бийән көндәҗәсн Бемб орнасн өсрәд босв.

Тер хоорнд герин үүдн секгдәд, өңгнь медгдшго киртә девл деер бальчг болн өвсн-тоосн шиңгрҗ одсн ут плащ өмсчксн, толһадан киртә, нам зүснь медгдшго махлата, ардан бу үүрчксн, халхднь урһсн нигт хар сахлнь чирәһинь бултулсн, өргндк ут хар болн шиимгрҗ одсн сахлнь урлынь, аминь бултулсн залу орҗ ирәд, үүднә өөр зогсв. Ахрхн түрәтә кирз һосн деернь өмсчксн буршмгаснь бальчг болн чиг зогсҗасн ормднь дусад бәәнә, бийнь болхла, көк бальчгта хулсн дотрас һарч ирсн зерлг һахан бәәдлтә күн, мел нег үг чигн келлго, герт орҗ ирн, ээмдән үүрҗ йовсн бууһан герин эрст түшүлҗ тәвчкв.

—Дәрке, дәрке, юн шулмв энчнь,—гиһәд, Болха әәмсхҗ цухрв.

—Кениг хәәҗ йовначи? Кембчи?— гиҗ өвгн тер күүнә бәәдлд сүрдсн бийнь, бийән һартан авад:— Юунас әәҗәхмчи? Мана герт орҗ ирсн хөөн күн болҗахгов, эн зуг бальчгт унсн бәәдлтә, — гив.

—Бемб, та намаг таньҗахшта? Би... Би Такан Арслңв,— гиҗ, орҗ ирсн күн өрчнь чичрҗ, шүдән тачкнулҗ келв.

9

—Арслң?— гиһәд, Бемб уралан терүнүр хойр ишкм йовчкн зогсад:

—Арслңгин бәәдл уга, бальчгас һарсн заран бәәдлтәч. Арһулдҗа, арһулдҗа! Арслң җил хооран немш дахҗ одсн зәңгтә билә,— гив.

—Уга, би немш дахсн угав. Шар хулсн заагт бултад бәәһәв, — гиҗ тер залу өрчнь чичрдгән уурч келв. Бемб ода ирҗ Арслңгиг таньн, нүднь харңһуртад, уурнь күрәд:— Герүрн одлго, нааран ю хәәҗ ирвчи? Аль намаг үүллә харһулхар ирвчи? Үзвчи, хотн дүүрң цергчнр! Ода һарад, чамаг бәрүлнәв, кишго ноха!— гиһәд, Бемб минь ода тәәләд, герин дундк бахнд өлгәтә бәәсн бор өрмгән шүүрәд авна.

—Ю, хәәмнь, Арслң бәәҗлм энчнь,— гиһәд, эмгн өвгнәннь ардас һарад, стул авад, барун булңд бәәсн бешин өөр тәвәд:—Нааран су, хувцнчнь чиигтә,— гиһәд, күчәр гишң Арслңгиг стул деер суулһв.

—Та намаг бәрүлҗ өгшгоһинь меднәв, тегәд танур ирүв. Ниднә намаг гертән орн дор бәәхд, мана күүкн гүүҗ ирәд, кевс секхлә, та намаг үзсн бийнь, һарч одлат. Бүкл өдртән танас әәһәд үкн алдлав. Дәкәд сө ирхлә, харңһуһар әрлсм тер. Гер-бүлән үүллә харһулшгоһар. Терүнәс нааран хулсн заагт бәәһәв,— гиҗ Арслң келв.

—Тиикт би чамас эврән әәләв,— гиҗ өвгн келв.— Ода йов! Бичә бийим килнцд унһа, буйн болх!—гиҗ, өвгн хооран цухрҗ, орн деерән суучкад:— Элгн-садан, гер-бүлән үүллә харһулҗахар, кеегшән һарад, эн бууһарн бийән хаһад үк. Чамла әдл мана Басң ода бийнь дәәнд йова. Одахн бичг ирв. Аль чи әмтнәс деер әмтә күмбчи?— гиҗ, өвгнә уурнь тәәлрҗ, эвцңгүһәр келв.

—Тана келсн мел чик,— гиҗ Арслң келв,— зуг бийән хаҗ ална гисн амр юмн гиҗ медҗәнта?— гив.

—Я-а, иигҗ бәәхәр үкснь деер,— гиҗ Бемб келв.

—Нанас бичә әәтн, би танас селвг сурхар ирләв. Эн ирсн цергт бәргдхәр ирүв. Зуг эврән одхла, күн иткшго. Та одад зәңг теднд өгх болвзат гиҗ ирләв,— гив.

—Дәәнәс орһхдан кенәс селвг сурлачи? Тииктән ухалхмн билә! Орһна гисн юн үгв? Бийәсн бултҗ болхий?— гиҗ Бемб келв.

—Өвгн яһҗаната?— гиһәд, эмгн бешин деерк хәәснәс халун цә терүнд бәрүлҗ йовхла, герин үүд күн цокв.

—Кен үүд цокад йовна?— гиҗ уурта бәәсн өвгн хәәкрв.

Үүдн тәәлгдхлә, бор өрмгтә, алтн погон деернь дөрвн гилвксн одта офицер орҗ ирв.

10