XX
.pdf
ислоҳати хусусида матбуотға бўлган назарлари ва қўлланган муоммолари шул зикр қилинғонлардан ошиғ бир тарзда бўлмаса албатта кам эмас. Ўн миллион қадар нуфузли улуғ бир миллатда жаҳолат ўзларининг берган изтироб ва аламларидан ожиз қолиб керак сўзларини ҳам айта омайдурғон икки (садо) ила бир (ойна)нинг ажал тўшакларида инграб ётувлари бу миллатда қанча таассиб ва жаҳолат ҳукм сурғонини шоид кўрсатса керак”, деб ёзади муаллиф. Мавжуд таназзулли ҳолатда матбуотни сақлаб қолиш, айниқса унга ёш, истеъдодли, соҳа мутахассисларини жалб этиш, кучли қалам соҳибларини кўпайтириш каби долзарб муаммолар мақоланинг асосини ташкил этган. Бу борада ёшларни ўрни катта бўлиши лозимлиги, аммо уларнинг аксарияти жараёнларга лоқайд эканлигига Музаффарзода куюнчаклик билан ёндашади: “Ҳозирда Туркистон ёшлари шул қадар фикрсиз ва руҳсиздирларки, буларнинг орзулари ҳам боболарининг орзулари ила баробардур. Миллатни тил, миллий адабиёт ва матбуот ҳаваскорлари ёшлардан бир оз бўлса ҳам йўқ масобасида оздир. Буларни ҳақинча тақдир этувчилар ҳар юз мингтадан биргина киши бўлса ҳам Туркистон мусулмонларининг ҳоллари бироз умидли бўлур эди”1. Лекин Р. Музаффарзода миллатнинг маданий тараққиётини фақат матбуот ривожига боғлаб қўймайди.
Унинг “Мустақил инсонлар”2 номли мақоласида Туркистонда яшовчи миллатнинг қайғуси, ижтимоий-маданий ривожлантиришга ундовчи фикрлари мужассамлашган. Муаллиф осори атиқаларга бой бўлган тарихий жойлар – Бухоро, Самарқанд ва Туркистоннинг бошқа шаҳарларини Лондон, Париж сингари маданий марказларга айлантириш каби мушоҳадаларни ўртага ташлади. У яна бир бор бундай янгиликлар фақатгина таълим ислоҳотлари ва ижтимоий онгдаги ўзгаришлар билан амалга оширилишини бир неча бор қайд этди.
Бу даврда тараққийпарвар зиёлилар маҳаллий халқ фарзандлари жамият ҳаётида ўз ўринларини эгаллаши, ўз Ватани ва миллат тақдири учун жон куйдирувчи мутахассислар бўлиб етишишларида тилни ўрганиш сув ва ҳаводек зарурлигини матбуот саҳифаларида қайта-қайта таъкидлаганлар. “Тил ва имлони муайян бир изга қўйиш матбуот ва адабиёт учун энг муҳим бўлган масаладир”, деб ҳисоблаган Рауф Музаффарзода: “Халқға таъсир этмак ва энг паст унсурларга ҳақиқий ҳаёт ва маишат қандай бўлганини англатмак учун алар тили, иборалари ва ёзган нарсалари тамоман аларнинг аҳволи
1Садои Туркистон. 1914 йил 29 июль.
2Ўша манба, 19 ноябрь.
- 41 -
руҳиятларига қараб бўлсин”1, – деб ҳисоблаган эди. Умуман, барча етакчи миллий зиёлилар каби Музаффарзода ҳам бошқа тилларни ўрганиш билан бир қаторда, миллат тилини ривожлантириш, унинг софлигини сақлаш, она тили билан фахрланиш ғояларини илгари сурган. Чунки бу миллий тарбия учун эътиборга молик омил ҳисобланган.
1915 йил 10 апрелда “Садои Туркистон”нинг сўнгги 66-сони чоп этилди. Тарихчи олим, журналист Тоҳир Пидаевнинг ёзишича, “Садои Туркистон” фаолияти тўхтагандан кейин ҳам Рауф Музаффарзода ўз мақоланавислик фаолиятини давом эттирган. Чунончи, М.Қ. Абдурашидхонов муҳаррирлигида нашр қилинган “Нажот” газетаси билан ҳамкорлик қилган2. Бироқ, Туркистонда 1917-1918 йиллар миллий матбуоти тарихини ўрганган А. Мингноровнинг диссертацион тадқиқотида 1917 йилда чиққан “Нажот” газетаси* ташкилотчилари қаторида Рауф Музаффарзоданинг номи келтирилмайди. Тадқиқотчининг фикрича: “Мунаввар Қори газета муҳаррири бўлгани билан кўп мақолаларни ўзининг имзоси остида нашр қилган эмас”3. Ҳақиқатан ҳам, бу мулоҳазаларга қўшилган ҳолда айтиш мумкинки, балки бу йилларда миллий газеталарда чоп қилинган таҳлилий, аммо имзосиз мақолалар Музаффарзода қаламига ҳам мансуб бўлган бўлса ажаб эмас. Зотан, Р.Музаффарзода ҳар қандай вазиятда ҳам Убайдулла Хўжаев, Мунаввар Қори Абдурашидхоновлар билан бир сафда бўлганлиги шубҳасиз.
Мазкур мақола доирасида биз кўпроқ Рауф Музаффарзоданинг “Садои Туркистон” газетасида нашр қилинган маданият ва жамият тараққиётига оид назарий фикрларини таҳлил қилишга ҳаракат қилдик. Тараққийпарвар қаламига мансуб Туркистоннинг ижтимоий, сиёсий, иқтисодий ҳаётига доир мақолаларни ҳам кенг ўрганиш ғоятда муҳим. Рауф Музаффарзоданинг фаолияти, тақдири ва илмий меросини ўрганиш Ўзбекистон тарихининг очилмаган қирраларини ёритишда катта аҳамият касб этади.
1Музаффарзода Рауф. Тил ва имло масаласи // Садои Туркистон. 1915 йил 19 февраль.
2Пидаев Т. Матбуот – миллат чироғи... 33-бет.
* “Нажот” газетаси 1917 йил июнда ўз фаолиятини тўхтатгач, унинг ўрнига “Кенгаш”
газетаси нашр қилинган. Бироқ 1917 йил октябрда унинг фаолияти ҳам тўхтатилган.
3 Мингноров А.Т. Туркистонда миллий-озодлик ҳаракати масалалари давр миллий матбуотида (1917 йил февральь - 1918 йил ўрталари): Тарих фан. ном. ... дисс. Тошкент,
2000. 40-бет.
- 42 -
Туркистон ўтмиши ва келажаги Мухтор Бакир асарларида
Туркистон тарихида ўзига хос ўринга эга бўлган татар зиёлиларидан бири – Мухтор Бакирдир. У тахминан 1887-1889 йилда Оренбургдаги Нижняя-Озерная қишлоғида1, имом оиласида таваллуд топган. Онаси ҳам ўз даврининг зиёли кишиларидан бири ҳисобланган. Маълум вақт унинг ота-онаси Истамбулда яшаган. Шунинг учун ёш Мухтор Бакир илк сабоқларни Истанбул мактабларида, кейинроқ, яна ўз юртига қайтиб келгач, Оренбургдаги Карвонсарой мадрасасида олади. Сўнгра Қозонга бориб, бир йил давомида Қосимия мадрасасида ўқишни давом эттиради.
Оренбургга қайтгач, Мухтор Бакир Россиянинг йирик уламоларидан ҳисобланган, Арабистонда таҳсил кўрган Аҳмад Фоиз Махдум исмли фозил бир кишидан тафсири Ҳадисни ўрганади. 26-27 ёшларида эса у Оренбургдаги мадрасалардан бирида мударрислик қилади.
Уни Туркистонга қандай ва қачон келгани бизга ҳали номаълум бўлсада, Туркистондаги дастлабки фаолиятини муаллимлик билан бошлаганлигини аниқ айтиш мумкин2.
Р. Шарипов ўз тадқиқотида Қозондан келган бир неча татар зиёлилари қаторида Мухтор Бакир бўлганлиги ва бир вақтлар Хива хони Исфандиёрхон ҳузурида муаллимлик қилгани, уни Қозон шаҳрида таълим олган А. Бектемиров, Ш. Мухторий, Ш. Сулаймон, И. Обидов, Ғ. Юнус каби зиёлилар билан биргаликда Туркистонда катта ишларни амалга оширганини ҳақида маълумот беради3.
М. Бакирнинг замондоши бўлган Шокир Мухторий унинг ўлка тараққиётида олиб борган фидокорона фаолиятини юксак баҳолаб: "Мухтор Бакир афанди Туркистонда анча вақт муаллим бўлиб тургани учунми, ёки бошқа бир сабабданми Туркистон халқининг аҳволи руҳиясига хизмат этмакни билар ва шунга бутун жони ва дили билан киришгандир"4, – деб ёзади.
1Қўлимизда М. Бакирнинг шахси ҳақида аниқ далиллар йўқлиги туфайли, «Улуғ Туркистон» газетасининг 36-сонида «Муаррих ва муҳаррирларимиз диққатина» деб номланган мурожаатнома сўнггида «Тошкентда Иржар кўчаси 29-уй: биродарон Бакировлар ва ширкатнинг китобхонаси» деб берилган маълумотга асосланиб, ушбу тахминни келтирмоқдамиз. Кабир Бакир ҳақида қаранг: Татарский Энциклопедический словарь. Казань, 1999. Т. I. С. 57.
2Мухторий Ш. Мухтор Бакир афанди // Меҳнаткашлар товуши. 1918 йил 19 июль.
3Шарипов Р. Туркистонда жадидчилик ҳаракати тарихидан. Тошкент: Ўқитувчи. 2002.
39-бет.
4Мухторий Ш. Мухтор Бакир афанди…
-43 -
М. Бакир мақолаларини кўздан кечирганда, мамлакат ҳаётининг ўша давр учун жуда долзарб бўлган масалалар хусусида қалам тебратганлиги яққол кўзга ташланади.
Муаллиф Хива ва Туркистонда содир бўлаётган ҳар бир жараённи диққат билан кузатиб борди ва бу борадаги шахсий мулоҳазаларини Туркисон миллий матбуоти саҳифаларида бериб борди. Унинг Хива ва Туркистоннинг ижтимоий-иқтисодий, сиёсий ва маданий ҳаёти билан боғлиқ масалаларга бағишланган мақолалари кўпчиликни ташкил этади.
Мазкур даврдаги Туркистон миллий нашрларидан бири – “Улуғ Туркистон” газетасида унинг ўттиздан ортиқ турли мавзудаги мақолалари ўрин олган. М. Бакирнинг нашрлари мазмун-моҳиятидан келиб чиқиб, уларни қуйидагича гуруҳлаштириш мумкин:
1.Хива хонлигининг ижтимоий-сиёсий ва маданий ҳаётига бағишланган мақолалар.
2.Туркистон ўлкасидаги ижтимоий-иқтисодий, сиёсий ва маданий масалаларга оид мақолалар.
3.Тарихий-географик йўналишдаги нашрлар.
“Улуғ Туркистон” газетасининг 14-сонидан бошлаб, бу вақтда Хивада муаллимлик вазифасида ишлаётган М.Бакирнинг хонликдаги ижтимоий-сиёсий ҳаёт билан яқиндан танишиб чиқиб, жиддий муҳокама сўнггида ёзилган мақолалари нашр этила бошлаган.
Унинг “Хива ҳоллари”, уч қисмдан иборат “Хивада аҳвол”, “Хива аҳволидан”, “Хивадаги холлар”, шунингдек, “Хивада туркман ихтилоли” каби мақолалари шулар жумласидандир.
“Хива ҳоллари”, “Хивада аҳвол” мақолаларида 1917 йилнинг ёз ойларида Хивада юз берган воқеалар, Тошкентдан келган комиссарлар хайъати ва Хива ҳукумати идорасини қўлга олган кишиларнинг мамлакат ижтимоий-сиёсий, иқтисодий масалаларига доир тадбирларидаги камчиликлар ва уларнинг салбий оқибатлари хусусида тўхталиб ўтилган. Шунингдек, 1917 йилнинг 8 апрелида мамлакатни бошқариш учун хон ҳузурида ташкил этилган Мажлис ва Нозирлар Кенгаши вакилларининг ер ва солиқ, иқтисодий масалалар юзасидан олиб борган ислоҳотларига салбий баҳо берилган1.
“Хивада туркман ихтилоли” мақоласида ҳам мазкур Мажлис аъзолари қаттиқ танқид остига олинган бўлиб, Мажлис ва Нозирлар Кенгашининг ўлкада ҳукм сураётган иқтисодий қийинчиликлар ва туркман исёнчилари билан боғлиқ масалалардаги қониқарсиз тадбирлари, 1917 йилнинг ноябрь ойларида Ёш хиваликларга нисбатан
1 Бакир М. Хивада аҳвол. 1917 йил 2 сентябрь
- 44 -
ўтказилган тазйиқлар хусусида маълумот берилган. Муаллиф, Туркистонда миллий давлатчилик учун астойдил курашилаётган бир пайтда хонликда мавжуд иттифоқсизлик, ўзаро низоларни қаттиқ қоралайди1.
Хива хонлиги билан боғлиқ масалалардан ташқари, 1917 йил февраль инқилобидан кейинги мамлакатни бирлаштириш, миллий мустақилликни қўлга киритиш, Туркистон халқларининг сиёсий онгини янада юксалтириш каби масалалар Мухтор Бакирни ҳам бефарқ қолдирмади.
М. Бакирнинг “Хасталикларимиз”, “Туркистоннинг барпо бўлишига куч керак”, “Булутлар қуйиладур”, “Туркистон муассасони (Эл қурултойи)”, “Туркистон ва туркистонликлар” каби мақолаларида эса унинг Туркистон давлатчилиги билан боғлиқ қарашлари акс эттирилган2.
Ўлка зиёлилари халқ таълимини ривожлантиришни тараққиётнинг муҳим омили ва миллий давлатчиликнинг зарурий белгиларидан бири сифатида қарадилар. Чунончи, Туркистон тараққийпарварларининг барчаси каби Мухтор Бакир ҳам халққа зиё улашишга, илммаърифатдан ортда қолаётган Туркистон халқига илм олиш ва унинг фойдасини тушунтиришга интилди. Бу унинг “Хасталикларимиз” деб номланган мақоласида ўз аксини топган.
Мазкур мақолада муаллиф февраль инқилобидан кейин ўлкада бошланган сиёсий жараёнлар ҳақида фикр юритар экан, илм ва маорифга эътибор сусайганлиги ҳақида қайғуриб шундай ёзади: “Халқимиз сиёсат саросимлиги билан ўқув ва ўқитув ишларини эътибордан туширди. Мактаб ва мадрасалар, қироатхона ва кутубхоналар, миллий муза (музейлар. – С.М.) очувлар бутунлай унутилди. ...
Майдонға газета ва журналлар чиқиб турарлар. Лекин, халқда аввало бу матбуотни ўқирлиқ савод йўқ, иккинчидан савод бўлсада, ҳавас йўқ. ... Ҳаммасидан аввал халқимизнинг саводини чиқарурга, они ўқурга ўргатурга ва онинг кўзин очурга керакдур"3.
Бу вазифаларни амалга ошириш учун Мухтор Бакир миллат болалари учун ўқув юртлари очиш, эски, хароб бўлган мактабларни ислоҳ қилиш, уларни жонлантириш, муаллимлар учун алоҳида ўқув курсларини ташкил қилишга аҳамият берилиши зарур, деб ҳисоб-
1Бакир М. Хивада туркман ихтилоли 1917 йил 10, 30 сентябрь.
2Бакир М. Хасталикларимиз // Улуғ Туркистон. 1917 йил 25 март; Булутлар қуйиладур // Улуғ Туркистон. 1918 йил 21 январь; Туркистон мухториятини барпо бўлишига куч керак // Улуғ Туркистон. 1917 йил 24 декабрь: Туркистон мажлиси муассасони (Эл қурултойи) // Улуғ Туркистон. 1918 йил 19 февральь.
3Бакир М. Хасталикларимиз // Улуғ Туркистон. 1917 йил 25 март.
-45 -
лади. Бу эса, ўз навбатида зиёли, мударрис, муаллим ва ҳимматли кишилар зиммасига масъулиятли вазифаларни юклар эди.
Туркистон мусулмонларининг фавқулодда IV қурултойи янги тузилган Муваққат ҳукумат аъзолари олдига яқин орада чақириладиган Таъсис мажлиси масаласини кўриб чиқиш вазифасини юклади. Туркистон Мухторияти Муваққат ҳукумати томонидан Туркистон Таъсис мажлисини ўтказилиши 1918 йил 10 март кунига белгиланди1.
М. Бакирнинг мазкур масалага бўлган муносабати унинг “Туркистон мажлиси муассасони” (“Эл қурултойи”) мақоласида ўз ифодасини топган. Унда муаллиф Туркистон мусулмонларининг IV фавқулодда Умумтуркистон ўлка съезди томонидан яқин орада Мажлиси муассасонни (Таъсис мажлисини. – С.М.) вужудга келтирилиши зарур ва лозим топилгани, уни Муваққат ҳукумат томонидан 1918 йилнинг 20 мартида очишга қарор қилингани ҳақида ёзиб, уни мамлакатда бўлган қонун ва низом тузишга молик бўлган бир олий муассаса сифатида таърифлайди.
1917 йили ноябрда эълон қилинган Туркистон Мухториятининг умумхалқ хоҳиши билан вужудга келгани, уни мазкур қурултой тарафидан тасдиқ қилингани ҳақида сўз юритган муаллиф, “қурултой чақирилиши билан Муваққат ҳукуматнинг вазифаси тамом бўлгач, ҳукумат унинг аъзолари халқ вакилларига ҳисоб бериши ҳамда қурултой тарафидан доимий бир ҳукумат сайланиб қўйилиши керак”2, деб ёзади.
М. Бакирнинг таъкидлашича, қурултойнинг энг биринчи ва энг муҳим вазифаси − мамлакат учун қонун асоси бўлган тартиб ва интизом ўрнатишдир3.
Мазкур мақола ўзининг эркин, лекин ўз навбатида кескин фикрлари билан ажралиб туради. Муаллиф миллий демократик давлат “қонун ва интизомлар мажмуи” − конституцияга эга бўлиш ҳақида гапирар экан, уни Европа халқларидан шунчаки кўчириб қўймасдан, миллий анъана, тарихий ва географик вазият тақозосига кўра, миллий менталитетга асосланиб янги конституция яратиш лозимлигини4 алоҳида таъкидлаб кўрсатади.
Миллий давлатчиликнинг вужудга келиши ва куч олишига халақит бераётган омиллардан бири – турли ижтимоий-сиёсий
1Туркистон Учредителний собранияси // Улуғ Туркистон. 1918 йил 19 декабрь.
2Бакир М. Туркистон мажлиси муассасони (Эл қурултойи) // Улуғ Туркистон. 1918 йил
19февраль.
3Ўша жойда.
4Ўша жойда.
-46 -
кучлар ўртасидаги иттифоқсизликни бартараф этиш масаласи ўлкадаги бошқа тараққийпарварлар каби М. Бакирни ҳам бефарқ қолдирмади. Унинг Туркистон уламолари ва улар тарафидан мухторият ҳукуматига қарши чиқарилган қарорларини танқид остига олган “Биз не вақт одам бўламиз” деб номланган мақоласи1 бунга мисол бўла олади.
Бундан ташқари, Мухтор Бакирнинг Туркистонда тузилажак мустақил давлатнинг иқтисодий жиҳатларига ҳам алоҳида эътибор қаратганини айтиб ўтиш жоиз. У Туркистон мусулмонларининг фавқулодда IV қурултойида Фарғона вилоятидан миллат мажлиси аъзоси сифатида қатнашган ҳамда бошқарув комитетининг бош вазири Муҳаммаджон Танишбоевнинг ўринбосари вазифасига сайланган хуқуқшунос Ислом Шоаҳмедовнинг ер-сув масаласини ҳал этиш, ссуда (кредит – С.М.) ва касб ишларини йўлга қўйиш зарур, деган фикрига қўшилган ҳолда мухториятни сақлаб қолишда миллий хазинани ташкил этиш, молияни ислоҳ қилиш, солиқ ва закотларни бир интизомга солиш орқали ҳукуматнинг даромадини таъмин қилиш кераклиги ва буларни амалга қўйишда тажриба ва фидокорлик талаб қилинишини уқтиради2.
У миллий армия ташкил этилишига ҳам алоҳида эътибор билан қаради. М. Бакир миллий армиянинг ташкил этилишини мухториятни сақлаб қолишнинг энг муҳим омилларидан бири деб ҳисоблади ва ўз мақолалари орқали туркистонликлардан миллий аскар ташкил этишга даъват этиб борди3.
Ўша даврда совет ҳукуматига умид билан қараган, уларнинг “барча миллатлар тенглиги” шиорига ишонган бошқа миллий тараққийпарвар зиёлилар қатори М. Бакирда ҳам кўп вақт ўтмай большевикларга нисбатан умидсизлик пайдо бўлди.
Ўлкадаги мавжуд сиёсий муносабатларга, айниқса, совет ҳокимияти томонидан амалга оширилган сиёсатларга норозилик кайфияти унинг қуйидаги фикрида яққол акс эттирилган: “Марказий ҳокимият бошида турган айбдошлар (большевиклар – С.М.) ўзларининг ҳукуматларини тан олгиси келмай, мухторияти миллия асоси билан идора қилинурга тилаган миллат ва партиялар билан ваҳшиёна урушлар эттирарлар. Ўзларидан бошқа ҳамма кишини “буржуй ва муҳофазакорчилик” билан туҳмат этарлар ва шул заминда
1Бакир М. Биз не вақт одам бўламиз // Улуғ Туркистон. 1918 йил 24 январь.
2Бакир М. Туркистон ва туркистонлилар // Улуг Туркистон. 1917 йил 20 декабрь.
3Бакир М. Туркистон мухториятининг барпо бўлишига куч керак // Улуг Туркистон. 1917 йил 24 декабрь.
-47 -
Русиянинг турли кўчаларинда инсониятнинг хотирина келмайтурғон
ваҳшат ва барбодликлар қиладилар”1.
Муаллиф мазкур газетанинг 1917 йил декабрь сонларидан бирида чоп эттирган мақоласида большевикларга ишончсизлик билдириб, уларнинг қандай бўлмасин мухториятни йўқ қилиш ҳаракатида юрганликларини қуйидагича ёзади: “Мухторият ҳар жиҳатдан ҳавф − хатардадир. Мухториятнинг барпо бўлишига дохилдан ҳам, хориждан ҳам душманлар кўпдир. Хусусан, ҳозирги ҳокимият тепасида турган большевиклар Туркистонда ҳар нечукда тартибсизликлар чиқарувнинг ҳаракатидадурлар. Камбағал ила бойлар, деҳқонлар ила савдогарлар, ёшлар фирқаси ила уламолар орасига васваса ва душманлик солишга тиришарлар”2.
Дарҳақиқат, кўп ўтмай унинг бу хавотирлари тўғри чиқди. 1918 йилнинг февралида Қўқон шаҳри большевиклар томонидан қонга ботирилиб, Туркистон Мухторияти ҳукумати ноқонуний равишда ағдариб ташланди ва ҳокимият улар томонидан қўлга киритилди.
Туркистон Мухторияти куч билан бостирилгандан кейин, жадидчилик ҳаракати намояндалари икки гуруҳга ажралиб кетди: янги тузум билан келиша олмаган биринчи гуруҳдаги тараққийпарварларнинг бир қанчаси большевиклар томонидан қўлга олиниб, отиб ташланди ёки бўлмаса ватандан ташқарига сургун қилинди. Иккинчи гуруҳи эса, гарчи большевиклар сиёсатини қабул қилмаган бўлсалар ҳам, ўз ғоя ва мақсадларини совет ҳокимияти идораларидаги амалиётлари орқали амалга оширмоқчи бўлдилар. Уларнинг кўпчилиги ўз фаолиятларини маориф соҳасида давом эттирдилар. Мухтор Бакир ҳам шу йўлни танлади ва имкон қадар халқ манфаатига хизмат қилишга ҳаракат қилди.
Унинг ўлкадаги фаолияти Туркистон дорилфунуни билан ҳам боғланади. Мунаввар Қори Абдурашидхоновнинг ташаббуси билан 1918 йилда ташкил этилган мазкур дорилфунунни ташкил этилиши муносабати билан тузилган комиссия таркибига Мухтор Бакир ҳам киритилиб, шу йилнинг 3 майида ташкил этилган университет раҳбарияти сайловида саркотиблик вазифасига сайланади3.
Шунингдек, М. Бакир ҳафтада бир чиқадиган илмий, фанний, иқтисодий, адабий газета – “Халқ Дорилфунуни” (“Народный Университет”)нинг масъул муҳаррири вазифасида ҳам фаолият олиб борди.
Мазкур газетанинг деярли ҳар бир сонида унинг маориф масаласига бағишланган мақолаларини учратиш мумкин4. Бизнинг
1Бакир М. Булутлар қуйиладур // Улуғ Туркистон. 1918 йил 21 январь.
2Бакир М. Туркистон мухториятини барпо бўлишига куч керак …
3Мунаввар Қори Абдурашидхонов. Хотираларимдан. Тошкент: Шарқ. 2001. 8-бет.
4Мунаввар Қори Абдурашидхонов. Аввалги ва ҳозирги ҳолимиз // Халқ дорилфунуни. 1918 йил 15 июнь; Ўша муаллиф. Мактабдор ва муаллим бўлишни хоҳлаганлар диққатина // Халқ дорилфунуни. 1918 йил 28 июнь; Ўша муаллиф. Мусулмон маориф қурултойи // Халқ дорилфунуни. 1918 йил 30 июнь; Ўша муаллиф. Ўзимизга оид // Халқ дорилфунуни. 1918 йил 30 июнь; 5 июль; Ўша муаллиф. Мусулмон маориф
-48 -
фикримизча, мазкур газетадаги муаллифи қайд этилмаган бош мақолалар ҳамда “Осиёли” тахаллуси остидаги мақолалар Мухтор Бакирга тегишли бўлса керак. Чунки, газетада унинг исми, отасининг исми ёки шунга ўхшаш қисқартмали тахаллус учрамайди.
Совет ҳокимиятининг дастлабки йиллариданоқ фанда ҳам бошқа соҳалардаги каби сохтакорлик, тарихни инқилоб ва янги тузум манфаатларига мослаб ёзиш тамойили пайдо бўлди.
Жадидларнинг миллий тарих яратиш тўғрисидаги ҳаракатлари 1917 йилги октябрь тўнтаришидан кейинги йилларда ҳам кузатилади. Ана шундай нашрлардан бири – Мухтор Бакирнинг 1918 йилда чоп этилган тарих ва география фанига оид совет давридаги дастлабки маҳаллий туркий тилдаги “Туркистон қитъаси (Тарихий ва жўғрофий жиҳатдан)”1 асаридир.
Мазкур дарслик мактаблар, шунингдек, муаллимлар курсида ўқитилиши учун мўлжалланган бўлиб, араб алифбосида, тошбосма кўринишда “Ака-ука Бакировлар компанияси тижоратхонаси”да нашр этилган. Унинг умумий ҳажми 189 саҳифани ташкил этади. Уч бобдан иборат дарсликнинг биринчи (Туркистон тарихи ва географиясига бағишланган қисми) боби 1918 йилнинг апрель ойларида ёзиб тамомланган.
Муаллифнинг сўзига қараганда, “Туркистон тарихи ва географияси бўйича туркий тилда бирорта ҳам асар йўқлиги мазкур дарсликни яратилишига туртки берган”2.
“Россияда бу кунга қадар Туркистон мамлакати ҳақида жўғрофий ва тарихий маълумот берадиган туркий бир асарнинг йўқлиги мактаб ва адабиётимиз учун улуғ қусур эди”, − деб ёзади муаллиф, – мана шул ҳолни мулоҳаза этиб, биз Туркистон ҳақиндаги ислом ва оврўпа асарларина мурожаат қилиб ҳам баъзи бир миллий мажалла ва жаридаларимизда Туркистон ҳақинда ёзилган илмий ва ижтимоий мақолаларга таяниб, турк мактабларинда Туркистон жўғрофияси ва тарихи ҳақинда бир дарслик бўлур умиди ила ушбу асарни майдонга қўюрга жасорат этдик.
Кўмилиб ётган туркий асарларини қазиб чиқариб, унутила бошлаган маданиятимиз ва миллий анъаналаримизни тургизганлар (Рус тадқиқотчилари назарда тутилмоқда. – С.М) Турк маданиятини бутун жаҳонга танитганлар. Уларнинг шул хизматларига қарши нақадар ташаккур қилсакда, оздир.
қурултойи; 1918 йил 18 июл; Тараққийга бир одим // Халқ дорилфунуни. 1918 йил 18 июл; Ўша муаллиф. Ислом матбуоти // Халқ дорилфунуни. 1918 йил 21 июль.
1Бакир М. Туркистон қитъаси (тарихий ва жўғрофий жиҳатдан). Тошкент: Биродарон Бакировлар ва компанияси тижоратхонаси, 1918. 189-бет.
2Ўша асар. 3-бет.
-49 -
Туркистон тўғрисида оврўпаликлар тилинда кўплаб (фақат рус тилинда) 300 дан ортиқ маснифот бўлгани ҳолда туркийча биргинада асар йўқ ҳукминда эди. Биз туркларга нақадар орликдурки, ўз юртимизни ўзимиз тафтиш қилиш ўрнида бизга уни ажнабийлар тафтиш этиб берарлар!1 Муаллиф “… Таасуфки, ҳатто оврўпаликларнинг шул асарларинининг борлигидан хабаримизда йўқ...”, деб ёзар экан, европаликларнинг Туркистондаги тадқиқот ва кашфиётлари билан ғоят катта хизмат қилганликлари, кўмилиб ётган туркий тиллардаги асарларни ўрганишга, унитила бошлаган маданият ва миллий анъаналарни тиклашга, маданиятимизни бутун жаҳонга танитишга қўшган улкан хизматларини юксак баҳолайди, бу хизматлари учун уларга юксак эҳтиром билдиради ва шу билан бир қаторда, уларнинг асарларида ёзилган ҳар бир нарсани ҳақиқат деб қабул этиб бўлмайди, деб ҳисоблайди. Унинг фикрича, “илмий ва фанний жиҳатдан улуғ қисмат жоиз бўлган бу асарларнинг баъзида миллият ва исломият нуқтаи назаридан ҳақиқатдан йироқ бўлган баъзи нарсалар ҳам ёзилиб, муҳаррирлари тарафгирлик ҳамда таъсиби миллийдан қутула олмаганлар”2.
Ана шу жиҳатларни эътиборга олган ҳолда Мухтор Бакир Мушкетов, Логофет, Данилевский, Прежевальский, Гайер, Абазо, Грулев, Павлов, Н.П. Остроумов, Шишов, Н. Ликошин, Лавров сингари рус тадқиқотчилари асарларидан, “Шажараи турк”, “Мустафод-ал хабар”, “Тарихи қавм турки”, “Тарихи Бухоро”, “Тарихи хоний (“Тарихи ал хавоин”)”, “Хива саёҳатномаси”, “Осиё васати саёҳати”, “Амир Темур”, “Тарихи афғон”, “Қомус-ул улум” каби туркий асарлардан ҳамда баъзи миллий журнал ва газеталардан ўрин олган Туркистонга оид илмий ва ижтимоий мақолалардан фойдаланган ҳолда Туркистон тарихи ва географиясини ёритиб беришга ҳаракат қилган.
Асарнинг аҳамиятли томонларидан бири – унда Туркистон ўлкаси ҳудуди, иқлими, халқлари, хўжалигига доир батафсил маълумотлар берилгани, Туркистондаги ўтроқлашув жараёнлари бошланишидан то 1918 йилга қадар бўлган давр орлиғидаги тарихий воқеаҳодисалар содда, равон ва тушунарли тилда баён қилинганлигидадир. Унда Туркистоннинг ҳар бир вилояти аҳолисининг ижтимоий, сиёсий, маданий ҳаётига оид муҳим маълумотлар учрайди. Айниқса, муаллиф томонидан берилган статистик маълумотлар асар қимматини янада оширади.
1Ўша асар. 3-бет.
2Бакир М. Туркистон қитъаси… 3-бет.
- 50 -