БЕМБИН ТИМОФЕЙ
ТҮҮМР
т ү ү к с
Хальмг дегтр һарһач
Элст 1973 җил
ТҮҮМР
«Көләр одсн — ирдг...»
Хальмг үлгүрәс
1.
Өдртнь чигн, сөөднь чигн көлгд сольвлдад бәәдг ик хаалһ, шидмсн болҗ нәрдәд, утдан сунсн, машинә өмн бииләд йовна. Энүнә хойр амар көөлдн-яралдся бахнс, нүднд эрәлҗләд, негнь негән күцәд, җирс-җирс гиһәд үлдәд... Суңһуг бахн хойр ду негдүләд, негт өөрдәд шимлдсн болҗ — нәрдәд, негт уухнас хәәкрәд керлдсн болҗ — бүдүрәд, нег зүүдән олн зүсн биив-ятхин дун һарад, айснь дегд янзлад, күүнә чик авлн гисн болад шуугад, шурҗңнад йовна.
Болв, машин улм хурдлх дутман, гернь улм өөрдх дутман, көвүнд удадсн болад, хаалһнь ахрдх биш, утдад, селәнь өөрдх биш, холдад, хәрнь цаарлад, күцгдхән уурч йовхла әдл. Тиигх дутман эн чееҗәр адһна. Арһта болхнь нам бууһад, йовһар һарад гүүх дүңгә седклтә; йирл өмнән ширтсн йовна. Зуг машинә шүрүнд нүднәснь нульмсн цәәрәд, арчхнь, арчхнь болхш. Таг харңһу болҗ одна. Үзгдхш.
Генткн, урднь кесг йовчксн, нәрхн җим болсн хаалһ, кесг түшәд зогсчксн бичкн бахн хойр, көвүнә нүднд эрлзәд одв. Чочн тусад, сарвлзад, бәәсн чидләрн гишң харҗңнулад цокҗана, Хурдлҗ йовсн машин таг зогсад, әрә чичрәд бәәв.
Машин деерәс һәрәдҗ бун, көвүн бичкн бахн тал адһв. Саак кевәрн: дөрвлҗн хала деер күүнә һар зурата. Хумха хурһнь нарн суух үзгүр, селән тал зааҗ: тиигән... тиигән гиҗ шована. Дорнь ик-ик үзгәр «Баһуд— 2 км» гиҗ дарсана. Эн хамгиг үзсн көвүнә дотркнь уудад, серд гиһәд одв. «Менд, хуучн таньл!
Харһад бәәхвидн. Харһад!..» — гиҗ арһул шимлдәд, теврн, хооран цухрад, бахныг хойр-һурв угзрҗ үзчкәд, ээм деерк ядухн хошан буулһад иргднь хаяд, картузан авад шовһр толһаднь өмскн өлгв. Тиигн, хавтхасн тәмк һарһад, һал кех хоорндан, тедүкнд җирлзҗәсн селә үзчкәд, менрәд, минь тер кевәрн кесгтән доран зогсад оркв.
Эн көвүн — Төмр... Эрднин Төмр. Тогтун хәләцтә төгрг хойр нүднь — мел болһамҗ. Урднь болхла, улан-шарнь йилһрәд, шиңкән девәд һарч йовх моһлцг нарн мет, чирәнь байр герл хойрар дүүрң... Ода гихлә—невчк харлад, шатсн болад бәәҗ. Делкәг кевтнь үзәд, нам юунд чигн соньмсх өңг уга, кецәҗ йовх герлнь баһрсн, нарн гихм. Урлнь гихлә, халун салькна уршг биз: өрмтсн болад, зузарад, деегәрнь зөвәр нигтәр җамалһ сахл урһад, залушград бәәҗ. Бийнь гихлә, улм чаңһрад, ээм-далнь дардаһад, нурһ-турунь өсәд-өргҗәд ирҗ. Өңгнь: өлсн һазрасн өргәд... алт шаргулм. Герчнь — ахрар хәәчлсн шарңху үсән хойр һарарн селн иләд. Ясад оркх болһнднь, тохаһасн давулад нуһлсн ханцнь улм өөдән шармгдад, тиигхлә, бульчңнь чингдәд, һолилдәд одна.
...Хойр җил! Хойр җил гиһәд келхәс биш, баһ болзг биш. Хойр җилин туршар чееҗдән чилшго зовлңта, ээмдән күнд ацата йовна гидг — келхд нег үг. Идҗ — хот биш. Дүүрң, дүүвр инәдтә көвүд-күүкд гиһәд санад оркхнь: «Ода би кезә эднлә әдл, тегш, үүрләд, наадад йовдг болхмб? Кезә? Ай, кенәс көлтә гихв? Яһад?» — гиһәд санад оркхнь, толһань күндрәд, дотрнь моһа орсн болад киит дүрәд йовад одна.
Болв Төмр бийән хөрәд, болзгиг сар-өдрт тохрулад, сүл агчм күртлнь тоолад: «Минь эндәс мөлтрәд һарсн хөөннь, һазр деер һанцхн Җирһлдән күрсн хөөннь, хамг тоот хог-богиг хар көлсәрн уһах биләв, хуурмг уга көдлмшәрн цеврлх биләв», гиҗ седклән аадрулдг...
Зуг тиигә бәәтлнь Җирһлнь үгән идсн хар мөртә зәңг ирв. Көвүнә өмннь ик там харлад, уралан негл ишкм кехлә, мел йоралднь тусн гисн болад, дәкн-дәкн экнәс сүл күртлнь ухалад, тоолад, уурнь күрәд, бүтәд, Арһ уга, һар ахрдна. Дорнь — хату болҗ зована. Деернь — өндр болҗ генүлнә. Чееҗләһән күүндҗ, бийән му келнә. Өмннь Бадмиг хараһад: «Ай, кенәс көлтә гихв?» — болад, саамлад көөрк давтдг. Ода гихлә, Җирһлд һундсн тоолвр хурдлад: «Кенә төлә ирхв?» — болҗ толһаһинь бурһудад, дотрнь киитрәд, бахлуртнь бүлкн һолиһәд зовадг...
Сальк авхла, сүвә бәрлдүләд шааһад хатхлдгас хол дор — ки авхулдм биш: толһа күндрәд, нүднд эрәтрәд йовад оддг.
Тегәд олна хаалһ деерәс харвхнь, селән үрглҗләд, гермүднь цуһар негдәд, ниилҗ одсн болҗ үзгднә. Герин эздүд гихлә, негл ааһта-шанһта бәәнә гихм. Болв Төмр тус-тустнь салһад — кенә гер, альд, яһҗ бәәхинь дегд сәәхн йилһчквә. Дунд сүүһәр бәәх нег гер нүр бийдән һурвн терзтә, терз болһнь сииләд кеерүлсн хааһулта, дүмбр чигн гер, көвүнә нүднд дүңгәһәд зогсад бәәнә. Һазань, хашан үүднд, нааран, олна хаалһ тал гердәд, улан шарнь йилһрсн Җирһл... «Мини Җирһл... Уга! Мини гисн юмб? Давла!» — гиҗ көвүн, бийиннь тоолврт уурлна. Болв чамаг, дәкҗ бичә санс гиснь бийнь болхш, орад күрч ирнә: «Эцкнь күчләд, күүкән, Сарңга Бадмд өгчәнә гиһәд селән шуугад бәәнә, — гиҗ аак бичлүс. — Ардан олн-дала җаңҗал уга, ор һанц залу болчкад, олмг-долмг, эвтә-арһта, таньлта-үзлтә, әмндән зөв сурһульта гиһәд өвгн авлгдсн чигн болтха. Тиим чигнь болг... Җирһл! Җирһл! — гиһәд бәәдг билчи. Җирһлчн яһҗахмб?».
— Хәрнь, Җирһл яһҗахмб? — гиһәд көвүнә амнас мөлтрәд һарад одв. Тиигн бийән хөрәд керлднә: «Яһҗанчи? Седклин гем ирҗәнү чамд; һанцарн бурад, кенләһән келәд-күүндәд бәәнчи? Э-э. Эцкәсн әәһәд, эцкән тевчәд, үгәснь һаршго болад, арһан барад... Арһан барад зөв чигн гисн биз? Уга! Уга! Сарңга Бадмин әмтәхн келнд, түүнә зөөрт авлгдад, үгән идәд, ичрән барад, чирәдән илг нааһад... Эврәннь хөв-җирһлдән амрар, олна хаалһин хаҗуһар, генткн. харһсн, бичкн, әрә үзгдсн нәрхн җимәр гүүһәд күрчкхв гиҗ сансн биз? Кен медхв түңгинь? Эрәнь дотрнь болад генүлҗ бәәнм. Һазань бәәсн болхла, үзәд, медәд, эрт таслад хуурн гиҗәнм...»
Тер хоорнд талдан тоолвр чигн орад ирнә: «Олна нүднд залу бәәдлән хадһлҗ, үрүдәд, һундад, зовад, үкәд-тасрад одсн болҗ медгдлго бәәҗ чадхийч? — гиһәд дотрнь төөнрнә. — Әмтнә хорта келнлә харһлго, наадн боллго бәәхийч? Җирһл яһна гилчи? Яһҗ мини нүд хәләхмб?.. Би яахмб? Харһна гидг — түнд чигн, нанд чигн амр биш. Болв харһл уга бас бәәҗ болшго. Яахв, һарсн һазрасн зулхм биш...»
Төмр босад, картузан дарҗ өмсәд, хошан авад, селә хәләһәд һарв. Йовхнь, йовхнь — күцгдхш.
Тиигх дутман көвүнә седкл адһад, хойр көлнь улм чаңһрад, хол-хол алхлад, селәнд өөрдәд күрч ирхнь, генткн «чис» гиһәд, толһаднь «Мел иигәд орхмчи?» — болад эрлзәд одна. Көвүн чочн тусад, доран зогсна.
Төмр, гериннь тус, бичкн хотхрин амн деер, толһань әрә бултасн, кевтнә. Энүг селәнәс күн үзшго — йир сән! Бийднь хамг тоот эргнд сәәхн харгдна. Бас сән! Буурлда таслад үнрчләд, дәкн таслад, дәкн үнрчләд... зуг цаг мел нег кевәрн бәәсн болҗ генүлнә. Толһаднь юн эс тоолвр орна. Юуна тускар эн эс ухална? Нарн, мел тус деернь ирәд зогсчкад, көндрхш, Негл хадчксн кевтә, гилиһәд, дор-ормдан бәәһәд бәәнә. Төмр, ода деерән нам генткн нарн алдрад, унад йовад одв чигн яах гишго, тедү дүңгә — асхн болхиг күләнә. Адһна. Саак нарн наад бәрсәр деернь маасхлзад, һацандчнь эндр кецәшгов гисәр, цань уга ачрхҗана. Халуныг кендән келхв? Эргнд мел дүң-дүлә. Селәнд чигн әм-шир уга болҗ медгднә. Ноха, така чигн үзгдхш.
«Көвүн, тотх... төвкн... гиһәд бийән хөрә бәәсн бийнь, Төмр хойр нүдндән күч күрҗ чадхш. Тер хойрнь, селәнә зах болһниг харвад авчксн, дорнь ээрәд шиг кеһәд, тус-тустнь, мөчләд салһад йовна. Тал дундаһар бәәх Җирһлин гер тонтаһад йилһрәд одна.
Тоолврнь гихлә — түүнәс чигн даву. Тесҗ кевтнә гидг йир күчр. Эс кевтхлә — ю кехнь медгдхш... «Үзгдәд, һарад ирх» гисн Җирһл чигн уга. Арһулд, көвүн. Чамд үзгдхәр һарч ирхмб? Яһад? Кень биләчи? Седкл угад — семҗн уга гидг»... — болҗ бийән му келсн бәәнә.
Тер бийнь Төмр селәг бас нег эргүләд харвад авна. Хәләцнь, зогсл уга тер аюдан цааран адһна. Селәнә иргәс авн тег экләд, улм холҗад, ца-цааһан налаһад, Эргндән — дөрвн үзгтән делвәһәд, һазр теңгр хойр нииләд, эк-үрнәһәр нег-негән эңкрлҗ шахлдсн болад, холдан көкрәд, җирлзәд бәәнә. Хаша басин үүднәс авн гилтә буурлда борлад, һашувр каңкнсн үнр ам-хамр авлна. Утар татад, гүүнәр саналдад оркхнь, дотрк мел уудад, сергәд, киит дүрәд йовад одна. Буурлда... Зогс, үнгичн камб-шарлҗн гиһәд бас эс келдг билү? Буурлда... Энүг нарн салькн хойр чигн оңдарулҗ чадхш. Цасн-шуурһн, киитн чигн хорлтан күргхш. Буурлда... Камб.
Төмр, өмнән бәәсн бутас негл бүчр таслад, амндан авна. Һашу дүрәд, шүлсн асхрн гиһәд одна. Хорн! Хорн яһад болна?
Мал иднәлм... Генткн Төмрин толһад, тол болад, мартгдсн тууҗ орад ирв, Нүдән аньсн бийнь болхш: Өмннь — сәәхн чигн шар күүкн маасхлзад зогсад бәәнә. Хойр нүднь гихлә — харңһу хар теңгрт хойрхн герлтә одн һарсн кевтә — альвар гилвкнә. Хойр урлнь болхла — хоорад һарч йовх шарһ нарна өңг һарад, әрә көндәхнь, әрүн улан цусн дусн гинә. Хар күклнь гихлә — һурвар гүрәд, зүн ээм деегәрн сул хайсн, өвдгин нүдцә унҗад... Хар күмсгнь болхла — харадан хойр җивр кевтә деләд... Зервк хәләһәд һарсн күүг бийднь, күүкнә ухан, күүкнә эрдм, күүкнә һольшг, күүкнә серглң хамг үзгдл уга бәәшго бәәҗ. Тегәд, эн күүкн — өргн теегиннь өр дунд өсҗ-боссн өкәр болчкад һольшг — Камб болна.
Генткн нег һазрин холас, һә болмр, һалта моһа кевтә җулвкад, зүсвр көвүн довтлад орад ирнә. Унсн мөрнь, өмссн хувцнь, бәәдл-зүснь — күн җилвтм —дигтә, мел авлцҗ гихм. Зуг нег дутунь — деегүр болдг өңгтә. Деегүр гисн — гөңгн, гииглг болх зөвтә. Гииглг гисн—хулха, худл чигн кеһәд оркхасн арашго. Нернь — Дамб болна.
Көвүн, күүкиг үзн, дуран өгнә. Кесг саамлад үг орулна. Күүһәр чигн дамҗулна. Эврән чигн келнә. Камб зөв өгхш. Дамб йосндан өшәркнә. Өшәһән яһҗ авдмб гиҗ аралдна. Тегәд нег, олн хурсн нәәрин сүүрт, күүкиг тавлад ичәс гиҗ ухалад, домбрт босад келнә:
Күүкн болдган уурсн
Камбиг кен гихв?
Күргн болдган уурсн
Дамбиг яһ гихв?
Күүкн, нәәрәс гүүҗ һарн, һазаһан бәәсн тохата мөр унад, хәләсн талан довтлна. Һашун хар нульмснь асхрад, һазр деер цандг тогтад нарна толянд тернь хагсад, хуҗр болад, цәәһәд үлдәд йовна. Ардан генткн хәлән гихнь, арзалдад, дала улс көөлдсн... Өмннь — Дамб, өөрдәд күрч ирҗ...
Камб үзн, мел бәәсн чидләрн, хазарин җолаг тас тусмар татна. Үкн хурдндан орсн мөрн, доран таг зогсад, хойр хуурһснь дархна көөрг кевтә сүүгәд, ханчрнь татгдад, мегдәһәд одна. Күүкн нарн һарх үзг хәләһәд дөрә ишклҗ босад:
— Ээҗ — тег минь! Ичр-зуд хойрас, эмнг-үйн кевәрм, идәд-зальгад оркич! — гиһәд, чишкәд хәәкрсн болла, доран геедрҗ одна.
Тегәд, мел тер ормаснь экләд, каңкнсн сәәхн үнртә камб-шарлҗн-буурлда урһад, дөрвн үзгтән тарад оч гидг. Амтнь үүнә — негәрн бәәхш. Хаврин цагт — хорн! — һашун бийнь, келәд керг уга. Һашудсн күүкнә һашун нульмсна амтта. Намр болад, серүтрәд, үвл өөрдәд ирхлә, хамг урһмл хумхарад одхла, камб әмтәрнә, һашунь баһрад, җөөлдәд, малын эркн теҗәл болна. Тиигҗ, Камб, теегиннь күүкнд хүврҗ, буурлда болна.
Өлзгә Дамб бас өвснд тохрна. Таслад үнрчлх үнр уга, чимкәд авх олз угаһар заяч энүг заяна. Экнь гихлә — эргндән юм амрашго, харһсндан мел шигдәд йовх кишгә. Келхд, хөөнә нооснднь орхла, арснднь күрәд, цумлад, махнднь орад, зовадг болна. Тегәд чигн энүнәс күн, мал уга зулна. Тегәд чигн заяч заяхларн, делкә холас үзҗ, дөрвн үзгин өвсн ноһанас энүг алдг уга йилһҗ йовтха гиһәд, цальгрсн цал-буурл өңгтә «Цаһан өвснд» тохрадгнь тер болҗана.
— Э-э, тууҗ төгсвә. Тууҗ—тууҗарн, — гиһәд Төмр шуукрна. — Тегәд, би кень болҗахмб? Камбнь, аль Дамбнь, а? Кень болдг болвчн, гертән...
Минь ода босад, хурдлад, хашаһарн, герәрн гүүһәд орад одх седкл дала болвчн, Төмр тер санаһан, күслән хооран сааһад, арһулдна. Тотхна. «Мууха юмб! Сән залу, сәәхн һазрас, зала тиньгр, седкл дүүрң ирҗ йовх кевтә, өдрәр селәһәр орхар седәд... чамаг әмтн икәр күләҗәх. Шулуд! Гү! Кенд кергтә болад иигәд бәәнәч? Кевт! — гиҗ бийдән уурлна — Кевт! Ора болхиг күлә. Олнд туста, омгта, нертә төр күцәһәд ирҗ йовхла чигн учр оңдан. Одак Эңглин адусн цаатн ирҗ гилдәд селән шуугх... Уга, яһад тиигҗ тедн келдмб? Би теднд юн му келәв?
Тиигм цацу, көвүнә нүднд, хойр җил хооран болсн йовдл үзгднә. Сарңга Бадм шал согту, клубин һаза зогсҗана. Уралан хойр ишкәд, хооран нег ишкәд, арань тачкнад, амнаснь көөсн цахрад, нүднь улаһад, уутьрад, чирәнь көөгдәд, көкрн-борлңтад, өңгән гееһәд бәәҗ. Тер бийнь Төмриг таньҗана. Хаҗуһарнь, эс медгчәр, хәврһдәд, клуб тал орад одс гихлә, дуудҗана. Күн дуудхла, яахв? Эс медсн, эс соңссн болад йовҗ одна гидг бас хату. Согту күн түңгәр көлләд шууга чигн татх, му келх. Дәкәд, мел эс таньдг болхла чигн учр оңдан.
Хаҗуднь йовсн Җирһл, әрлһә гиһәд хөрәд бәәсн бийнь, Төмр зогсв. Бадм тамтрҗ ирәд, һаран өгәд, кесг-кесг җилмүдин эргцд үзҗ ядад йовсн кевтә, урсад-хәәләд келхм биш. Тиигхләрн, уульн-шугшад, келсн үгнь бөлвәләд, медгдхш. Болв, лавк тал зааһад, — аль оч әрк ууя гиҗәхмб, аль авч аль гиҗәхмб? — учрнь тиим авцта болад бәәнә, дүңнхлә.
— Әрлһә, Бадм, согту бәәнәч. Хәр. Хәрәд амр, — гиһәд Төмр хөрҗәнә. Бидн наадн хәләхәр... Хәр. — Тиигҗ келәд Төмр Җирһлиг һараснь авад уралан ишкхләнь, Бадм ханцнаснь татад зогсачкад:
— Чи өөрк алмсасн көлтә намаг, әдл залуг, өөҗәхмчи? — гиһәд аралдҗана — Хорма дахад, хар толһата залуһас түңгән күндләд... Кенә дор эс сәрвксн хорма болһнач? Ха-ха-ха!
Төмрин нүднь эргәд, толһань күндрәд, деерәснь шааврар цокснас дор болад, чикнь шуугад, хойр гүрәнь чиңгдәд, луг-луг гиһәд авч һарад, ухань харңһурҗ одв. Минь тер айстан Бадмиг өрчәснь шүүрч авн цоксн болла, цаадкнь туугдад, чиигтә арс хайсн кевтә, шилд гиһәд, тедүкнд одад тусв.
— Яһснчнь терви, Төмр минь? Яһснчнь? — гиһәд Җирһл уульн-шугшад эвлнә. Төмр, бас чигн цокх өңгтә, уралан ишкхләнь, күүкн өмннь һарад теегләд, йовулхш. Тер хоорнд, сана авсн кевтә, бийнь бас тотхад, иим эвгә йовдл учрсн харм төрҗәнә. Болв, махмуднь дал-дал гиһәд, көлнь, һарнь тус-тустан чичрнә. Кедү дүңгәһәр зогсахар седсн бийнь болҗ өгхш. Нам чичрдгнь улм давад, өргнь хавшад, тачкнхдан күрәд бәәнә.
Тер хоорнд Бадм яхлад өндәҗ йовна. Нульмад оркхлань, балһ цуснла хамдан дахлцад, хойр шүднь унад ирв. Бас уурин учр болҗах өңгтә, йосндан ду тәвәд, ууляд, хойр халхиннь герләр нульмсн түргләд, һолан цокад, келәд керг уга.
...Тегәд, кү гүвдсн, шүдинь күүчсн андн күн болад, хойр җил авад йовад ирсн, ода герәдән орн гихлә, өдрин гегәтә болҗ генүләд, гериннь иргд гишң, асхн болхинь күләһәд кевтдгнь эн. Келхд, хотнд орхар бәәх хулхачд сарин сарул харшлад, кезә таг сохрад харңһу болхинь мөрәдәд, энд-тендән һотьвкад, аль үзгәс кен деерм күрч ирнә гиҗ аңһлздгла әдл. Басл му заята. йовдл!
Цаг селгәтә. Нарн улаһад, ик төгрг болад, зөвәр удахн торад мандлҗ бәәһәд, намчлад сәәхн сууһад, толһа һатц бултад, уга болад одва. Селәнә мал орҗ йовна
Үкр-туһл мөөрлдәд, хөн-яман, хурһн-ишк уга мәәллдәд, заагтнь нохас хуцад, көвүд-күүкд шуугснь деер һарад, келхм биш, цуһар ду негдүләд, авлцад бәәнә. Мел эргнд ниргәд, көндрәд, деврәд бәәнә.
Хәләхнь, аакнь көдлмшәсн ирҗ йовх өңгтә, хашаннь үүдиг делгәд секҗ оркчкад, сул бәәсн туһлан бәрәд уйҗ йовна. Төмрд чирә-зүснь йилһрҗ үзгдхш, хол. Болв көл-һарнь, урдк кевәрн, ода чигн чаңһ: җирс-җирс гисн болад бәәнә. Экән үзәд, көвүнә дотркнь бульглад, байрнь өөдләд ирв: «Аак яһҗ байрлна гилчи? Һазр деер хәләсн, һанцхн көвүнь генткн орад күрәд ирхлә, түүнәс үлү ямаран байр ээҗд бәәхв? Экин седкл үрнд гиҗ келдг мел үнн. А үрнә? Үрнә седкл... көдәд. Э-э. Көдәд болад, би тиим үүл һарһсн эс болхий? Һанцхн экм зовх, һанцхн экм түрх гиһәд сансн болхла, би... Кенәс көлтә, кениг харсад, яһад одув гихв? Яһад? Уур бий зовадг, үүл мөр зовадг йовдл нанд һарад бәәвш. Кен зовва? Би, мини аак. Теднд юн болва? Юн болхв? Җирһл хөвән олсн, җирһлдән күрсн... Бадмин шүдн урһсн, эс гиҗ алтар тәвүлсн».
Иигҗ ухалҗ кевтхнь, нүднднь хар алг үкрнь үзгдҗәнә. Хашан үүднд ирәд, хойр-һурв саамлад мөөрчкәд, шөргәһәд зогсҗана. Цааһас «хо-хо» гиһәд экиннь дуудсн, көвүнә чикнд ирәд хадгдад одв. Хар алг невчк тулҗаһад, адһм угаһар хашаһур орад йовад одв. Дотраснь Төмриг «йов, йов» гиһәд түлкәд, хойр гүрәнь «шулуд, шулуд» гиҗ адһана.
Болв, көвүн тотхҗана. «Үкрән сааһад, герәрн орхлань эс одхла, һаза хәңкр-җиңкр татад, у-ха болх, цуһар соңсх. Кесгнь гүүлдҗ ирх. Тиигҗ әмт хәргүләд яахв? Тиигтлән цергәс ирҗ йовхш», — гиҗ санад, удан күләсн күн, ода невчк эс чадх бишч болад, тоолад кевтнә. Нүднь энүнә эврәннь герәс давад, ца харвҗ йовна. Кениг хәәснь чигн медгдхш. Болв терүгән үзл уга, иигән-тиигән гүүдглнә.
Удсн уга. Төмрин герин терзәр шамын герл үзгдәд бәәв. Көвүн үкс босад, бийән саҗад, картузан дарҗ өмсәд, герән темцәд һарв. Ирәд, терзәр шаһахнь, экнь бешд һал орулҗана. Тиигн босад, хәәснд цә тәвчкәд, ширә деерк ааһ-сав хураҗ йовна.
Көвүн, үкс хурдлад, сиинцәр орад, тер аюдан герин үүд татад.
— Аака! — гиһәд оркв.
— Төмр!.. Төмр минь! — гиһәд үзә уга йовҗ, әәһәрнь Эңгл, сарвлзад одв. Тиигн һартан бәрҗ йовсн ааһтаһан гүүҗ ирәд, көвүһән күзүдәд, өрчднь чирәһән шахад, байрлн-ууляд: — Төмр минь! Сәәхән иньгм минь! Шовһр шарм минь! Күрәд ирвчи! — гиһәд мел дәкн-дәкн давтад бәәнә.
— Аака, бичә ууль, бичә. Төмрчн күрәд ирүвшв. Бичә ууль, — гиҗ көвүн, экиннь толһа иләд, эвлнә. Болв бийнь бас уульхин нааһар бәәнә. Хоолднь бүлкн теегләд, нүднднь нульмсн цәәрәд, әрвго көндрхләнь асхрн гиһәд, өвснә бүр деер тогтсн чиигин дусал кевтә, әрә торад, чичрәд бәәнә.
2.
Хойр күн — харһдг...
Хальмг үлгүрәс.
Асхни үкрин саавр төгсв. Саальчнр сав-сархан уһаһад, хәрхәр адһлдҗана. Тер хоорндан цаг үрәҗ бәәхш. Тиигҗ болдв? Му йор! Эндк-тендкиг кевтнь эргүләд, эндрк-маңһдуркиг негдүләд, давад өңгрсиг сергәһәд, дәкәд ирхүр орлдад... келәд керг уга. Нам эс хаһлдг, эс көндәдг төр гиҗ — уга. Алькнь чигн «эднә һара цаасн». Тарвсин яс кемләд, экинь зальгад, хәльсинь түргәд һарһад бәәснәс чигн амр.
Хамг эн күүндвриг «хаалһднь орулад, залад бәәдгнь» Харка — хамгин нертә гисн саальч — Балдра Харка. Эн тускд берк чадмг: дотркнь цәәҗ оч. Эв-довинь, буульмҗ биш, тасрха меднә. Келхд, һал бүтсн болад ирхлә, чимкүр-шиләвр авад өрәд-оркдгла әдл: падрад, дәрвкәд оддг биший. Күүндвр, илднь келхлә, хов-җив, шүрүнь хәрәд, номһрад ирхин алднд, Харка, илвтәлә әдл, сәәхн эвинь олад, дөңнәд оркна.
Кемр күүндвр мел чиләд, унтрад одн гиҗәхлә, талдан эв бәәнә. Саак Харка чадна. Әрә гөлң-гөлң гиҗәсн бичкн очн деер цог тәвәд, уңһдаһад оркна. Тернь әмрәд, күч авад одна. Нам урдкасн давуһар «шатна». Тегәд, хотн-селәнәсн давад, Элстәр орад, Москваһар йовад, дала һатлад, Америкд күрәд, Африк, Азь, Австраль чигн эргәд ирцхәнә. Эднд харшлх торвр: меҗә, харул гих юмн йир уга. Цугинь меднә. Цугиннь зарһинь кенә.
Җирһл бас көдлмшән төгсәв. Туһлмудан услдгинь—услад, энд-тенднь арчад, ясад, бас сав-сархан уһаһад, бел кечкв. Көдлмшин хувцан агчмин зуур тәәлҗ хаяд (акад юмб, мел дотраснь адһасн болад бәәдг?) эврәһән өмсәд, һарад йовн гиҗәһәд, үкс сарвлзад, эрст бәәсн бичкн, альхн дүңгә, нүр-үздг герин өмн одад зогсчкв.
Хойр-һурвн үснь салад, маңна деернь унҗ. Тедниг иигән нег кеһәд, тиигән нег кеһәд, яахла ке-сәәхн болх гисәр бәәнә. Альчуран болхла, негт бооһад, негт авад— бас яахан олҗ чадҗана, Генткн сана авсн кевтә бийән гемшәҗәнә: «Ода яһҗанчи? Арвн долатавчи? Гиҗгтә күүкмбчи? Кендән сәәхн нүднд үзгдхәр иигәд бәәнчи? Кенчнь чамаг тосн гиҗәнә?» Тиигҗ санм цацу — зурсн зург гихв, аль зүүдн болсн зүсн-зүркнь гихв — нүднд үзгдәд, эрлзәд одв. Хойр көлнь хара зөңдән нуһрад, нүднь эргәд, толһань күндрәд, кинь давхцад, хаҗудан бәрх юм ки шүүрәд, эрс түшәд зогсв.
Генткн барун нүднь татад, тер айстнь махмуднь ирвлзәд, дал-дал гисн болад... Тер бийнь Җирһл төртән авч бәәхш. Болв барун нүднь бас нег изң-татң гиһәд, хү салькн хурлзсн болад, тернь баһ гисәр ташр деернь махмударнь ток гүүдгләд, ирвәтрәд йовад одв. Акад юмб? Сеҗглнә гидгиг күн болҗ йиринә эс меддг. Зуг нүдн татад, махмуд хальгад бәәхлә, хара эс болдгинь, лавта нег үүл харһдгинь санчкад, төвкнхш. Бийән һартан авч болхш. Акад юмб? Юн болна гихв? Күүнлә керлдх?.. Му келүлх?.. Байрлх?.. Уульх?.. Толһад эс ордг тоолвр уга, ивр-ивр гиһәд, багтл уга бәәнә.
Зуг, ямаран чигн тоолвр-ухана заагар, шөвг кевтә нүкләд, негл йовдл орҗ ирәд, бичә гисн бийнь болхш, көөхнь — толһаһас һарч өгхш. Нам улм бәәршәд, хөргдх биш, улм уңглад, ухан-седклиг, зүркн-оошк угаг кевтнь эзләд, цуснла цусн болҗ негдәд, көлин тавгас толһан экн күртл түргләд, көл-һарар гүүдгләд, хойр нүднднь хәәвр уга ик бумблв болҗ, өмннь, өдртнь чигн, сөөднь чигн, зогсна. Серүн бәәснь чигн әдл, унтснь чигн әдл. «Одак дуунд ордгнь үнн бәәҗ. Өдрин — киләсн, сөөни — зүүдн гидг. Тер болҗана! Тер! Тер! — гиһәд Җирһл аралдад, уульхин нааһар әрә бийән бәрҗ бәәнә. — Кен гемтә? Чи гемтәч! Чи! көгшн өвг соңсад, күндән гиигнәс өгәд... Ода юундан уульначи? Уульх биш, мәәләд бәәвчн болшго юмн терчнь. Эврән унсн күүкд уульдг уга гидг.
Уульхан юңгад эс урднь ухаллачи? Ода болна гидг берк!.. Ирчкҗ!
Эн тоолвр Җирһлд амр-дая өгхш: ирчкҗ! Төмр ирәд кесг болҗадг чигн зуг төрүц эс медсн болад, тагчг. Болтха! Нам сән тернь. Чи бийчнь тиим болтха гиҗ эс мөрәдҗ йовлчи? Ирсн, эс ирсәрнь ю кенәч? Ямаран чамд зәңг кергтәви?
Юңгад? Юңгад ода күртл тагчг бәәнә? Керг уга, һәргтә, нам кү амрах сурвр биш, яһад тагчг, эс медсн болад бәәдгнь ил эсий? Терүг бааҗа бичә медг, Бадм эс медг, чи —чи бийчнь? Медхшчи? Бийән яһад меклхәр седнәч? Бийән яһад цеврлхәр седнәч? Тагчг бәәдг учринь дегд сәәнәр эврән меднәч. Эврән гемтәч!
Эсклә би яах бәәсмби, а? Бадмин ааль. Бахлур авад кевтнә: «Эсклә андрйа, келәд, базрлад хуурйа... Дәкәд, эцкин толһа эргүлчкҗ. «Бадмас талдан күүнд өгшгов», — гиһәд залаһан таслад кевтнә. Тегәд, эцкләһән кесн күүндвр, цүүгән, ноолдан, уульлдан хамг, цуһар Җирһлин өмн үзгднә.
...Залунь автолавкарн Хар һазр орад йовҗ одсн. Эцкнь — гертән. Җирһл амрлһнд һарсн бәәнә. Һаза йир һархш. Ирҗ гисинь соңссн — күчр. «Харһад одвза?»— гиһәд санчкхлань, одх һазр олдхш, орх нүкн харһхш. Дегд күчр, дегд! Зәрмдән нам — һацад гихв, аль өшрәд гихв — мел зөрәд йовад, харһад, нүр хаһрад, келәд, гемән сурад хуурхнь... эс гиҗ мел юн чигн эс болсар, ичр-зудан барад, инәдәр-шогар тосад, хамгин андн гелдглзүр кевтә, гинҗән цокад хәләхнь... — гиһәд санчкад, түүнәсн ташр әәһәд, күн, талын күн терүгинь медчквзә гихләрн, хултхлзад, үкҗ одна.
...Э-э, эцкән ээрәд бәәхләнь, тәмк авад ирс гиһәд лавк тал ирнә. Хулдан кеһәд, үүд алхлад, һаза һарад ирлһнлә, өмнәснь орҗ йовсн Төмрлә зөрлцәд бәәнә. Хойрулн чигн чочн тусад, хооран цухрад одна. Җирһл болхла, «әмтн үзчкв» гисәр дораһар энд-тендәсн «голс» гиһәд оркна. Терүгинь Төмр медв. Сарвлзад, уралан ишкәд, өөрдәд, мел, өмннь ирәд зогсв. Хойр нүднь бийдән ширтсиг Җирһл медҗәнә. Зуг бийнь хәләҗ бәәхш. Нүдән һазрас авхш. «Ода яһна? Юн гинә?» — гихәс талдан тоолвр уга.
Болв, Төмр ду һархш. Җирһлд цаг зогссн болна. Эргнд мел дүң-дүлә: әмтә-киитә тоот әрлҗ. Зуг үүнә зүркн «луг-луг» гиһәд, өрчинь күүләд, өсрәд һарн гиһәд бәәнә.
Кесг болчква, келхш. Келх биш, цокад көлврүлвчн — зөвнь. Зуг цокхш «Яһлачи, хәәмнь? — гиҗ санад, дораһар, хулхаһар хәләһәд авс гиһәд, нүдән өрглһнлә, хойр хәләц харһад бәәв. Негнь әәсн, ичсн, башрдсн, гемән эрсн, хойр нүднднь халун нульмсн мелмлзсн — Җирһлин. Наадкнь — тус-тустнь, хойр нүднднь һал зерглсн мет, шатад, тер бийнь киитн, кү бәрҗ идм догшн— Төмрин. Зуг ики холдан, цааһан, йоралдан, өр-өвч: «Ода яһснчнь энви?» — гисәр бәәхнь Җирһлд үзгднә. Тиигх дутман седклин зовлң күндрнә, хойр һардад бахлурдсар хоолднь тееглнә.
— Әмтн үзәд оркҗв гиһәд хултхлзад эс бәәнчи? — Көвүнә сурсн сурвр күнд шаавр мет Җирһлиг толһадв. Үнн гиһәд, әрә торад зогсв: — «Һазр деер хәләсн һанцхм» — гиһәд келәд-кевшәд бәәдг билчи? Терчнь худл билү? Кимд үг бәәсмби? Э-эх, чамаг иткәд... — Күцәҗ келл уга, һарарн саҗад, чамд келсн үгин һару гисәр, эргәд йовҗ одсн....
Нурһнаснь хәләхнь — Төмрин ээм деернь эс үзгдм ик ачлһ йовна гих дүңгә билә. Э-э, сана авсн кевтә би сарвлзад: «Худл терчнь, бичә итк, бичә», — гиһәд хәәкрәд, дайлад дуудхар һаран өргәд авчкад, бийән бәрәд зогссн биший...
Ю келхәр седсмчи? Күүнд одсм худл... Үгән идсм худл гих бәәсмчи? Седкл уга өлгчн... Хәр ода, залучн герт күләҗәх... Шулуд, эс гиҗ цуһар хәрҗ одх. Һанцарн үлдхч гиҗ бийән му келҗ, эврәннь хора хааһад, саальчнр тал адһв.
Саальчнрин бәәдг герин үүдн хааһата. Болв цуһар дегц ниргәд инәлдсн инәдн, ямр чигн үүдәр үүд кешго, деврәд һарад, ик көндә баз дотр дүүрән болад бәәнә. Тер бичкн хорань, булң болһарн, тас тусл уга тесәд бәәдгт күн алң болхмн.
Инәдн невчк номһрсн болв. Җирһл үүдиг би талан татх хоорнд, Харкан дун деер һарад ирвә: «Тегәд, тешкәсн гестә, халхаснь хатхс-хатхсар хорһн дусх, хойр җилдән бордсн, халцха хар бодңган яахмб? Казамдас ирсн көвүнәс килһсинь таслҗ авхм биш, медҗәнә, Халцха хар болхла, хар һазрас нүүлһәд, нүгшүләд авад ирнә, әмдәр, алсар, махар, ноосар, арсар... Тиим юм гееҗ болдви? Халцха һалзн чигн болг, күүнә ноостаһас олзта». Цуһар нир-нир гилдәд одв.
Шүрүндән орад күрәд ирхлә, цуһар көк элкн уга, көлврхин нааһар бәәлднә. Зәрмнь һуян ташад, зәрмнь нүдән арчад, зәрмнь элкән бәрәд, инәдн зогсх биш, улм чаңһрад, авад һарад бәәнә. «Намаг... намаг келҗәнә. Нань кениг тиигҗ келх?» — гисн ухан Җирһлин дотрнь төөнрәд, мөсн болҗ дотрнь киитрәд, улан һал болҗ чирә талнь ирвлзәд, чим-чим шатаһад йовна.
Болв Җирһл бийән һартан авад, эс соңссн, эс медсн кевәр шурд уралан һарад, ширә һатц одад суув. Ниргәд инәлдҗәсн — таг болҗ одв. «Лавта намар наад кеҗәҗ», — гисн санан бас нег зервк дотраһарнь хурдлад, гүүдгләд авв. Тер бийнь бәәдлән бичә медүлс гиһәд, ширә деер кевтсн ик дегтр авад, секәд хәләҗәнә. Кен, кедү үс саасн... Ямаран үкр кедү үс өгсн... Цуһар энүнд бичәтә. Икәр соньмсҗ, үнн цаһан седкләсн гишң эн то-дигиг тодлнав гисәр, кесг саамлад хәләнә. Нааһар, бийинь шинҗләд бәәх нүдд гидг далаг бас медә бәәнә. «Ю келнә? Яһна? Ямаран хәрү өгнә?» — гисн хәләц, өкәхлә — толһа деернь, эргхлә — нурһн, дал деернь тусснь лавта. Зуг чама гиһәд Җирһл мел эс керглсәр сууна.
Хаҗудк улстан чирмчкәд, Харка келҗәнә:
— Ай, одак Эңглин көвүн әрк ууһад, эзлгдл уга бәәнә гинәлә.
— Аа, көөрк, көөрк, — гиҗ негнь йовулҗ өгчәнә.
Болзгнь болад, зовлңнь чиләд ирҗ гиҗәсн... Көөркин зовлң чиләд уга гидг тер болхугов.
— Хәәрн насн цогц хойр. Хәәрн көвүн, — гиҗ хойрдгчнь келҗәнә. Ямаран үүл гинтә. Негдвәр — күзүцә дими нер зүүһәд, хойрдвар — әркд орад, һурвдвар — һанцхн экән эдлгәд...
— Э-э, тегәд. Эңглин зовлң чиләд уга бәәҗлә, — болҗ бас негнь орлцв. — Көвүм, көвүм гиһәд бәәдг...
— Тиигл уга яһ гинәт? Көвүнь — көвүн болчкад көвүн билүс, күүнә долан күүкнәс деер...
— Ямаран күүкднь медхгов, — гиҗ Харка дөңнҗәнә. — Зәрм күүкднь хазг көвүдлә дүңцх биш, нам белвсн-белвсн баавһармудас дор болҗаналм. Теднә кедүнь эндр өдр күртл, хөрн-һучн җил давсн бийнь, үксн-әмдинь күн медшго, дәәнд одсн залусан күләлдәд.., ода болхла үүд алхад һарв угай гихлә, залу хәәһәд, хормаһан өргәд гүүхнь ил....
Тесәд сун гихлә — эднә келн дегд хорта, келәд оркхлань, дәрк, дәрк, зүркнә экнд одад шигднә. Шигдчкәд бәәһәд бәәхлә юн керг, бурһудад, цумлад, нүкләд, шимәд йовад йовна.
Сул уга, босад йовҗ одхла яһна. Хәлә, келсн таасгдҗ бәәхш, үннәс зулҗ йовна гилдхнь алдг уга. Илднь келхлә — хаҗһр уга. Давслад, хорлад бәәнә гихәс биш, мел үнн, худл юмн уга. Уга! «Залу хәәһәд гүүхнь ил», — гиҗ Харка келвә. Тернь үнн. Намаг келҗәнә, намаг. «Күүнә долан күүкнәс деер». Эннь бас үнн. Ямаран көвүн билә... — гиһәд эднә келсиг санад, шалһад бәәхнь, цаарандан эс медсн болад суухд чидл күрч бәәхш. «Яһна-кегнә дурнь. Келг, кенә ам бәрхв. Үүнәс давхла ууляд, ноолда-шууга татад дала юмн болх», — гиҗ санад, Җирһлиг босхла, саальчнрин негнь тосҗ авад:
— Сууҗа, цаачнь хур асхад кевтнә, гииһәд уга, — гинә.
Җирһл хәрү өгсн уга. Боссн айстан һарад одв. Ардан үүдн лавта хаагдсинь соңссн болла, генткн, бахлуртнь бүлкн теегләд, хойр нүднь халун нульмсар дүүрәд, халхин герләр түргләд бәәв.
Һаза һарад ирхлә, харңһу: таг сохр. Шар-шар гиһәд хур орад бәәнә, зөвәр бальчг һарад, көл тошхднь — тошад, улмдхднь — улмдад йовна. Йовх дутман — амр биш. Хамг соңссн тоотнь хәрү орҗ ирәд, йовдлан улм чаңһаһад, гүүхин нааһар, бөгшн-хатрад гишң йовсн бийнь, ардаснь көөһәд күцәд, ахлад, өмннь һарад, көндлңгләд, наад бәрәд «ха-ха» гиһәд, элк хатад инәсн болна, негт догшн моһан келн кевтә бултг-бултг гиһәд, хоран цацхар чичрнә. Келн гидг тиим күчр бәәҗ. Зулҗ — һарш чигн уга, бултҗ — алдрҗ чигн уга, малян шарх эдгх, келнә шарх эдгх уга гидг гер болҗана. Күүни неҗәд ирәд ташсн бийнь, һанцхн Харкан келнәс гиигн болх билә, гиҗ Җирһлин толһад торлзна.
Тер кевтән гүүхәрн селәһәр орад ирҗ йовхнь, уухнд шал-шал гисн соңсгдна. Тотхад, Җирһл зогсв. Хәләҗ, юмн үзгдхш. Туг-туг гиһәд зүркнь түңшнә: хорта келнд уурлсна чигн, гүүснә чигн темдг. Оньһад, соңсхнь ду һарсн болад йовна. Өкәс гиһәд, сууһад хәләхлә, — күн. Согту болх өңгтә, йовдлнь дегд өвәрц. Энд-тенд тамтрад, өөрдәд аашла, генткн көмлгдәд, хаалһин амар бәәх хотхрт одад тусв. Босхар седнә, өндәһәд, дөрв көлдәд, мөлкәд, татад-мааҗад босхар седнә — болхш. Ду һарад, бурад келснь — бүлвәләд, дегд сәәнәр медгдхш. «Кен болхв? Яһҗ йовхмб? Иим хур-бальчг дотр иигтлән әрк уудв?» — гиҗ Җирһл санань зовҗана.
Генткн «энчнь Төмр болвза?» — гисн тоолвр толһаднь орсн болла, махмудынь ирвлзүләд йовад одв. — Мөн болхла, яһнач? Хәрнь, яһнач? Нөкд болад гертнь күргх... А-а, гертнь?.. Тегәд, кеер хонгий? Уга, кү кеер, хур бальчгт... дәкәд күн болхларн ямаран? Зогс, әмтн юн гих? Залучн?.. Төмр юн гих?..
Генткн, альдас зөрг ирснь медгдхш: «Мөн бишинь, кенинь йилһәд уга бәәҗ. мууха җирн җилә юм тоолҗахмчи?» — гиҗ бийән шоодад, үкс босад, өөрдәд күрч ирвә. Ду һарчасн күн — таг. Тер хоорнд «энчнь үкҗ одсн болвза?» — гиһәд ирвлзәд одв. Дотрнь киит дүрәд, тотхад зогсҗана. Уга, кииһән авснь соңсгдна.
Зөрәд, деернь ирәд өкәһәд, хәлән, Җирһл чочн тусад, мис кевтә хурагдад, хооран өсрәд һарад одв. «Мөн! Мөн! Мөн! — гиһәд гүрә гүвдәд, әәвлхә лугшад, зүркн бульглад, яахнь медгдхш. Хаяд һарад одхла — харм. Көтләд, гертнь күргхлә — ичр. Бийнь юн гих? Экнь ю санх? Залу яах? Эцкнь ю келх? Толһад, өтн хурсн кевтә, мел ивр-ивр».
Тиигҗ маһдлҗ, Җирһл, удсн уга. «Болсарн — болг» гиҗ нег мөслсн, уралан ишкәд: — «Төмр! Төмр!.. Бос!.. — гиһәд арһул ээмәснь татв. Тернь босх биш — мел көндрхш. Зуг хая-хаяд күрклнә. Дәкәд нег кевтән меш-меләкн. Чаңһар угзрад татад, шүрүһәр келәд дуудхасн, Җирһл эмәҗәнә. Әмтн соңсхла — чилшго шалтан. Тиигх биш, минь ода, арһул көндәһәд, шимлдәд гишң келәд, неринь дуудсн дунь, бийднь болхла, эргнд хәңкнәд, көндә сав дотр келсн болҗ күңкнәд, ташр нам әәлһнә. Мел күн деернь күрч ирн гисн болад, мел күн үзчкн гисн болад, зүркн-һолнь цокад, ухань бәргдхш. Негл хулха кехәр йовсн, хотар орхар, эвинь күләһәд захднь кевтх күн: харңһу болхиг гетәд, сарин герлд дурго болад, энд-тендән хултхлзад... Зүркнь амарнь һарн гиһәд бәәнә. «Тиим хату үүлтә болдг төләднь: «Хулха кеҗ хултхлзхар, хуцан алад сеңклз» гиҗ, тегәд, эс келсн болхий — гих ухан орна. — Хәрәд нам бүлән орндан орад, һалзн-малзн болвчн өвгнәннь өврт халун ууринь авад, амрад кевтснчнь деер болвза? А-ай? Уга! Уга! Уга! Авад йов! Бичә хай! Һазр деер хәләсн һанцхн эс билү? Авад йов! Серүл!»
Бас нег энд-тендән хәләчкәд, күн уга, үзгдхш. Җирһл адһсар: — Төмр! Босхнчи! Төмр! — гиһәд кесг саамлад, зөвәр угзрад-угзрад татна.
Наадкнь саак кевәрн күркләд, бөлвәләд, ю келснь медгдхш, серх чигн биш.
Төмр! Төмр минь, бос! Бос!
Җирһлин һар көвүнә толһад күрәд илсн болла, халун зүд хурһдын үзүрәр шаагдад, цааран хурдлад, элк-бөөрәр, ээм-далар чис-чис гиһәд, экинь эргүләд, нүдинь харңһутрулад... Тер бийнь, дотрнь нарн һарсар альвн теркә зүркнь нам гиһәд талваһад...
Төмр! Бос! Төмр!
Көвүн генткн нүүхлзәд, хольврхин нааһар хойр талан көлврсн болҗаһад, серәд угань ил, нүднь анята болх өңгтә болв, өөһәрн гемән медҗәнә:
— Ак-а, бчә-уль, бчә... А-ка, к-рр-лд Төмрән... Төмрчнь, — гиһәд нег үг келх хоорндан хойр-һурв зоһдад, экрәд бәәнә.
Төмр! Аакчн биш, бив... Бос, хәәмнь, бос! Соңс намаг...
— Кк-е-нн?!! Кк-е-нн г-н-ә?!! — болад, сарвлзад босхар седәд өндлзчкәд, хамрарн һазр хатхад, тоңһрцглад одв. Яһва гихв, терүг? Аль ормнь тегш биш бәәсмб? Эс гиҗ дорнь хальтрха болсар көлнь тошсмб? Эсклә толһа бийнь ууц хаҗуһан эс даасмб? Күн меддг арһ уга. Бийнь меднә, зуг медсән күүнд келхш гидгтн, тер болҗ һарчана.
—Бив, Төмр, бив... Җирһлв... Бос! — Тиигҗ арһул шимлдәд, Җирһл, хойр сүүднь орад, көвүг дөңнәд босхв. Тернь әрә-әрә зогсҗана: дәәвлсн талан одн гиҗәнә. Җҗ-рр-һл? Я-яһад?
— Яах билә! Цаачнь хур орад, бальчг һарад... Деерчн сө... Чиигтә һазр деер... Царцхла яһначи?.. Соңсад хәрхнчи, сурҗанав чамас... Бийчнь эд уга...
-Тта-ай? Ю-ун? Җ-р-һл?
-Э-э, Җирһлв. Хәр, сәәхән иньгм, хәр... Аакчн күләҗәх...
Көвүн невчк сергҗәнә. Хамг тоот орм-ормдан экләд тусҗ йовна.
— Аакм, һанцх аакм... Нань уга гиһәд нәәхлҗәхнь эс үзгддг болвчн Җирһлд медгдвә. — Ч-чи, Җр-р-һл? Я-яһад?
— Яах билә? Согту кевтхләч...
— А-а! — Хур Җирһл хойр серл орулҗана, — Те-тегәд, со-согту улс чи-чирдвчи? Мө-мөңгнь к-кедү?
Җирһл, йир юн чигн ааль, ямаран чигн му кел соңсхдан белн билә. Зуг иимиг... иимиг... кемҗәнә: Келснь тедү дүңгә: юунла түүгинь дүңцүлхв? Шарх деер давс тәвсн болад...
Бәәсн чидләрн, үнән һарһад, хойр халхарнь селн ташад авсн болхнь, тиигҗ өвдх чигн уга билә. Хорсх чигн уга. Дәрк, дәрк, мел һал асад, шатад йовад йовна. Келн гихлә — келнә бахлур сулдад, улан хол бөглрсн өңгтә — үг һархш. Зуг хойр нүднәснь нульмсн, медмҗән угаһар цальград, дорагшан түргләд, урлднь күрәд, һашун давста амтарн ам хорсхҗ бийән медүлв. Сана авсн кевтә, Җирһл, мел тагчгар хооран цухрад, зааград һарч йовна,
— Зогсҗа! Зу-зулх күн-н... Я-яһад?.. — тамтрад, хойр-нег ишкәд, Төмр өөрдәд ирв. — Хавтхм, хәлә, хоосн... көдләд... көлсич өгнәв. О-ода... Хәр... Залуч...
Төмр бүтәд, кинь давхцад, түргҗ-тетнҗ билә, генткн: —Хәр!.. Хәр гинәв!..— гиһәд хәәкрв. Тернь «Хәр! Хәр!» — гиһәд эргнд хадгдад, хәәвр уга у-өргн көнҗл болҗ һазр хучсн, харңһу хар сөөг чигн; ормдан багтл уга сөгәд һархин нааһар «Яһна?» — гиҗ долдалҗ бәәсн Җирһлин зүркиг чигн, һалд халулсн утхар ноһана шин тос керчсн кевтә, хойр әңгләд оркв. Зөвәр шууда һарч гихм, түңгәрнь салькн орсн болад, негт заратрулад, негт халу дүргәд одв. Җирһл, хойр чикән хойр һарарн таг кеһәд бөглчкәд, һарад гүүсн болла: мел нег ормдан: «Хәр! Хәр! Хәр!»— гиһәд чикнднь доңһдад, хурдлх дутмнь улм давад йовна.
3.