ВАСЬКАН БАДМ

ЦАГИН ГҮҮДЛ

Келврмүд, шүлгүд, очеркс

Элст

2001

ББК 84. 3 Калм.

В 199

Васькаев Б. И.

В 199 Бег времени: Рассказы, стихи, очерки. На калмыцком языке /предисловие Э. А. Эльдышева/. — Элиста. 2001. — 136 с.

ISBN 5-7102-0361-2

Книга Бадмы Васькаева "Бег времени" привлекает современностью поставленных в ней проблем. Рассказы отличаются психологически точным проникновением в образ, судьбу, характер героев, напряженным и драматичным сюжетом.

В книгу вошли очерки о творчестве народных поэтов Калмыкии Д. Н. Кугультинова и Е. А. Буджалова.

ISBN 5-7102-0361-2

© Б.И. Васькаев, 2001

© Э. А. Эльдышев,

Состав., предисловие, 2001

Бийдән итк, билгән хурцл...

Баһ насн — кишгтә, хөвтә, сәәхн чигн цаг. Баахн насндан харһад үүрлсн иньгин һольшг седкл, медрл заасн багшин герлтә дүр, туста сүв-селвг өгсн күүнә хәәртә нерн җирһлин ут, адрута хаалһд нөкд болдг әрүн үндстә, үүршго бат тулгд тохрҗ, күүнә зүркнд төөнрҗ үлднә. Тиим, баһ насндм харһсн итклтә мини нег үүрм — Васькан Бадм.

Хөрн хойр җил хооран Бадмла, хальмг университетд сурчахдан, таньлдлав. Тиигхд мадн, "делкә — мини" гисн өнр ик саната, түрүн шүлгүдән бичлдҗәсн хөвтә цаг. Университетд оютнрин үүдәлтин "Первоцвет" гидг негдлт бәәсмн. Терүнд орлцсн мадн һар бичмр "Первоцвет" гидг эрсин газетд шүлгүдән барлдг биләвидн.

Тер цагт Бадмин шүлгүдиг хальмг бичәчнрин заллтд литконсультант болҗ көдлҗәсн бичәч Куукан Анатоль хәләһәд, зәрминь темдглҗ ясад, бичх урмд өглә. Бидн Бадмла тер күүндврт орлцҗ, Анатолий Манджиевичин келсн тоотынь оньган өгч соңславидн. Нертә бичәч тиигхд Васькан Бадмин шүлгүд йилһҗ: "Сәәхн байн хальмг келтә көвүн бәәҗич, икәр умшх, бичх кергтә", — гисн селвг өглә.

Терүнә хөөн 1982-ч җилд хальмг дегтр һарһачд "Седклин җилкс" гидг шүлгләнә хураңһу барас һарв. Энд нурһлҗ хальмг келәр бичдг баһчудын үүдәврмүд орв. Тедн дунд Васькан Бадмин нерн бас бәәнә.

Тер цагас авн Бадмин келврмүд, шүлгүд, очеркс "Теегин герл" журналд, "Хальмг үнн" газетд дару-дарунь гилтә һарад бәәв.

Васькан Бадмин зокъялмуд зүркнднь теегдҗ, эврән үзсн, медсн тоотаснь кевлгдҗ, ухан-седклинь көндәсн йовдлас иштә үүдсмн. "Нарн", "Цагин гүүдл", "Хурлдан бәрит тер йосан", "Кецин усн һууһан темцнә" гидг келврмүднь, бичсн шүлгүднь — эврә онц төртә, өдгә цагин селәнә әмтнә бәәдл-җирһлин тускар, өөрхн таньдг, хамдан өсҗ-боссн төрскн Алцңһудын һазра улст нерәдгдсмн.

Бадм бийнь — идр насндан орчксн, тохнята, тогтун тоолврта, йоста уул хальмгин авг-бәрцтә күн, баһ цагасн авн малд йовад, хө хәрүләд, хошт батрҗ өссндән, малын шинҗ, теегин йиртмҗин олн зүсн бәәдл сәәнәр меднә. Тегәд чигн эн, теегин дүриг эврә ончта хәләц олзлҗ, дүрслҗ үзүлнә. "... Тег өрүни дүүрәнд сәәхрәд, маңхаһад бәәнә. Деернь цегән усн гилвксн олн зүсн нигт өвснә-көркхн бүчрмүд, өрлә теегәр йовсн Дорҗин көллә оралдад, бүчрмүдәснь өсрсн, мелмлзсн чиигмүд цацгдад, шилвинь чиигтәрүләд йовв", — гиҗ "Цагин гүүдл" гидг келвртән лавта, орта үгмүд олҗ, өрүн теегин өңгиг сәәхн үзүлнә. Эдү мет соньн олвр бичәчин келврмүдтнь олар харһна.

Күүнд үзгдсн зовлң, тәвсн хөв, зурсн зура... — цуг эн эркн, гүн учр-утхта уул төрмүд Васькан Бадм зокъялмудтан тәвҗ, хаһлхар зүткнә. Энүнә келврмүдин һол дүрмүднь җирһлин тәвсн күчр сурврмудт бийснь хәрүһинь хәәҗ, берк гидг күчтә сөрлһн учрхла, нуувч, хар уга седклнь цальгрҗ, дотран эңсҗ бәрҗәсн зовлңнь деврҗ, ухан-тоолврнь илднә. "Хурлдан бәрит тер йосан" гидг келвртнь догшн дәәнә цагин бәәдл үзүлгдҗәнә. Хошуда селәнд бәәдг Очра Цернә өрк-бүлин тускар энд келгдҗәнә. Церниг, шавтад, фронтас хәрҗ ирсн офицериг, хар гөрәр муутхсн төләднь, гертнь ирәд, бәрәнд авч одна. Арднь бичкн көвүтәһән Өлзәт авальнь харал тәвәд, ууляд-эңсәд үлднә. Эн һашута зургиг түүрвәч иигҗ үзүлнә: "... — О, тег мини — теегм! Эн хурдн хар салькнд зовлңган келәд, һашун хар нульмсан һооҗулад йовхларн, сәәндән тошурхад тиигҗәнә болһнч?! Байр зовлң хойран даңгин чамлаһан хувалцнав. Агчмин зуур болвчн, көөрк күүкм гиһәд, теврәд, таалад, дотрким сарултхад орксн болхнчн. Ээҗ — теегм минь, яһсн таңхрсн чееҗтә юмчи! — гиҗ келәд, Өлзәт эҗго теегт хойр һаран намчлҗ киисв".

Ямаран сүркә зург эн! Умшсн күүнә зүркн хорсад, чееҗнь урсад одна...

Бадм төрскн тууҗдан, урн-үгин литературт дурта болсндан, чееҗәр хуучн соньн домгуд, мергн учр-утхта олн шүлгүд меднә.

Васькан Бадмин һарсн эн түрүн дегтрнь өлзәтә хаалһан олҗ, олн умшачнрт оошагдҗ, түүрвәч бийдән иткҗ, билгән хурцлҗ, деернь дала соньн зокъялмуд үүдәх болтха гиҗ йөрәҗәнәв.

Эльдшә Эрднь.