349_p2154_B17_10746

Министерство образования и науки Российской Федерации Федеральное государственное бюджетное образовательное учреждение высшего профессионального образования «Иркутский государственный университет»

МYНθθНЭЙ БУРЯАД ХЭЛЭН ЛЕКСИКОЛОГИ

Учебное пособие

УДК 809.423-3(075.8) ББК Ш 164.2-3-923

С 30

Печатается по решению редакционно-издательского совета ФБГОУ ВПО «ИГУ»

Издание выходит в рамках Программы стратегического развития ФГБОУ ВПО «ИГУ» на 2012–2016 гг., проект Р214-08-004

бие / сост. В. И. Семенова. – Иркутск : Изд-во ИГУ, 2012. – 77 с.

ISBN 978-5-9624-0644-2

В учебном пособии освещаются наиболее важные проблемы лексикологии современного бурятского языка. Основное внимание уделено закономерностям развития семантики слов бурятского языка, семантических отношений между единицами лексики. Рассмотрены система функциональных стилей и идиоматика бурятского языка.

Вторая часть пособия содержит практические упражнения и контрольные задания, экзаменационные вопросы и список литературы.

Учебное пособие предназначено для студентов 1-го курса направления «Филология. Бурятский язык».

3

ХУРЯАМЖАЛАГДАҺАН ҮГЭНҮҮД

А. Б. – Бальбуров А. Б.Y. – «Буряад үнэн» Б. М. – Мунгонов Б. В. П. – Петонов В.

Д. Ж. – Жалсараев Д . Д. М. – Мадасон Д. Д. У. – Улзытуев Д.

Ж. Б. – Балданжабон Ж. Ж. Т. – Тумунов Ж. Н. Д. – Дамдинов Н. Н. О. – Очиров Н.

Х. Н. – Намсараев Х. Ц.-Б. Б. – Бадмаев Ц.-Б. Ц. Н. – Номтоев Ц.

Ц. Ц. – Цырендоржиев Ц. Ш. Н. – Нимбуев Ш.

Ч. Ц. – Цыдендамбаев Ч. А. Ш. – Шадаев А.

Д. Э. – Эрдыниев Д. Д. Б. – Батожабай Д.

4

ЛЕКСИКЭ ТУХАЙ ОЙЛГОСО

Лексикэ гэжэ уг гарбалаараа греческэ үгэ. Хэлэнэй бүхы үгэнүүдэй суглуулбариие лексикэ гэнэбди. Хэлэнэй лексикые гү, али ондоогоор, словарна бүридэлые, бүхыдэнь шэнжэлдэг эрдэм наукые лексикологи гэдэг.

Лексикологи хадаа хэлэн тухай эрдэмэй (языкознаниин) нэгэ хубинь гээшэ, тэрэнэй шэнжэлхэ юумэнь үгэ, үгын удха болоно. Лексикологи гэжэ эрдэм олон янзын байдаг. Нэрлэхэдэ: тусхай хэлэнэй мүнөө үеын лексикологи, зэргэлүүлгын лексикологи, прикладной лексикологи.

Лексикологи хадаа языкознаниин бэшэ таhагуудтай – фонетикэ, грамматикатай – нягта холбоотой, тэтэнтэй суг шэнжэлгэ бүтээдэг. Лексикологи үгэнүүдые удхын талаhаань үзэдэг. Гадна тэрэ үндэhэн гү, али абтаhан гү, хэр зэргэ активна үгын сан соо (лексикэ соо хэрэглэгдэнэб г. м. асуудалнуудые шэнжэлдэг. Лексикологи үгын бүхы үгэнүүдые шэнжэлдэггүй. θөрын тусхай бэеэ дааhан лексическэ удхатай үгэнүүдые үзэдэг, шэнжэлдэг. Тиимэhээ грамматическа удхатай болоhон, лексическэ удхаяа гээhэн, бэеэ даагаагүй хэлэлгын хубинуудай үгэнүүдые грамматика шэнжэлдэг юм.

Лексикологи дотороо иимэ хубинууд, таhагуудтай: этимологи (үгын бии бололго, ямар үгэнүүдтэй нэгэ үндэhэтэй, ямар ондоо хэлэнүүдэй үгэнүүдтэ түрэл бэ г. м. шэнжэлдэг), семасиологи (үгын удха, тэрэнэй хубилалта, хугжэлтэ шэнжэлдэг), ономастика (тусхай нэрэнүүдые шэнжэлдэг), фразеологи (тогтомол холбоо үгэнүүдые шэнжэлдэг), лексикографи (словарь толинуудай зохёолго шэнжэлдэг).

Хэлэнэй лексическэ байгуулалта (системэ) фонетическэ ба морфологическа байгуулалтануудта ороходоо хэмжэшэгүй ехэ юм. Фонемэнүүдые, абяануудые, морфемэнүүдые тооломоор байдаг, харин хэлэн соохи үгэнүүд тооложо барагдашагүй.

Лексическэ багуулалта языкознаниин бэшэ таhагуудhаа түргөөр хубилдаг. Юундэб гэхэдэ, зарим үгэнүүд хуушаржа мартагдадаг, шэнэ үгэнүүд бии болодог, ондоошье

5

хэлэнүүдhээ үгэнүүд абтадаг. Иимэ дээрhээ лексикые нээмэл системэ гэдэг.

Лексическэ байгуулалтын гол единицэ – үгэ – фонемэ морфемэ хоёрhоо орёо илгаатай мүн. Фонемэ гээшэ ганса гадаадын талатай байдаг, абяа үгэлгэтэй, дуутай. Морфемэ хадаа грамматическа удхатай, ямар нэгэ грамматическа категори харуулдаг: тоо, падеж, хамаадал, саг, наклонени г. м.

Yгэ болбол өөрынгөө үгүүлэлгэтэй, грамматическа шанар шэнжэтэй ба ямар нэгэ юумэ, ойлгосо тэмдэглэдэг. Тиимэhээ үгэ гээшэ хүнүүдэй ухаан бодолтой нягта холбоотой хэсэг болоно; хүнүүдэй hанал бодол дамжуулдаг, харилсаха зэбсэгынь болодог.

Yгэ бүхэн өөрын тусхай тогтомол hууритай абяануудhаа бүридэдэг, тэдэнииень хубилгажа, hэлгэжэ болхогүй (үгэ эбдэржэ болохо). Харин үгэнүүд мэдүүлэл соо hуурияа hэлгэхэдэнь, удхань яhала ойлгогдодог (жэшээлхэдэ: Баатар мүнөө ябаа. Ябаа мүнөө Баатар. Мүнөө Баатар ябаа).

Словарь соо үгтэhэн үгэ ямар нэгэ юумэ, байдал, шанар шэнжэ г. м. тэмдэглэнэ, ондоогоор хэлэбэл, ямар нэгэ ойлгосо тодоруулан дамжуулна. Харин нэгэ үгөөр гараhан мэдүүлэлнүүд байжа болохо: Намар. Бороожобо. Хүйтэрөө. Хүнэй hанал бодолнуудые дамжуулхадаа, үгэнүүд хадаа предикативность эзэлжэ, мэдүүлэл боложо болохо.

Лексическэ байгуулалтын зүйлнүүд, хэлэн соохи олон түмэн үгэнүүд, хоорондоо шууд сэхэ харилсаатай байдаггүй. Хэлэнэй бүхы үгэнүүд удхаараа таарадаггүй бшуу. Харин үгэнүүдэй харилсаан бүлэг бүлэгөөр бэелүүлэгдэдэг.

Жэшээлхэдэ, хуhан, нарhан, шэнэhэн, уляаhан, хасуури гэжэ үгэнүүд модон гэжэ ойлгосоор хамтадхагдана. Модон гэжэ үгэ алибаа модые тэмдэглэдэг (юрэнхы ойлгосо), харин хуh-

ан, нарhан, шэнэhэн, уляаhан, хасуури гэжэ үгэ модоной нэ-

гэ янзыень гэхэ гү, али тодорхой ойлосо тэмдэглэдэг үгэнүүд болоно. Тиин нарhан, шэнэhэн, хасуури гэжэ үгэнүүдэй удха шанар соо ороhон юрэнхы тэмдэгынь «шэлбүүhэтэ модонууд», хуhан, уляаhан гэhэн үгэнүүдэй юрэнхы ойлгосонь «набшаhата модонууд» болоно. Шэлбүүhэтэ мо-

6

донууд соо «үбэлдөө унадаг зөөлэн шэлбүүhэтэй» шэнэhэн илгарна. Бэшэниинь «унадаггүй хатуу шэлбүүhэтэй».

Хэлэн соохи үгэнүүд ганса удхаараа бэшэ, элдэб янзын харилсаа дээрэ үндэhэлжэ, хэды хэды бүлэгүүдээр нэгэдэнэ. Синонимическэ харилсаатай (адли гү, али дүтэ удхатай) үгэнүүд, нэгэ бүлэг боложо болохо, антонимическэ харилсаатай (харша удхатай) үгэнүүд баhа нэгэ бүлэг боложо болохо. Мүн тиимээр лэ омонимическэ, парадигматическа, синтагматическа, синхроническа, диахроническа г. м. харилсаатай үгэнүүд хамтадхагдажа болохо. Иимэ бүлэгүүд хадаа лексикын микросистемэнүүд болоно. Гэхэhээ гадна үгэ бүхэн нэгэ доро ондо ондоо микросистемэнүүдэй бүридэлдэ оролсожо болохо. Тиимэhээ лексикын байгуулалта (лексическэ системэ) бүрил бэрхэтэй, объемно шанар шэнжэтэй ха юм.

7

YГЫН УДХА, ТЭРЭНЭЙ ИЛГАРАЛ БА ХЭРЭГЛЭЛГЭ

Yгын нэгэ ба олон удха. Yгэнүүд нэгэ бэшэ, харин хэдэн удхатай байжа болодог. Нэгэ ойлгосо тэмдэглэhэн үгэ нэгэ удхатай байдаг, харин хоёр гү, али хэдэн ойлгосо тэмдэглэhэн үгэ олон удхатай байдаг. Жэшээнь: үнеэн, загаhан, гутал, хюрөө, автобус гэжэ үгэнүүд нэгэл удхатай үгэнүүд болоно. Харин үндэhэн гэжэ үгэ «газар доро байдаг, ургамалай тэжээлдэ ехэ удха шанартай хубинь» ба «үгын гол удхые багтаажа абаhан хубинь» гэжэ иимэ хоёр ойлгосо тэмдэглэдэг тула олон удхатай үгэ болоно. Жолоодохо гэжэ үгэ гурбан удхатай: 1. Мори ябуулха; 2. Машина, комбайн г. м. ябуулха; 3. Хүн зониие хүтэлхэ.

Нэгэ удхатай үгэнүүдтэ ороходоо олон удхатай үгэнүүд хэлэндэ hураггүй олон юм. Yгэ анхан түрүүн нэгэ удхатай байдаг, нэгэ удхатайгаар бии болодог, тиигэбэшье гансата олон удхатай болодоггүй, харин үни удаан хүгжэлтын эсэстэ тиимэ болодог.

Yгын олон удхые ондоогоор полисеми гэжэ нэрлэдэг. Yгын олонудхыннэгэудханьмэдүүлэл, контекстсооэлирдэг.

Бүхы үгэнүүд олон удхатай байдаггүй. Зарим үгэнүүд нэгэ удхатай байдаг. Жэшээлхэдэ, тусхай эрдэм наука ба техникын ойлгосонуудые тэмдэглэhэн үгэнүүд– терминүүд – нэгэ удхатай байха ёhотой. Тиимэ байгаагүй hаа, буруугаар, алдуутайгаар ойлгуулжа, мэдүүлжэ болохо. Шэнэ үгэнүүд ба ондоо хэлэнүүдhээ абтаhан үгэнүүд баhал нэжээд удхатайнууд юм.

Yгын сэхэ ба шэлжэhэн удха. Олонхи үгэнүүд гол уд-

ха шанарhаа гадна, хэлэлгэ дотор элдэб шэлжэhэн (переносно) удха шанартай болодог юм. Yгын үни удаанай байhан, анханай удхань, тэрэнэй гол гү, али сэхэ удхань болоно. Тэрээнhээ үндэhэлжэ бии болоhон нэмэри удхань шэлжэhэн удха гэнэ.

Yгын шэлжэhэн удха шанар сэхэ удхаhаань урган гарадаг, сэхэ удхадань түшэглэдэг. Жэшээлхэдэ: Нюдэн гэжэ

8

үгын сэхэ удха шанарынь «харалтын эрхэтэн». Шэлжэhэн удхыень дэлгэрүүлхын тула нюдэнэй зарим шэнжэнүүд хэрэглэгдэнэ. Ямар нэгэ юумэнэй хойноhоо харууhалхын, адуулхын, ажаглахын тула нюдэн хэрэгтэй. Эндэhээ шэлжэмэл удха шанар гарана: нюдэн – «харууhан, адуулга»:

Yхибүүдэй хойноhоо нюдэн лэ хэрэгтэй. Нюдөөрөө хараад,

ажагладагбди; энээн дээрhээ шэлжэhэн удха гарана: нюдэн – «хаража, ажаглажа, онсо талые олоодхихо»: Энэ уран зу-

рааша хёрхо нюдэтэй.

Yгэнүүдэй шэлжэhэн удхануудай хүгжэн дэлгэрхэнь хэлэнэй шэнэ үгэнүүдээр нэмэгдэдэг тэрэл ниитын хэрэглэл дээрэhээ – үйлэдбэри, экономикын эрилтэhээ, ниитын соёл культурын хүгжэhэнhөө дулдыданаа.

Буряад хэлэндэ үгын олон удханууд иимэ аргануудаар бии болодог:

1.Шэнэ ойлгосо тэмдэглэhэн юумэнэй дүрсэ, үнгэ, шанар, дүүргэдэг үйлөөрнь, үүргээрнь адлирхуу байбал, бэлэн үгэдэ дабхар удха үгэжэ шэнэ юумые нэрлэнэ, шэнэ ойлгосо тэмдэглэнэ. Энэ ёhые метафора гэдэг. Метафора гэжэ үгэ грек хэлэнhээ оршуулхада «зөөлгэ, абаашалга» бо-

лоно. Жэшээнь: хүндэ үргэбшэ – хүндэ уйдхар; гашуун аарсан – гашуун зоболон; хүнэй хүл – столой хүл; шубуунай дали – мөөрэй дали – самолёдой дали – веялкын дали; малгайн монсог – монсог нооhон – сэсэгэй монсог.

2.Хоорондоо холбоотой гү, али зэргэлhэн юумэнууд нэгэ үгын дабхар удхануудаар нэрлэгдэдэг. Иимэ ёhые метоними гэдэг. Грек хэлэнhээ оршуулхада «ондоогоор нэрлэлгэ» гэнэ. Жэшээлхэдэ: Хоца Намсараев – 1. уран зохёолшон; 2. тэрэнэй бэшэhэн зохёол: Хоца Намсараевые ун-

шааб. Һаруул класс – ухаатай класс; Сагаан тагша – нэгэ тагша уугааб. Мүнгэн бэhэлиг – саарhан мүнгэн.

3.Ямар нэгэ юумэнэй хуби нэрлэhэн үгэ дабхар удха абажа, бүхэли юумэ тэмдэглэдэг. Энэ ёhые синекдоха гэдэг. Жэшээнь: толгой – 1. хүнэй, амитанай бэеын хуби: сагаан толгойтой хүн; 2. тоо: табан толгой мал худалдааб; аман –

1.бэеын хуби: амаа ангайха; 2. тэжээлэй хүнүүд: гурбан ама тэжээхэ.

9