Лекция 4 (Г1алг1ай мотт)

ЦӀЕРМЕТТДОШ

ЦӀЕРМЕТТДОШ, ЦУНАХ БОЛА ЮКЪАРА КХЕТАМ

ХӀама, хӀаман белгало е хӀаман массал гойтача къамаьла даькъах цӀерметтдош оал. ЦӀерметтдош цӀердешаи белгалдешаи таьрахьдешаи метта лел. Масала: Хьехархочо лекци еш. Цо тхона дика хьех. Из тхона дукха веза. Цо, из яха цӀерметтдешаш цӀердеша метта латт.

ЦӀерметтдешаш хувцалу дожарашца, таьрахьашца, йовхьашца, формашца, цхьадараш классашца (деррига, беррига, еррига, веррига).

ЦӀерметтдешаш декъалу разрядашта: йовхье (со, хьо, из, вай, тхо, шо, уж);

тӀадерзара (се, хье, ше, воаш, тхоаш, шоаш); тӀаозара (са, хьа, цун, вай, тха, шун, цар);

тӀаозара-тӀадерзара (сай, хьай, ший, воай, тхоай, шоай); гойтара (ер, еррал, ерралдар, из, иззал, иззалдар, дӀара, дӀарадар,

миссел, мисселдар, иштта, ишттадар); хаттара (мала, фу, хьан, сен, малагӀа, массалагӀа, мел);

дацара (цхьаккха, вӀалла, цхьанне а, хӀамма а);

къоастама (xlapa, деррига, долла, массадола, кхыдола, вож, вождола); къоастамза (моллагӀа, фуннагӀа, цхьадола, массехк, массайта). ЦӀерметтдешаш предложено чу тайп-тайпара синтаксически rlyлакх

леладу ший формага хьежжа. ЛоӀамза форма дилла къоастам санна лел, хӀаьта лоӀаме форма подлежащи, е карардар, е кхоачам, е цӀера оттама сказуеме цӀера дакъа хул.

Ц1ЕРМЕТТДЕШАЙ РАЗРЯДАШИ, ЦАР ФОРМАШИ

Шоай лоархӀамга, маӀанга хьежжа цӀерметтдешаш декъалу ийс разряда. ЦӀерметтдешай лоӀамзеи лоӀамеи формат хул. Йовхьийи тӀадерзареи

цӀерметтдешай формаш яц.

ЦӀерметтдешаш цӀердешаца бувзам болаш а лел, уж лоӀамза да. ЦӀердешаца бувзам боацаш хилча лоӀаме цӀерметтдешаш хул.

1. Йовхьий цӀерметтдешаша белгалву йовхьашца саг. Цар кхо юхь я, цхьоален, дукхален таьрахь да, дожарашца уж эрга а доал. Формаш лелаяц.

таьрахь

тхо

2. ТӀадерзара цӀерметтдешаша белгалду дар сага тӀадерзадар, из йовхьашца хьахьокх. Йовхьечар санна, укх разряда да грамматически хьисапаш: кхо юхь, таьрахь, дожарашца эргадоал.

3. Доалара цӀерметтдешаша белгалду йовхьашца хӀама цхьан сага доал хилар. ЛоӀамеи лоӀамзеи формаш я, цхьоален, дукхален таьрахь да, кхо юхь я, дожарашца эргадоал.

ЛоӀаме форма хьакхолл цӀердош дӀа а даьле, лоӀамза формана классашца хувцалуш Йола -дар (б, в, й) яха суффикс тӀакхетарца.

4. Доалдерзара цӀерметтдешаша белгалду йовхьашца хӀама доал хилар а, хӀаьта шийна е кхыча сага тӀаерзаяр а. ЛоӀамеи лоӀамзеи формаш а я, кхо юхь я, таьрахьашца хувцалу, дожарашца эргадоал.

5.Гойтара цӀерметтдешаша белгалду бӀаргагуш е къайлагӀа йола хӀама, цар белгало е массал. Укх цӀерметтдешаша йовхьаш лелаяц. ЛоӀамеи лоӀамзеи формаш я, дожарашца эргадоал, таьрахь да.

Уж да (лоӀамза форма): ер, еррал, из, иззал, уж, ужжал, дӀара, Ӏовра, хьаллара, укхазара, миссел, иштта.

ЛоӀаме форма хьахул цӀердош дӀа а даьле лоӀамза формана классашца хувцалуш йола -дар (й,б,в) яха суффикс тӀакхетарца: ердар, ерралдар, издар, иззалдар, ужжалдар, хьаллардар, lopaдар, укхазадар, мисселдар, ишттадар. Ер, из — яха цӀерметтдешаш шоаш долчча бесса лоӀаме лела йиш йолаш да.

6.Хаттара цӀерметтдешаша белгалду моллагӀа цхьа хаттар. Йовхьаш лелаяц, лоӀамеи лоӀамзеи формаш я, дожарашца эргадоал.

ЛоӀамза хатгара цӀерметтдешаш: мел, малагӀа, масса, массалагӀа, хьан, сен, мишта.

ЛоӀамедараш: мелдар, малагӀдар, массадар, массалагӀдар, хьандар, сендар, миштадар. Мала, фу яха цӀерметтдешаш шоаш долчча бесса лоӀаме лел.

7.Дацара цӀерметтдешаша белгалду доацаш дола хӀама, е цун белгало, е цун массал. Дацара цӀерметтдешаша барт бу цӀердешашца, цар форма а таьрахь а да. Дожарашца эрга а доал.

Уж да: цхьаккха, вӀалла, цхьанне а, цхьа а, хӀамма а.

8.Къоастама цӀерметгдешаша белгалду дуккхача хӀамашта юкъе цхьа хӀама, е цун белгало, е цун массал. Цар жоп лу малагӀа? яхача хаттара. Къоастама цӀерметтдешай лоӀамзеи лоӀамеи формаш я. ЦӀердешаца бувзам болаш лелараш — лоӀамза да, хӀаьта цӀердош дӀа а даьле классашца хувцалуш йола — дар (й,б,в) яха суффикс тӀакхетарца хьахул лоӀаме форма.

ЛоӀамза форма: xlapa, деррига, кхы, долла, масса, массадола, вож, кхыдола, вождола.

Царех хьахул лоӀамедараш: хӀарадар, дерригдар, кхыдар, кх.дӀ.

ЛоӀаме формана дукхален таьрахь а хила йиш я: хӀарадар — xlaрадараш, кхыдар — кхыдараш, дерригдараш, массадараш кх.дӀ.

ЛоӀаме къоастама цӀерметтдешаш классашца хувцалу, шийца бувзам болча цӀердешага хьежжа (хӀаръяр, хӀарвар, хӀарбар, хӀардар).

9.Къоастамза цӀерметтдешаша белгалду цхьа къаьстта белгал ца доала хӀамаш, е цун белгалонаш, е массал. Цар жоп лу малагӀа? мел? яхача хаттарашта. ЛоӀамзеи лоӀамеи формаш лелаю.

ЛоӀамза форма: моллагӀа, фуннагӀа, цхьа-моллагӀа, цхьадола, массехк, хьаннагӀчун, сеннагӀчун, массайтта.

ЛоӀаме форма: моллагӀдар, фуннагӀдар, цхьа-моллагӀдар, цхьадар, массехкдар, хьаннагӀчундар, сеннагӀчундар. Укх лоӀаме форме латтача цӀерметтдешай таьрахь да: моллагӀдараш, фуннагӀдараш. ЛоӀаме форма классашца хувцалу, шийца бувзам болча цӀердеша классага хьежжа: цхьадар, цхьаяр, цхьабар.

ЦӀЕРМЕТТДЕШАЙ ЛЕГАР 1. ЙОВХЬИЙ ЦӀЕРМЕТТДЕШАЙ ЛЕГАР

Йовхьий цӀерметтдешаш дожарашца эргадоалаш овлан оаз хувцалу, е еррига лард хувцалу. Масала: со-са, сона, аз...

Укх цӀерметтдешай формаш яц. Йовхьий цӀерметтдешай легара таблица

Доаладерзара цӀерметтдешай легар доалара цӀерметтдешай санна да.

5.ГОЙТАРА ЦӀЕРМЕТТДЕШАЙ ЛЕГАР

Гойтара цӀерметтдешай легар ший формашка хьежжа хул. Ер цӀерметтдешаш йовхьаш йоаца цӀерметтдешаш да. Ер, из яхача цӀерметтдешай лоӀамза форма ший тайпара легар долаш я, масса эргача дожарашка лард хувцалу, цхьоален а дукхален таьрахье латт.

ЛоӀаме форма, цӀердешаш санна, дожарашца эргайоал. Хьокхам беш таблица йоалаю (лоӀамза форма).

Кхыдола гойтара лоӀамза цӀерметтдешаш дожарашца эргадоалаш эрга дожарашка -ча яха чаккхе тӀакхет. Масала: иззал нах, иззалча наьха, иззалча наха и кх.дӀ. Иштта легар долаш да кхыдараш а (еррал, дӀара, иштта).

ЛоӀаме форма

ЛоӀаме гойтара цӀерметтдешаш цхьоален а дукхален а таьрахье эргадоал, кхы юхедисачар легар а лакхечар санна хул.

ХАТТАРА ЦӀЕРМЕТТДЕШАЙ ЛЕГАР

Хаттара цӀерметтдешаш белгалду моллагӀа цхьа хаттар. Укх цӀерметтдешай легар ший формашка хьежжа хул. Мала? Фу? яхача цӀерметтдешай легар ший тайпара да, уж да дожарий хаттараш, уж вайна довз.

Юхедисача хаттара цӀерметтдешай лоӀамзеи лоӀамеи формаш я, царга хьежжа легар да. ЛоӀамза форма эргайоалаш -ча яха чаккхе тӀакхет масса эрга дожарашка. ЛоӀаме форма, цӀердешаш санна, эргайоал.

ЛоӀаме хаттара цӀерметтдешай таьрахь хул, масала: массалаг1дар — массалагӀдараш. Дукхален таьрахье латтача цӀерметтдешай легар ший тайпара хул: ЦӀ.д. массалагӀдараш; Дл.д. массалагӀчар; Л.д. массалагӀчарна и кх.д!.

Дацара цӀерметтдешай легар дац, цар цӀердешашца барт бац. Масала: ХӀамма а халахетанзар цунна из дӀаяхар. ВӀалла а дӀайха дацар тхо хьунагӀа даха ди. Цхьаккха а саг вахавацар цу дийнахьа экскурсе догӀах кхера а бенна.

КЪОАСТАМЕИ КЪОАСТАМЗЕИ ЦӀЕРМЕТТДЕШАЙ ЛЕГАР

Къоастамеи къоастамзеи цӀерметтдешай легар цхьатарра да, шоай формашка хьежжа а да.

Къоастама цӀерметтдешай лоӀаме форма шин тайпара я: лоӀаме а лел уж цӀерметтдешаш, хӀаьта — дар (й, б, в) яха суффикс т1акхийте а хьахул: xlapa — хӀарадар, беррига — берригабар. Укх цӀерметтдешай таьрахь а да: xlapa — хӀаранеш, деррига — дерриганеш.

Укх шинна разряда лоӀамза форма дожарашца хувцалуш, -ча яха чаккхе тӀакхет.

ЛоӀаме форма дожарашца, цӀердешаш санна, хувцалу. Хьокхам бу лоӀамеча къоастама цӀерметтдешай хьалхарча форманна.

Дс. хӀаранел дерриганел хӀаранеел дерриганеел

Укх цӀерметтдешай шоллагӀа йола лоӀаме форма дожарашца эргайоал цӀердешай II легара 2 группа санна: хӀарадар, хӀарачун, xlaрачунна, хӀарачо и кх.дӀ.

ЛоӀамза форма эргайоалаш -ча яха чаккхе тӀакхет: xlapa Ӏаж, хӀарча Ӏажа, хӀарча Ӏажа, хӀарча Ӏажо, хӀарча Ӏажаца и кх.дӀ.

Къоастамза цӀерметтдешай легар къоастамачар санна да. ЛоӀамза форма эргайоалаш масса эрга дожарашка -ча яха чаккхе тӀакхет. ЛоӀаме форма, цӀердешаш санна, хувцалу, царна хьокхам бу.

ХьаннагӀчун, сеннагӀчун яхача цӀерметтдешай цӀера дожара форма яц.

ЦӀЕРМЕТТДЕША МОРФОЛОГИЧЕСКИ ТОХКАМ ТОХКАМА НИКЪ

1.Къамаьла дакъа.

2.Юхьера форма.

3.Разряд

4.Форма (лоӀамза, лоӀаме)

5.Юхь (нагахьа санна яле)

6.Таьрахь (нагахьа санна дале)

7.Класс (нагахьа санна яле)

8.Дожар

9.Предложене юкъера цун синтаксически гӀулакх.

КЕРДАДАККХАР

ХАТТАРАШИ ТӀ АДУЛЛ АР АШИ

1.Сенах оал цӀерметгдош?

2.Белгалъяха цӀерметтдешай разрядаш.