Filosofiya 9-tema lekciya teksti

atap kórsetiw múmkin, dıqqat orayınan joqarıda sanap ótilgenlerdiń qaysı biri, atap aytqanda: kosmos, tábiyat, Quday, jámiyet yaki tikkeley insan orın alǵanına qarap, filosofiya tariyxında insandı túsiniw menen baylanıslı máselelerdi sheshiwde tiykar bolatuǵın hár qıylı filosofiyalıq kóz-qaraslar parıqlanadı. Olardıń arasında kosmocentrizm, teocentrizm, sociocentrizm hám antropocentrizm ásirese keń tarqalǵan bolıp, túrli dáwirlerde olardıń hár biri hár qıylı kóriniste júzege shıqqan, lekin insan mashqalaların úyreniwi filosofiyalıq koncepciyalarda udayı anaw yaki mınaw tárizde orın alǵan.

Shıǵıs filosofiyasında insan. Áyyemgi Shıǵıs, atap aytqanda Qıtay filosofiyalıq sistemaları tiykarınan sociocentrik koncepciyalardan ibarat bolıp, olarda insan, ádette, jámiyet, socium menen organikalıq baylanıslı dep qaraladı. «Ideal múnásibetler nızamı»na adamlar ortasında, shańaraq, jámiyet, mámlekette ámel qılıw insan ómiriniń mańızlı mánisi esaplanadı; buǵan jámiyette qabıl qılınǵan normalar, qaǵıydalar, rituallar hám usı kibilerge izzet-húrmet penen jantasıw imkaniyat jaratadı. Basqasha aytqanda, insan óz shaxsiy ómirin udayı jámiyettiń gúlleniwi, kamalatı menen ólshewi lazım, atap aytqanda, ol keyin ala shańaraq hám mámleketti jetilistiriwge háreket qılıwı ushın ózin kamal taptırıwı lazım. Usı mániste belgili áyyemgi qıtay filosofı Konfuciydiń (b.e.sh. 551-479 jj.) pikirleri dıqqatqa sazawar bolıp, ol bılay dep sabaq beredi: «is-háreketlerdiń tiykarları hám principlerin úyrenseń, jaqsılıq hám jamanlıq haqqındaǵı pikirleriń (morallıq bilimler) bárkamallıqtıń eń sońǵı dárejesine jetedi. Niyetler sap ham halıs bolsa, qálb rasgóy hám haq kewil boladı. Qálb rasgóy hám haq kewil bolsa, insan tuwrı jolǵa kiredi, kamal tabadı. Insan tuwrı jolǵa kirse hám kamal tapsa, shańaraqta tártip ornatıladı. Shańaraqta tártip húkim súrse, xalıqlardı basqarıw ańsatlasadı. Xalıqlardı basqarıw ańsatlassa, pútkil dúnya tınısh-tatıw jasaydı»11.

Áyyemgi hind filosofiyasına adamnıń ishki dúnyasın birinshi orınǵa qoyıw, yaǵnıy antropocentrizm tán bolıp tabıladı. Mısalı, buddizmde nirvanaǵa erisiw insannıń barlıq niyetleriniń aqırǵı bas maqseti dep járiyalanadı. Nirvana jannıń sonday bir halatı bolıp, bunda hár qanday meyiller joǵaladı hám ishki uyǵınlıq júzege keledi, absolyut erkinlik hám sırtqı dúnyaǵa ǵárezsizlik tuyǵısı payda boladı.

Áyyemgi hindlerniń basqa bir diniy-filosofiyalıq táliymatı – jaynizm kóz-qarasınan insan óziniń mánawiy mánis-mazmunı menen materiallıq mánis-mazmundı qadaǵalaw hám basqarıwǵa erisiw ushın uzaq hám awır jol – jannıń erkinlesiwi jolın basıp ótiwi lazım.

Oraylıq Aziya oyshıllarınıń kóz-qaraslarında insandı teoriyalıq aqıl basqaradı. Atap aytqanda, Farabiydiń pikirinshe, «Insan shaxsın qáliplestiretuǵın, onı basqa maqluqlardan ajıratıp turatuǵın hám onda insanıy qásiyetlerdi rawajlandıratuǵın nárse onıń belsendi aqılı bolıp tabıladı. Bul kúsh dáslep - basında tek qábilet bolıp tabıladı, bul quwat oylaw, pikir júrgiziwge qábiletli, jaramlı, biraq turmısqa engiziwge. yaǵnıy júzege shıǵarıwǵa qábiletsiz»12. Aqıldı turmısqa engiziw ushın, oǵan sırtqı kúsh tásir etiwi kerek, bul bolsa belsendi aqıl bolıp tabıladı. Belsendi aqıl – ǵárezsiz quwat bolıp, óz mánis-mazmunı, birinshi, ekinshi hám basqa sebepler mánismazmunı haqqında pikirley aladı. Áyne usı belsendi aqıl adam imkaniyatlarınıń sırtqı waqıyalarǵa tásir etiwine hám onı rawajlandırawǵa túrtki beredi. Farabiy sózi menen aytqanda, «materiallıq aqıldan ámeliy aqıldıń joqarıraq basqıshına kóteriledi hám onıń belsendi aqılǵa múnásibeti quyash penen kózdi salıstırǵanday boladı»13. Eger quyash bolmasa, insan nárselerdi kóre almaydı. Belsendi aqıl quyashı insan ruwxında payda bolǵannan keyin, aqılıy quwat belsendi aqılǵa qaraydı. Insan tábiyat gúltajı, yaǵnıy aqıllı janzat. YUsuf Xas Xajibtiń pikirinshe, insan dúnyada máńgilik emes, bul dúnyaǵa kelgen hár qanday adam waqtı jetkennen keyin ketedi. Insan ómiriniń qádiri neshe jıl jasaǵanı menen emes, qanday iygilikli islerdi ámelge asırǵanlıǵı, ómirde qaldırǵan izi menen belgilenedi. Ol adam álemnen ótkennen keyin bul dúnyada onnan eki qıylı, biri jaman, ekinishisi jaqsı degen at qaladı. Insan ilajı barınsha ózinen jaqsı at qaldırıwı, jaqsı alǵıs alıwı lazım dep atap kórsetken.

11Будда. Конфуций. Жизнь и учение. – М.: 1995. – С.139. 12Ал-Форобий. Фозил шаҳар аҳолиси. -Т.: Шарқ, 1999.- Б. 69

13Sonda, –Б.73.479

Ulıwma alǵandaa, barlıq zamanlarda insanda ulıwmalıq tiykardı izlew menen bánt bolǵan. Shıǵıs oylawına búgingi kúnde de insandı hám onıń sırtqı dúnya menen baylanısın túsiniwge bolǵan Batıs filosofiyasındaǵıdan ózgeshe jantasıw tán bolıp tabıladı. XX ásir basında hind oyshılı S.Vivekananda bılay dep jazǵan edi: «Insan tábiyattı ózine boysındırıw ushın tuwıladı hám bul orınlıdur, biraq Batıs «tábiyat» degende tek materiallıq, sırtqı dúnyanı túsinedi. Bul sırtqı tábiyat óziniń barlıq tawları, okeanları, dáryaları, óziniń sheksiz kúshleri, sheksiz reń-báreńligi menen júdá kóterińki, lekin onnan da kóterińkirek dúnya bar bolıp, bul insannıń ishki dúnyasıdur. Ol quyash, juldızlar, jer hám pútkil materiallıq Kosmostan joqarıraq, biziń shaxsiy kishkene ómirimizdiń tar shegarasına sıymaytuǵın dúnya bolıp tabıladı. Batıs adamı sırtqı dúnyada «óziniki» bolǵanınday, bul ishki dúnyada Shıǵıs adami da tap sonday «óziniki» bolıp tabıladı. Sol sebepli... Batıs mánawiy dúnya ne ekenligin, quday ne ekenligin, insan janı ne ekenligin bilmekshi, dúnyanıń sırı hám mazmunı nede ekenligin ańlap jetpekshi bolsa, ol Shıǵıs ayaqları astına iyilip, qulaq salıwı kerek. Búgingi kúnde dúnya belgili bir mánawiy oyanıwǵa mútáj eken, bunda ol kúshti Shıǵıstan aladı»14.

Ibn Xaldun pikirinshe, insan tábiyatında jaqsılıq hám jamanlıq orın alǵan. Eger adamlar óz halına qoyılsa hám insanıylıq ruwxında tárbiyalanbasa, onda Quday námetin qolǵa kirgiziw kemnen-kem adamǵa miyassar boladı. Jaqsılıq hám jamanlıq aralıǵında qalıp, hár ekewinen birewin tańlaw lazım bolǵanında, júdá kem adam jaqsılıq tárepine ótedi. Óytkeni insan tábiyatı jaqsılıqtan kóre jamanlıqqa meyil. Ádalatsızlıq hám basqalarǵa hújim qılıw insanlarǵa tán qásiyet. Sonıń ushın bádawiy jámiyette de, qala jámiyetinde de adamlardıń bir-birine jábir qılıwına jol qoymaw ushın mańızlı faktor orın alıwı zárúr15. Keltirilgen sózler tek ǵana tereń mániske iye bolıp qalmastan, al bálkim házirgi dúnyanıń globallasıwı hám birden-bir insaniyattıń qáliplesiwi kózqarasınan ayrıqsha áhmiyetke iye bolıp tabıladı.

Batıs filosofiyasında insan. Shıǵıs oylawında insanǵa bolǵan joqarıda atap ótilgen jantasıwlar menen bir qatarda tábiyat, kosmos mashqalaları da áyyemnen belgili bir orın iyelep keledi. Bunda insanǵa úlken dúnyadaǵı bir zárre sıpatında qaraladı. Biraq dúnyaǵa bolǵan kosmocentristlik jantasıw antik filosofiya rawajlanıwınıń alǵashqı basqıshlarına kóbirek tán bolıp tabıladı. Dúnyanıń usı interpretaciyasına muwapıq birinshi orınǵa Sokrat dáwiride-aq filosofiyanıń dıqqat orayınan orın alǵan insan haqqında pikir júrgiziw ushın da tiyisli negiz tayarlawshı dúnya hám kosmos mashqalaları shıǵadı.

Kosmocentrizm kóz-qarasınan (Demokrit) insan dáslep kosmostıń bir bólegi sıpatında, «kishkene dúnya» sıpatında, bazıda janlı organizm sıpatında elesletiletuǵın makrokosm menen organikalıq baylanıslı bolǵan mikrokosm sıpatında qabıl etiledi. Antik filosoflar (Platon, Aristotel) Kosmostı hám onda orın alǵan tártipti túsiniw arqalı insannıń ózin de ańlap jetiw múmkin dep esaplaǵan. Bunda oylaw, bilim, aqıl-zakawat hám danıshpanlıq mańızlı rol` oynaǵanı sebepli olar udayı kosmocentristler tárepinen joqarı bahalanǵan, insan hám onıń qábiletlerine baha beriwde birinshi orınǵa qoyılǵan. Bunday kóz-qaraslar Evropa filosofiyalıq dástúrinde V ásirge shekem, olardıń ornın teocentrizm koncepciyası iyelegenge shekem baqlanadı. Teocentrizm koncepciyasına muwapıq barlıq nárseni Quday belgileydi. Xristianlıqtıń mánismazmunın sáwlelendiriwshi hár qıylı kreacionistlik teoriyalarǵa kóre pútkil dúnya, sonıń qatarında janlı dúnya (ósimlikler, haywanatlar, insan) dárhal hám óziniń jetik kórinisinde jaratılǵan. Injildiń dúnya altı kúnde jaratılǵanlıǵı haqqındaǵı ráwiyatına tiykarlanǵan bul kóz-qaras evropalıqlar oylawında Charlz Darvinniń evolyuciyalıq teoriyası payda bolǵanǵa shekem, yaǵnıy XIX ásirdiń ortalarına shekem húkim súrdi. Xristianlar dúnyası dindar adamları arasında ol búgingi kúnde de ámel qılmaqta.

Teocentrizm kóz-qarasınan insannıń mánis-mazmunın ańlap jetiw, máselen, áyyemgi grek filosofları yaki keyingi materialistlik filosofiyalıq koncepciyalardaǵı kibi racional pikirlew jolı menen emes, bálkim Muqaddes Kitapta táriyplengen wáhiyler járdeminde ámelge asırıladı. Bul wáhiylerdi tek Injil aqidalarına itiqat qılıw arqalı túsinip jetiw múmkin. Teocentrizm kóz-

14Вивекананда Свами. Философия йога. – Магнитогорск, 1992. – С.488-489. 15Qarań: Ҳотамий С.М. Ислом тафаккури тарихида. -Т.: Минхож, 2003 –Б.250480

qarasınan itiqat nurınan jaqtılandırılǵan aqıl dúnyadaǵı ilahiy tártiptiń quram bólegi sanalǵan hám «Qudaydıń tımsalı» sıpatında ámel qılatuǵın insannıń ózin emes, bálkim onıń bazı bir aspektlerin ǵana anıqlawǵa járdem beredi. Áyne sol sebepli xristianlıq, Qudaydı joqarı mánis-mazmunı dep tán alatuǵın hám insanǵa ol jaratqan bende sıpatında qaraytuǵın basqa teocentristlik filosofiyalıq sistemalar kibi, insandı Qudaydıń ózi sıyaqlı túbine jetiw múmkin bolmaǵan sır, jumbaq dep járiyalaydı.

Oyanıw dáwirinde insanǵa baylanıslı kóz-qaraslarda salmaqlı ózgerisler júz berdi. Orta ásirlerde insan anaw yaki mınaw korporaciya wákili sıpatında ámel qılǵan bolsa, Oyanıw dáwirinde ol ózlikti ańlaw tuyǵısı hám sociallıq kóz-qarası ósiwi nátiyjesinde óz máplerin ańlata basladı. Insan shaxs sıpatında kamal taptı. Ol ózin ózi shaxsiy ómiri hám táǵdiriniń jaratıwshısı sıpatında barǵan sayın kúshlirek ańlay basladı. Insan ǵárezsizlikke erisiwge hám tábiyattı ózine boysındırıwǵa háreket qıldı, óz dóretiwshilik imkaniyatları sheksiz ekenligine isene basladı. Bul kóz-qaraslar ital`yan filosofı Piko della Mirandolanıń «Insan qádir-qımmatı haqqında sóz» dep atalǵan ataqlı shıǵarmasında óz sáwleleniwin taptı. Súwretlew óneri, arxitektura, moral`, estetika, ádebiyat hám pedagogikanı jaqsı túsinetuǵın hár tárepleme kámil insan sol dáwirdiń idealına aylandı. Oyanıw dáwiri bul idealǵa tolıq sáykes keletuǵın Leonardo da Vinchi, Alberti Bottichelli, Rafael` kibi ataqlı shaxslardı dúnyaǵa berdi.

Bul dáwir filosofiyasında insanǵa bolǵan qızıǵıwshılıqtıń kúsheyiwi menen bir qatarda tábiyatqa bolǵan qızıǵıwshılıq ta tiklendi. N.Kuzanskiy, J.Brunonıń panteistlik koncepciyaları xristianlar Qudayın qısıp shıǵara basladı. Greklerdiń kosmocentrizmi naturacentrizm sıpatında qayta ańlap jetildi. Bunda antik filosoflardıń orayında jer jaylasqan aqırǵı kosmos haqqındaǵı túsinikleri sheksiz hám oraysız kosmosqa orın bosattı.

Bunday kosmos ulıwmalıraq hám keńirek túsinik – «tábiyat» penen teńlestiriledi. Sonnan berli ol túrli filosofiyalıq sistemalarda belsendi úyreniledi. Atap aytqanda, Aǵartıwshılıq dáwiri filosofiyasında fundamental túsinikke aynaladı, Shelling dóretiwshiliginde oraylıq orın iyeleydi, sonday-aq, ekologiyaǵa qarap baǵdar alıwshı ayırım házirgi filosofiyalıq koncepciyalarda dúnya hám insandı túsiniwde tayanısh noqat esaplanadı. Bul jantasıwǵa kóre, insan tábiyattıń ajıralmas bólegi sıpatında qaraladı. Bunday kóz-qaraslardıń izshil tárepdarları, masılı, XX ásirdiń ekinshi yarımında rawajlanǵan sociallıq ekologiya ǵayratkerleri itibarın hádden tısqarı keń qaratatuǵın tábiyattan onıń belgili bir bólegine - insan óz ómir iskerligin ámelge asıratuǵın biosferaǵa qaratıw lazımlıǵın atap ótti hám bunda antropocentristlik kóz-qaraslardan waz keship, olardı biosferocentrizm menen almastırıwdı talap qıladı. Biosferocentrizmde filosofiyalıq izetlewler orayına insan orına tábiyattı qoyıwusınıs etiledi hám usılayınsha tábiyat insan zárúrlikleri kóz-

qızıǵıwshılıq tiykarınan, sociallıq múnásibetlerdegi qatnasıwı menen baylanıstırıldı. Jańa dáwirde

filosofları (Didro, Golbax, Gelveciy, Lametri) tábiyattanıw hám mexanika tarawında erisilgen tań qalarlıq tabıslar tásirinde insannıń janın sana menen, denesin bolsa - avtomat, mashina menen teńlestirip, onı mexanistlik tárepten túsindirdi.

Ullı nemec filosofı I.Kant (1724-1804) insandı túsiniw jolında mańızlı qadem tasladı. Ol insan biytákirar janzat hám ol haqqında óz aldına filosofiyalıq pikir júrgiziw múmkin dep esaplaytuǵın edi. Áyne payıtta, ol «insan ushın mektep bolıp xızmet etetuǵın mádeniyat tarawındaǵı barlıq tabıslardıń maqseti ózlestirilgen bilim hám kónlikpelerdi ámelge asırıwdan ibarat. Biraq bul bilimler engiziliwi múmkin bolǵan dúnyadaǵı eń mańızlı predmet insan yuolıp tabıladı, óytkeni ol ózi ushın aqırǵı baslı maqset bolıp tabıladı»16 dep atap kórsetedi.

Dúnyanıń pútkil reń-báreńligi arasında I.Kant tábiyattıń túrli, lekin bir-biri menen organikalıq baylanısqan úsh dárejesi: jansız tábiyat, tiri tábiyat hám insan tábiyatın parıqladı. Onıń

16Кант И. Соч. Т. 6. т.2. – М.: 1966.– С.351.483

pikirinshe, bul dárejelerdiń hár birinde tábiyat óz nızamlarına, sonnan: jansız tábiyat - mexanika nızamlarına, tiri tábiyat – maqsetke muwapıqlıqqa boysınadı, insan tábiyatı bolsa erkinligi menen sıpatlanadı. Áyne waqıtta ol insan tábiyatın qalǵan eki tábiyatqa baylanıstırıw hám olar arqalı biliw múmkin emesligini atap kórsetedi. Insan tábiyatın tek onıń erkinlikten kelip shıǵatuǵın óz nızamlarına muwapıq ańlap jetiw múmkin. Solay etip, I.Kant insan tábiyattıń ondaǵı basqa janlı hám jansız obyektler kibi ózine toq obyekti esaplanıwı haqqındaǵı pikirdi ilgeri súriw arqalı insandı úyreniw ushın jańa imkaniyatlar jarattı hám usılayınsha filosofiyalıq bilimniń ǵárezsiz bólimi sıpatında filosofiyalıq antropologiyanıń jaratılıwına jol ashtı.

I.Kanttan keyin nemec klassik filosofiyasında insan tiykarınan mádeniyat dúnyasın jaratıwshı mánawiy iskerlik subyekti sıpatında, ulıwmalıq ideal tiykar - ruwx, aqıl deregi sıpatında túsinildi. L.Feyerbax (1804-1872) bul jantasıwǵa qarsı shıqtı. Sol dáwirde obyektiv idealizm filosofiyasında húkim súrgen túsiniklerge («ideya», «ruwx») qarama-qarsı túrde, ol «insan» kategoriyasın ilgeri súrdi. Feyerbax insanǵa tariyxıy mánawiy rawajlanıw ónimi sıpatında emes, al bálkim dáslep biologiyalıq, sezimlik-denelik janzat sıpatında jantasıp, ondaǵı tábiyiy-biologiyalıq tiykarǵı múrájaat etti. Onda insan Quday jaratqan bende emes, bálkim tábiyattıń bir bólegi bolıp, francuz filosofları atap ótkenindey, mexanizm emes, al organizm bolıp tabıladı.

Áyne usı sebepli Feyerbax filosofiyası «antropologiyalıq materializm» degen at aldı. Onıń insanǵa bolǵan jantasıwı sonıń menen sıpatlanadı, insandaǵı tábiyiylik hám sociallıqlıq materialistlik monizm kóz-qarasınan túsindiriledi. Bul insan bir waqıttıń ózinde jansız hám janlı

ekzistencializm, intuitivizm hám personalizm filosofiyasında rawajlandırıldı.

Atap aytqanda, ekzistencializm kóz-qarasınan obyektiv dúnya – bul dáslep «insan bolmısı» bolıp, insannan tısqarıda dúnya haqqında birer-bir gáp aytıw múmkin emes. Insan bolmısı tuwralı sóz júrgiziw orınli boladı, óytkeni insan bolmıs haqqında sorawlar beredi, onıń mazmunın quraǵan halda onı basınan keshiredi, ańlap jetedi.

Insan mashqalasına qısqasha tariyxıy-filosofiyalıq názer taslaw XX ásirdiń basına kelip filosofiyada bilimniń jańa ǵárezsiz tarawı – insan haqqındaǵı táliymat, yaǵnıy filosofiyalıq antropologiya payda bolıwı ushın barlıq shárt-shárayatlar jaratılǵanın kórsetedi.

4. Filosofiyalıq antropologiyanıń payda bolıwı hám rawajlanıwı.

Grekshe sophia – danıshpanlıq, anthropos – insan hám logos – táliymat sózlerinen kelip shıqqan «filosofiyalıq antropologiya» ataması etimologiyalık aspektten insan haqqındaǵı filosofiyalıq táliymattı ańlatadı. Filosofiyalıq antropologiya insannıń óz aldına bolmıs deregi sıpatında kelip shıǵıwı, evolyuciyalıq rawajlanıwı hám jasawınıń ózine tán ózgesheliklerine baylanıslı filosofiyalıq kóz-qaraslardı sáwlelendiredi.

Joqarıda atap ótilgenindey, insan haqqındaǵı filosofiyalıq táliymatlar áyyemde júzege kelgen hám pútkil filosofiya tariyxı arqalı ótedi. Konfuciy, Sokrat, Geraklit, stoikler, kinikler, Avgustin, Foma, Farabiy, Ibn Sino, Á.Nawayı, A.Jamiy, Dekart, Russo, Kant, Feyerbax, Nicshe hám basqalar insannıń filosofiyalıq, teoriyalıq obrazın jaratıp, filosofiyalıq antropologiya filosofiyalıq bilimniń ǵárezsiz bólimi sıpatında payda bolıwı ushın negiz jarattı.

Usı mániste filosofiyalıq antropologiyanıń alǵashqı tamırlarına XVIII ásir francuz materialistlariniń shıǵarmalarında dus keliw múmkin. Biraq I.Kant, sonady-aq, insannıń mánismazmunı mashqalasın filosofiyanıń «birden-bir, universal hám joqarı» predmeti dárejesine kóteriwshi antropologiyalıq principlerdi filosofiyaǵa kirgizgen hám tiykarlap bergen Feyerbaxtıń

xızmetleri menen filosofiyalıq antropologiya ǵárezsiz filosofiyalıq ilim sıpatında qáliplese basladı.

Filosofiyalıq antropologiya XX ásirdiń 20-jıllarında tiykarınan M.Sheler, A.Gelen, X.Plesner shıǵarmaları tásirinde úzil-kesil júzege keldi. Atap aytqanda, M.Shelerdiń «Insannıń kosmostaǵı orın» shıǵarmasında insan haqqında fundamental ilim jaratıw lazımlıǵı atap ótiledi hám onı filosofiyalıq biliw baǵdarlaması usınıladı. Avtordıń pikirine kóre, insandı bir pútin filosofiyalıq biliw insan bolmısınıń hár qıylı tarawlarına baylanıslı alınǵan belgili bir ilimiy

monopoliyaları, isleri hám ámelleri: til, hújdan, ásbaplar, qural, mámleket, basshılıq, mif, din, ilim ... insan bolmısınıń tiykarǵı strukturasınan qalay kelip shıǵıwın anıq kórsetip beriwden ibarat bolıp tabıladı»17 dep atap kórsetedi.

Filosofiyalıq antropologiya iliminiń mánis-mazmunı. Insan haqqındaǵı bilimlerdi birlestiriw lazımlıǵı tuwralı Shelerden aldınıraq ta sóz júrgizilgen edi. XIX ásir ortalarına kelip, insannıń kútá quramalı struktura ekenligi, onı tek filosofiya yaki basqa birer-bir belgili ilim metodları menen tolıq ańlap jetiw múmkin emesligi, yaǵnıy insan jámlengen halda anıq bilim predmeti bola almaslıǵı anıq-ráwshan bolıp qaldı. Sonday-aq, ayırım tábiyiy ilimler, hár biri óz tarawında, waqıt ótiwi menen ulıwmalıq juwmaqlarǵa keliwdi talap etiwshi salmaqlı material topladı.

Bunday ulıwmalastırıwǵa zárúrlik Darvinniń evolyuciyalıq teoriyası payda bolıwı menen ásirese bórtip kórine basladı. Bul teoriya insanǵa tiyisli tábiyiy-ilimiy izertlewlerge kúshli túrtki berdi, sonday-aq materialistlik filosofiyalıq koncepciyalar rawajlanıwı ushın qosımsha tiykar asos bolıp xızmet qıldı.

Bul jantasıw tárepdarları insan kóp ólshemli hám udayı ózgeriwshi janzat ekenliginen kelip shıǵadı. Onıń mańızlı ózgeshelikleri mıń jıllar dawamında ózgerisisz qalıp atırǵan bolsa da, olar insannıń mánis-mazmunın tolıq kórsete almaydı. Bul jantasıw tárepdarları insan óz aldına jańadan jańa jumbaqlar qoyıp atırǵan, sırtqı dúnyanı, óziniń ondaǵı ornın anıqlawǵa háreket qılıp atırǵan, qorshaǵan ortalıqtı úyreniw arqalı onı óz ıqtıyarına kóre ózgertetuǵın belsendi tiykar sıpatında ámel qılatuǵın mikrokosm esaplanıwına da itibardı qaratpaqta.

Basqasha aytqanda, insan dóretiwshi hám áyne waqıtta mádeniyat ónimi, ózin qalǵan janlı dúnyadan parıqlaw imkaniyatın beriwshi mánawiyat deregi bolıp tabıladı.

Filosofiyalıq antropologiya tárepdarları insannıń usı interpretaciyasınan kelip shıǵıp, bul ilim izshil ilimiy kóz-qaraslardı ilgeri súriwge dawager bola almaslıǵın hám ayırım ilimler: psixologiya, sociologiya, biologiya hám basqa sociallıq ilimlerdiń túrli jantasıwları hám juwmaqların sintezlewshi insan haqqındaǵı bilimler sistemasın jaratıwǵa qaratılıwı lazımlıǵın kórsetpekte. Olardıń pikirinshe, bul ilim óz predmeti sıpatında insan bolmısın belgileydi, onıń mánis-mazmunın hám ózine tán ózgesheliklerini analizlep, usılayınsha insannıń ózin de, onı qorshaǵan dúnyanı da filosofiya kóz-qarasınan ańlap jetiwge háreket qıladı. «Antropologiya yaki anıǵıraq aytqanda – antropologiyalıq sana tek ǵana ontologiya hám kosmologiyaǵa emes, al gnoseologiya hám biliw filosofiyasına, hár qanday filosofiya hám hár qanday biliwge negiz jaratadı»18.

XX ásirdiń 60-70-jıllarında filosofiyalıq antropologiya sonday bir ideyalıq háreketke aylandı, onıń sheńberinde alımlar insannıń házirgi halatın teoriyalıq aspektten ańlap jetiw hám interpretaciyalaw, onıń tábiyatına bolǵan jańasha jantasıwdı ilgeri súriwge háreket qıldı. Bul dáwirde júz bergen ilim-texnika progresi hám insannıń óz ilimiy hám ámeliy iskerligi nátiyjeleri ushın juwapkershilik tuyǵısınıń kúsheyiwi filosofiyalıq antropologiyanıń rawajlanıwına qosımsha túrtki berdi. Solay etip, ol endi insan haqqındaǵı bilimlerdiń ulıwmalıraq kompleksi - ulıwma

17Шелер М. Избранные произведения. – М.: 1994. –С. 187. 18Бердяев Н.А. Смысл творчества. – М.: 1989. – С.293.485

antropologiyanıń quram bólegine aynaldı. Bul ilim hár qıylı táliymatlar, koncepciyalar hám baǵdarlardı óz ishine aladı, olardıń arasında filosofiyalıq baǵdardan tısqarı biologiyalıq, teologiyalıq (diniy), sociologiyalıq, psixologiyalıq, mádeniy (etnografiyalıq), strukturalistlik, pedagogikalıq hám basqa baǵdarlardı atap ótiw múmkin.

Olardıń hár biri, filosofiyalıq baǵdardan parıqlı túrde, insannıń belgili bir bir tárepin ashıp beredi. Mısalı, biologiyalıq antropologiya anatomiya, fiziologiya, rasa haqqındaǵı táliymat hám usı kibilerge tayanıp, insannıń qalǵan barlıq tiri janzatlardan parqın onıń fizikalıq dúzilisi kózqarasınan anıqlaydı. Teologiyalıq antropologiya insan haqqındaǵı tiyisli túsiniklerdi onı Qudaydıń jaratqanlıǵı kóz-qarasınan qáliplestiredi. Filosofiyalıq antropologiya bolsa pútkilley basqa wazıypanı sheshedi - ol jaǵdayǵa bir pútin jantasadı hám ilimlerara ózgeshelikke iye bolǵan juwmaqlar shıǵaradı.

Filosofiyalıq bilimning tarkibiy bólegi sıpatında filosofiyalıq antropologiya sociallıq filosofiya, axloq, sociologiya hám psixologiya bilan uzviy boǵliq bolıp, olar menen birgalikda insan haqqındaǵı ilimler majmuini tashkil etadi.

Insannıń biosociallıq mánis-mazmunı. Filosofiyalıq antropologiya sheshetuǵın mańızlı mashqalalar arasında insannıń biologilıq hám sociallıq mánis-mazmunınıń óz-ara qatnası haqqındaǵı másele ayrıqsha orın iyeleydi. Insan janlı tábiyattıń bir bólegi, sonday-aq biologiyalıq evolyuciya ónimi ekenligi házirgi zaman tábiyattanıw iliminde tek ǵana alımlar hám qánigeler emes, al máripatlı adamlardıń keń sheńberi ushın da anıq-ráwshan hám derlik shák-shubhasız dálilge aynaldı. Hár bir insan óz biologiyalık ózgeshelikleri: genetikalıq kodı, salmaǵı, boyı, terisi hám shashınıń reńi, jasaw múddeti hám usı kibilerge kóre biytákirar bolıp tabıladı. Biraq áyne payıtta insan sociallıq janzat ekenligi, onıń ózine tánligi hám biytákirarlıǵı adamzattın sociallıq tábiyatı, ol kamal tapqan, tálim-tárbiya alǵan, mádeniy hám ádep-ikramlılıq qádiriyatlar hám baǵdarlardı ózlestirgen sociallıq ortalıq penen belgilenetuǵınlıǵı da shák-shubhasız. Ayne usı sebepli insan individi tek biologiyalıq emes, al sociallıq janzat sıpatında da ózine tán ózgeshelikke iye boladı. Basqasha aytqanda, insannıń kamal tabıwı jámiyette hám tek jámiyette júz beredi.

Insandı túsiniwd dualizm hám monizm. Adamlar ortasındaǵı biologiyalıq hám sociallıq parıqlardı hám olardıń biytákirralıǵın tán alıwdan insan tábiyatınıń bir pútinligin túsiniwge bolǵan eki mańızlı jantasıw: dualistlik hám monistlik jantasıwlar kelip shıǵadı.

Áyyemgi zamanlarda júzege kelgen insanǵa bolǵan dualistlik jantasıw sonnan ibarat, adamzat, bir tárepten, materiallıq organizmnen, ekinshi tárepten bolsa – ǵárezsiz mánis-mazmunı esaplanatuǵın hám bul organizmdi basqaratuǵın materiallıq bolmaǵan jannan quralǵan janzat sıpatında qaraladı. Bul jantasıw, mısalı, baqıy ideyalar dúnyasında jasaytuǵın ólmes jan insan tuwılıp atırǵan payıtta onıń denesine misli zindanǵa túskendey bolıp ornalasadı, onıń óliminen keyin bolsa deneni tárk etip, jáne ideyalar dúnyasına qaytadı dep esaplaǵan Platon filosofiyasında ásirese bórtip kórinis tabadı. Janlardıń ólmesligi ideyası Shıǵıs filosofiyalıq dástúrine de tán.

Házirgi alımlardıń basım kópshiligi qollap-quwatlaytuǵın insan interpretaciyasınıń monistlik koncepciyası insan psixologiyası, onıń tuyǵıları, pikirleri, emociyaları hám keypiyatı insan organizminiń quram bólegi sanalǵan bas miy nerv kletkaları ómir iskerliginiń óniminenózge nárse emes degen túsinikten kelip shıǵadı. Bul jantasıw tárepdarlarınıń pikirine kóre, ruwxıy qubılıslar qandayda bir namateriallıq tiykarǵı iye dep esaplaw ushın jetkilikli dáliller orın almaǵan, sol sebepli ruwxıyat tábiyatın túsindiriwde insan organizminde júz beretuǵın materiallıq processler shegarasınan shetke shıǵıwdıń qájeti joq.

Solay etip, sıpatlanǵan mashqala insan óz tábiyatına kóre tek biologiyalıq janzat pa yaki tek sociallıq janzat pa, degen másele menen baylanıspaydı. Ol, hesh shubhasız, hám biologiyalıq, hám sociallıq janzat bolıp tabıladı. Biraq bul eki tiykardıń óz-ara qatnası qanday, olardıń biri ekinshisinen ústinirek pe hám insannıń mánis-mazmunın ne belgileydi – bul qızǵın tartıslar predmeti bolıp tabıladı. Bul máseleler elege shekem óziniń úzil-kesil sheshimin tapqanı joq, házirgi kúnde orın alǵan túrli biologiyalıq, psixologiyalıq hám filosofiyalıq mektepler bul sorawlarǵa hár qıylı juwaplar beredi.

Joqarıda atap ótilgen mashqalanıń sheshimine bolǵan orın alǵan jantasıwlar arasında insannıń biosociallıq tábiyatın túsiniwge qatnasta qarama-qarsı kóz-qaraslar ańlatpası sanalǵan

biologizatorlıq hám sociologizatorlıq koncepciyaları ayrıqsha orın iyeleydi. Bunda olardıń hár biri basqasın pútkilley biykarlamaydı, biraq insannıń belgili bir (biologiyalıq yaki sociallıq) tábiyatın ústinirek qoyadı yaki hátteki absolyutlestiredi.

Biologizatorlıq koncepciyalardıń tárepdarları insandı onıń tábiyiy, biologiyalıq tiykarınan kelip shıǵıp túsindiriwge háreket qıladı. XVIII ásir aqırında jámiyet ómirine ayırım adamlardıń óz

beredi. Atap aytqanda, xalıqtıń sanı geometriyalıq progressiya boyınsha kóbeyip baradı, tirishilik quralları bolsa tek arifmetikalıq progressiya boyınsha ósedi, bul bolsa sózsiz túrde asharshılıq, epidemiyalar, urıslar hám basqa sociallıq keskinliklerge alıp keladi. Bul faktorlarǵa Maltus kúshlilerdiń jasap qalıwın támiyinlewshi sociallıq múnásibetlerdiń «tábiyiy», sózsiz hám hátteki zárúr tártipke salıw quralları sıpatında qaraydı.

Demografiyalıq mashqalalardın sheshilmegenligi, sonday-aq olar XX ásirde jáne de keskinirek tús alǵanlıǵı soǵan sebep boldı, Maltus ideyaları neomaltuzshılar dep atalǵan óz dawamshıların taptı hám tabıwdı dawam etpekte.

Biologizatorlıq jantasıwlar XIX hám XX ásirler shegarasında Darvinniń tábiyiy tańlanıw haqqındaǵı táliymatın absolyutlestirip, tek ǵana insannıń kelip shıǵıwı emes, al onıń mánismazmunın, aqırǵı nátiyjede bolsa – pútkil sociallıq múnásibetler tábiyatın túsindiriwge háreket qılǵan social-darvinistlerge de tán bolıp tabıladı. Házirgi zamanda bul baǵdardı adamlarǵa da, haywanlarǵa da teń dárejede tán bolǵan genetikaǵa ayrıqsha itibar beriwshi sociobiologiya dawam ettirmekte.

Sociobiologlardıń pikirine kóre, insannıń minez-qulqı da, haywannıń minez-qulqı da genetikalıq faktorlar menen belgilenedi hám hesh kim óz genetikası tásirin – ol meyli jaqsı bolsın, meyli jaman – jeńiwge qábiletli emes. Insan tábiyatı haqqında usıǵan uqsas kóz-qaraslarǵa ayırım adamlardıń basqa adamlardan ústinligin tek olardıń «joqarı» yaki «pás» rasaǵa tiyislilik belgisine kóre járiyalawshı rasalıq koncepciyalarda da dus keliw múmkin. Bul, atap aytqanda, «rasalıq tazalıq» ushın gúres alıp barǵan hám «rasalıq tańlawdı» ámelge asırıw ideyasın belsendi ilgeri súrgen fashistlik ideologiyada ásirese bórtip kórinis taptı. Rasalıq tańlaw ideyaları negizinde tiykarınan XIX ásirdiń aqırı – XX ásirdiń baslarında keń tarqalǵan «insan genetikasınıń joqarı sarasına» qanday qurallar menen hám qay tárizde erisiw múmkinligi haqqındaǵı táliymat – evgenika jatadı.

XX ásirdiń baslarında bul táliymat sonday dárejede keń tarqaldı, hátteki ayırım ellerde mámleket siyasatı menen úzliksiz baylanısta boldı. Atap aytqanda, 1920-1930 jıllarda Daniya, Shveciya hám Norvegiyada jámiyette tábiyiy tańlawdı sociallıq bekkemlewshi rasalıq nızamlar qabıl qılındı. Sociologizatorlıq koncepciyalar insan tábiyatın sociallıq múnásibetlerde kóriwge háreket qıladı. Bunda olar bazıd tek ǵana insannıń sociallıq tiykarın onıń biologiyalıq tiykarına qarama-qarsı qoyıp qalmastan, al biologiyalıq tiykardı haywanıy hám hátteki pás, sol sebepli salmaqlı itibarǵa ılayıq emes dep esaplaydı. Tiykarǵı itibar sociallıq múnásibetler analizine hám individ, shaxstıń qáliplesiwinde jámiyet qanday rol` oynaytugınlıǵın anıqlawǵa qaratıladı. Aqırǵı nátiyjede sociallıq tiykar individual tiykarǵa qaraǵanda ústinireku áhmiyetke iye boladı, onı ózine boysındıradı hám qamtıp aladı. Bul jantasıw total sociallıq sistemalarǵa hám olardı tiykarlawǵa háreket etiwshi filosofiyalıq táliymatlarǵa, atap aytqanda, Platon filosofiyasına tán bolıp tabıladı. Ulıwma alǵanda, bul individualizm hám kollektivizm mashqalası bolıp tabıladı.

Insannıń mánis-mazmunı. Insannıń mánis-mazmunın túsiniwge háreket qılıw procesinde ol tek ǵana sırtqı emes, al ishki, pinhana ózgesheliklerge de iye ekenligin, olar jámlengen halda

jámlengen halda alınadı, bul tek sociallıq múnásibetlerdiń anaw yaki mınaw sistemasın kózde tutqan halda shaxs tuwralı sóz júrgiziw imkaniyatın beredi. Yaǵnıy keń interpretaciyadagı «individ» hám «individuallıq» túsinikleri tek ǵana insanǵa qatnasta emes, al individual ózgesheliklerge iye bolǵan ayırım tiri janzat, haywanǵa qatnaslı da qollanılıwı múmkin. «Shaxs» túsinigi bolsa udayı sociallıq janzat sıpatındaǵı insan menen ǵana baylanıslı bolıp, tek usı mániste, ayırım insandı onıń jámiyettegi ornı, «sociallıq kelbeti» kóz-qarasınan sıpatlaydı.

Gezi kelgende jane sonı atap ótiw lazım, hár qanday shaxs negizinde racional iskerlik jatatuǵın sanalı-ıktıyarıy belsendilik sıpatlanadı. Sonday-aq insan jańa materiallıq hám mánawiy baylıklar jaratıp, óz dóretiwshilik imkaniyatların izshil júzege shıǵarıw arqalı shaxs sıpatında kórinis tabadı.

Házirgi zaman iliminde shaxstıń qáliplesiwine tásir kórsetiwshi úsh mańızlı faktor: genetika, mádeniy ortalıq hám jasaw shárayatı parıqlanadı. Bul faktorlar óz-ara tásirge kirisiwi

Insannıń ubl biytákirar individual ózgeshelikleri tiykarınan ol jasap atırǵan ortalıqtaǵı sociallıq hám mádeniy shárt-shárayatlar tásirinde qáliplesedi, bul shaxstıń qáliplesiwi hám kamal tabıwında jámiyet júdá mańızlı rol` oynaytuǵınlıǵın atap ótiwge imkaniyat beredi. Áyne payıtta shaxs ulıwmalıq tán alınatuǵın normalarǵa muwapıq yaki olarǵa qayshı qáliplesiwi hám kamal tabıwı múmkin. Bul mániste pozitiv shaxslar tuwralı da, negativ shaxslar tuwralı da sóz júrgiziw múmkin.

Házirgi zamanda kópshilik alımlar hám filosoflar insan evolyuciyasidaǵı unamlı processlardi hám sociallıq ózgerisler imkaniyatların sociallıq múnásibetlerdiń insanpárwarlasıwı, adamlar sanasınan umuminsanıy normalar bekkem orın alıwı menen baylanıstırmaqta. Bunda insan óziniń pútkil ómiri dawamında, bir tárepten, óziniń aldına qoyǵan maqsetlerine erisiwge háreket qılıp, ekinshi tárepten bolsa – ózin qorshaǵan sociallıq hám tábiyiy ortalıq tásirin sezinip, bir pútin bir tutas qubılıs sıpatında, úzliksiz evolyuciyalıq rawajlanatuǵınlıǵını itibarǵa alıw lazım. Basqasha aytqanda, óziniń kamal tabıw procesinde ol udayı hám subyekt, hám obyekt esaplanadı, bul shaxstıń óz imkaniyatların júzege shıǵarıwı hám ómir mazmunın izlewi menen baylanıslı bolǵan jáne bir mańızlı filosofiyalıq mashqala júzge keliwin belgilep beredi.

Ómir mazmunı hám insannıń wazıypası. Insan ómiriniń tez ótetuǵınlıǵın yadta tutıwı, onıń shamın baqlawı, adamzat ómiriniń biybahalıǵı haqqında oylawı, ólim haq ekenligin umıtpaslıǵı lazımlıgı tuwralı pikirlerge biz filosofiya iliminiń qáliplesiw procesiniń alǵashqı basqıshında-aq Batıs filosofiyalıq dástúrlerinde de, Shıǵıs filosofiyasında da dus keliwimiz múmkin. Sonnan berli ótken eki yarım mıń jıldan kóbirek waqıt dawamında bul bboyınsha derlik hesh qanday ózgeris júz bergeni joq, óytkeni, áwelgidey, adamzattıń ómir jolı tuwılıw hám óliw sáneleri menen shegaralanadı. Sonday-aq, birinshi sáne udayına belgili - bir, anıq bolsa, ekinshi sáne insan ómiriniń aqırǵı sekundlarına shekem belgisiz bolıp qaladı.

Áyne usı sebepli ómirdiń mazmunı mashqalası hár bir insan qarsısında erte me - kesh pe kóldeneń qoyıladı hám ol ózine anıq hám úzil-kesil juwap tabıw múmkin bolmaǵan sorawlardı. «Bul dúnyada ne ushın jasap atırman?» dep soraydı ózinen insan hám eger bul sorawǵa ózi juwap bermese, óz ómirine belgili bir mazmun baǵıshlamasa, bul isti onıń ornına hesh kim hám hesh qashan orınlamaslıǵın waqıt ótiwi menen ańlay baslaydı. Máńgilik qarsısında, ólim qarsısında hár kim aqır-aqıbetinde ózi menen ózi jeke qaladı.

Álbette, jámiyette insan ózin bul dárejede jalǵız sezbeydi, biraq, ekzistencialistlardiń pikirine kóre, bul jaǵday qashan insan basqalardıń da óz ómiri bar ekenligi hám olar da óz ómiriniń mazmunı hám óziniń wazıypası haqqındaǵı shaxsiy mashqalaların ǵárezsiz sheshiw zárúrligi qarsısında turǵanın ańlap jetkenge shekem dawam etedi. Bunnan ekzistencializm filosofiyasında jılǵızlıq mashqalası kelip shıǵadı. Haslında, bul mashqala filosofiyalıq antropologiyada da insan bolmısı analizindegi baslı mashqalalardan biri esaplanadı.

Ómirdi tárk etiw basqıshları. Biologiyalıq janzat sıpatında hár bir insan ólimge múptala. Bunı áyyemgi oyshıllar da jaqsı túsingen. Atap aytqanda, óz opponentleriniń biriniń: «Otız tiran

10.Kosmocentrizm koncepciyasın túsindiriń.

11.Teocentrizm koncepciyasın túsindiriń.

12.Sociocentrizm koncepciyasın túsindiriń.

13.Antropocentrizm koncepciyasın túsindiriń.

14.Filosofiyalıq antropologiya iliminiń mánis-mazmunı nede?

15.Insanǵa bolǵan intravertiv hám ekstravertiv jantasıwlardıń parqı nede?

16.Insanǵa biologizatorlik hám sociologizatorlik jantasıwlardıń mánis-mazmunı nede?

Ádebiyatlar

1.Davronov Z., Shermuhamedova N., Qahharova M., Nurmatova M., Husanov B., Sultonova A. Falsafa. – Toshkent: TMU, 2019

2.Madaeva Sh., Shermuhamedova N. va boshqalar. Falsafa – o‘quv qo‘llanmasi. – Toshkent: 2019

3.Saifnazarov I. Muxtorov A., Sultanov T., Usmonov F. Falsafa. Darslik. – T.: Innovatsion rivojlanish nashriyot – matbaa uyi, 2021.-424 b.

4.Shermuhamedova N. Falsafa. – Toshkent: Idris Abdurauf Nashr, 2021. 667-b

5.Berdimuratova A. Filosofiya. – Nókis, Qaraqalpaqstan, 2010