Filosofiya 11-tema lekciya teksti

4.is-hárekettiń sebebine aylanıwshı morallıq maqset,

5.jaqsılıq – insanıy ózgeshelik, pazıylet hám h.k.

Jaqsılıq kategoriyası óziniń kópqırlılıǵı, keń qámrawlılıǵı, morallıq múnásibetlerdiń universallıǵı, yaǵnıy adamlar turmısınıń barlıq salaların qamtıp alǵanlıǵı menen xarakterlenedi. Sonıń ushın da ol miynet tarawında – jámiyet mápleri jolında qılınǵan hám dóretiwshilik miynet, siyasat hám huqıq tarawında – insanpárwarlıq, ádalatpárwarlıq hám basqa formalarda kórinis tabadı..

Jamanlıq dep jámiyettiń rawajlanıwına tosqınlıq qılıwshı, adamlardıń morallıq ideallarına, olar ardaqlaytuǵın qádiriyatlarǵa qayshı keletuǵın, baxıtqa erisiwge, adamlar arasındaǵı múnásibetlerde morallıq progresstiń ornatılıwına hám insanıylıqtıń ósiwine qayshı keletuǵın isháreketlerdi ózinde jámlestirgen túsinikler jıyıntıǵına aytıladı.

«Jaqsılıq» hám «jamanlıq» óz-ara baylanıslı hám áyne waqıtta birin-biri biykarlawshı kategoriyalar bolıp tabıladı. Jaqsılıq hám jamanlıq tuwralı hádislerde bılay delingen:

«Jaqsılarıńız xosh minezli bolıp, adamlarǵa járdem beriwshi, yaǵnıy átirapında jaqsı ómir keshiriwge imkaniyat beriwshi kisiler bolıp tabıladı. Jamanlarıńız maqtanshaq, dilazar, adamlardıń ráhátin buzıwshı kisiler bolıp tabıladı.

«Jaqsılarınız qarızdı ada etiwshi kisiler bolıp tabıladı. Jaqsılarıńız óz xalqına, shańaraq aǵzalarına jaqsı bolǵanlarıńız. Adamlardıń jaqsısı adamlarǵa mánpaatlıraǵıdur».

«Kimga jaqsılıq qılayın, - dep soraǵan adamǵa úsh mártebe anańa dep, tórtinshisinde atańa dep aytıńlar, yaǵnıy jaqsılıqtı anańa, anańa, anańa, sońınan atańa qıl deydiler».

«Ádalat» kategoriyası tek etika kategoriyası ǵana bolıp qalmastan, bir waqıttıń ózinde huqıqıy kategoriya da bolıp tabıladı.

«Ádalat» kategoriyasınıń ishki mazmunın, onıń tiykarǵı sociallıq ólshemlerine itibar beriw bolashaq huqıqtanıwshılar ushın oǵada mańızlı.

«Ádalat» kategoriyasınıń basqa morallıq kategoriyalardan parqı sonda, ol ásirese huqıqtanıw menen tıǵız baylanıslı, málim dárejede ol etika hám huqıqtanıwdı baylanıstırıwshı kópir, tiykar rolin óteydi. Biraq ol dáslep morallıq kategoriya. Huqıqtanıw páni usı morallıq kategoriyanı nızamlar tiykarında aladı, onı adamlar múnásibetinde ornatılıwın támiyinlewga xızmet etedi. Bul tuwralı I.Karimov «Ádalat nızam ústinliginde» atlı bayanatında keń toqtaladı. Huqıq pániniń ádalattı ornatıw ushın is-háreketi ol huqıqıy kategoriya degen juwmaqqa da alıp keledi. Haslında bolsa ádalat eń dáslep morallıq kategoriyadir. Bul kategoriya mısalında etika hám huqıq pánleriniń bir-biri menen organikalıq baylanısta ekenligin kóriw múmkin. «Ádalat» óz mazmunına kóre shaxs erkinlikleri hám minnetleri ortasındaǵı proporcionallıqtı, uyǵınlıqtı o``ektiv halıs bahalawdıń sociallıq ólshemi bolıp tabıladı.

«Ar-namıs» hám «abıroy» kategoriyaları da ózleriniń sociallıq áhmiyetine kóre joqarı morallıq pazıyletlerdi sáwlelendiredi. Ar-namıs hám abıroy haqqındaǵı dáslepki túsinikler alǵashqı ruwlıq-qáwimlik dúzimniń aqırlarında qáliplesken bolıp, insan morallıq kamalatınıń joqarǵı bir kórinisi sıpatında jámáát aǵzaları aldındaǵı shaxsıy qádir-qımbat, sociallıq abıroydı bahalaw, ańlaw arqalı kórinis tabadı. Etika pániniń tariyxında «ar-namıs» hám «abıroy» kategoriyalarına birinshi mártebe Áyyemgi Rim stoicizm filosofiyasında úlken itibar berildi. Rim stoicizm filosofiyası wákillerinen, ásirese Luciy Anney Seneka, Mark Avreliy hám Epiktet «arnamıs» hám «baıroy» kategoriyaların turaqlı izertledi.Olar hátteki adamnıń ólimin ar-namıs hám abıroydıń ayaq astı etiliwinen abzal kórgen.

Mısalı, Epiktet: «Insan tuwılsa yaki ólse, óz pullarınan, úy-jayınan mahrum bolsa –bul ayanıshlı emes, óytkeni bulardıń barlıǵı insanǵa tán emes. Eger insan óziniń haqıyqıy múlkin – óz insanıy qádir-qımbatın joǵaltsa, bul ashınarlı há ayanıshlı bolıp tabıladı», - degen edi.

Ar-namıs hám abıroy kategoriyaları Oraylıq Aziya oyshıllarınıń morallıq táliymatlarında da ushırasadı. Insannıń qádir-qımbatı, ar-namısı hám abıroyı At-Termiziy, Abu Nasır Farabiy, Beruniy, Bahawaddin Naqshband, Ahmed YAssawiy, Xoja Axror, Ámir Temur, Álisher Nawayı hám basqa orta ásir SHıǵıs oyshıllarınıń dóretiwshilik miyrasında ayrıqsha orın tutadı. Batısta bolsa «ar-namıs» hám «abıroy» kategoriyası Oyanıw dáwiri oyshılları N.Kopernik, Jordano Bruno, Lorenco Valla, Erazm Rotterdamskiy, Galileo Galiley hám basqa da oyshıllar

11

dóretiwshiliginen keń orın alǵan. Ásirese Orta ásirlerde rıcarlıq ar-namıs hám abıroy, anaw yaki mınaw ataqqa tiyislilik (lord, graf hám t.b.) ayrıksha mánawiy pazıyletlerdiń bolıwın, shaxsıy hám shańaraqlıq qádir-qımbattı, ar-namıs hám abıroydı sheksiz húrmet qılıw hám qádirlewdi morallıq qaǵıyda hám princip dárejesine kóterdi. Ar-namıs hám abıroy kategoriyalarınıń insan ómirindegi úsinligi Pushkin, Lermontov, Dantes, Bayron dóretiwshiligi hám ómirinde duel` – jekpe-jek alısıw kelbetinde de boladı.

Milliy ideologiyada bul kategoriyalarǵa ayrıqsha itibar berilgenin atap ótiw kerek. Milliy arnamıs, milliy qádir-qımbat áyne usınday tiykarlar bolıp tabıladı. Mámleketimiz abıroyı hám arnamısi – halqımızdıń tariyxıy qádir-qımbatınıń turmısta ornatılıwınıń mánawiy kepili. Milliy arnamıs, abıroy hám qádir-qımbattı qorǵamay turıp milliy ǵárezsizlikti bekkemlew múmkin emes.

Ar-namıs hám abıroydıń hár bir adamda qálipleskenligi sociallıq gúlleniw hám mánawiy pákliktiń kepili bolıp tabıladı. SHaxsıy ar-namıs hám abıroy kamal taptırılsa, jámiyetimizde jınayatshılıq, buzıqshılıq, giyabentlik kibi ádep-ikramsızlıqlar kemeyedi.

Kelesi morallıq kategoriya – hújdan kategoriyası. Hújdan ar-namıs kibi joqarı morallıq pazıylet. Hújdan óz tábiyatına kóre sociallıq-tariyxıy pazıylet bolıp, adamnıń puqaralıq jetikligi hám sociallıq juwapkershiligi tiykarında qáliplesedi. «Hújdan hámiri», «hújdan azabı», «hújdan hawazı» kibi túsinikler adamnıń túrli is-háreketleri hám qulqın sociallıq payda yaki zıyan kózkarasınan bahalawdı ańlatadı.

Hújdan adamda tuwma qásiyet emes, ol adamnıń individual-shaxsıy kamalatı, shaxsıy óiri, táǵdiri tiykarında qáliplesedi. Hújdan shu sababli túrli adamlarda túrli dárejeda qáliplesken boladı.

Hújdan óz tábiyatına kóre eki tárepten - aqılıy hám sezimlik táreplerden ibarat boladı. Hújdan sociallıq aqıl, sociallıq qaǵıydalarǵa ámel kılıw dárejesin ańlatar eken, ol insanda hár qıylı sezimtuyǵılardı oyatadı.

Bul tuyǵılar qanaatlanıw, jubanıw yaki, kerisinshe, uyalıw, qıynalıw, azaplanıw formasında kórinis tabadı.

Áyyemgi Rimda hújdan sociallıq mánis-mazmundı kózde tutıp «hújdan – bul mıń gúwa», - dep te atap kórsetilgen. Hújdan usı mániste adamnıń sociallıq juwapkershiliginiń individualshaxsıy ańlatılıwı. Hújdan áyne usı tárepleri menen óziniń normativ táreplerin ayqınıraq kórsetedi.

Hújdanlılıq – bul sociallıq parızdı ańlaw hám oǵan sáykes is-háreketler qılıw. Hújdanlılıq - bul juwapkershilik seziminiń shaxs iskerliginde ústinlikke iye bolıwı. Hújdanlılıq – insannıń qararlarında, háreket baǵdarların tańlawında adamıylıqtıń, insanpárwarlıqtıń, mehir-aqıbettiń

ústinligi.

Parız kategoriyası da hújdan kategoriyası kibi adamlarda túrli dárejede kamal tapqan boladı. Parız kóbirek shaxstıń individual ózgesheliklerine baylanıslı boladı. Ol adamda qanday dárejede juwapkershilik, uyat, ar-namıs hám abıroy sezimi rawajlanǵanlıgı menen baylanıslı.

Parız insan progresiniń joqarı sociallıq basqıshlarında tariyxıy qáliplesken. Parız – sociallıq hám shaxsıy mánawiy qarızdarlıqtı, sociallıq turmısqa individual tárizde tiyislilik hám ǵárezliliktiń ańlatpası. Parız tiykarınan eki túrde yaki basqıshta kórinis tabadı. Birinshisi – sociallıq-tariyxıy parız. Ol milliy ruwajlanıw, gúlleniw, milliy mádeniyat, watan aldındaǵı juwapkershilik formasında kórinedi.

SHaxsıy individual parız – ekinshi bir kórinis bolıp, ol ata-ana aldındaǵı parız, tuwǵantuwısqanlar aldındaǵı parız, aǵa-ini, apa-sińli aldındaǵı parız, doslar aldındaǵı parız, sonday-aq shaxstıń ómir joldası aldındaǵı parızı formasında kórinis tabadı.

Parızdıń anaw yaki mınaw kórinisi shaxstıń ulıwmalıq mádeniyatı dárejesi, ádep-ikramlılıǵı, hújdanlılıǵı hám tárbiyasına baylanıslı. Parızdıń joqarı kórinisi – sociallıq parızǵa shaxsıyindividual parız rawajı arqalı erisiledi. Parızdıń kásip penen baylanıslı túrin de óz aldına kórsetiw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.

Baxıt kategoriyası ham tiykarǵı morallıq kategoriyalardan biri esaplanadı. Baxıt haqqındaǵı ilk tushuncha hám tasavvurlar sociallıq progressning birmuncha keyingi davrlarida (quldorlik tuzumi) qáliplesken.

Baxıtni diniy-mistik hám dunyoviy tushunishlar mavjud. Diniy tushunishga binoan haqiqiy baxıt – bul xudo marhamatiga iye bwlish, jámiyetke tushish, dep tushunilgan.

12

Baxıtni dunyoviy tushunish adamlardıń real turmushlarida farovonlikka, osoyishtalikka, saodatga, rwshnolikga erishishga qaratilgan individual-shaxsıy tasavvurlariga asoslangandir.

Baxıt túsinigi abstrakt morallıq túsinik bolsa da, ol konkret qubılıslarda ańlatıwdı talap etedi. Baxıt degende, ayırımlar sheksiz mal-múlikke, materiallıq baylıqlarǵa iye bolıwdı túsinse, ayırımlar bolsa birer-bir úlken lawazımǵa iye bolıwdı túsiniwi múmkin. Baxıt túsinigi sonıń ushın shaxsıy-konkretlikti talap etedi. YAǵnıy anaw yaki mınaw shaxstıń mánawiy hám mádeniy dárejesine funkcional ráwishte baylanıslı. Usı mániste kim ushındır baxıt – bul den sawlıq bolsa, kim ushındır baxıt – bul sadıq doslarǵa, súyikli kásipke iye bolıw.

Insap kategoriyası metodologiyalıq aspektten filosofiyalıq «ólshem» kategoriyası menen baylanıslı. Insap kategoriyası sociallıq baha tiykarında qáliplesip, adamnıń bir qatar mánawiy qásiyetleri – hadallıq, iygilik, hújdan, rasgóylik, mehir-aqıbet, adamgershilikti ózinde jámlestiredi.

Insap kategoriyası hár qanday morallıq sistema hám mádeniyatda bola bermeydi. Insap kategoriyası ózbek, qaraqalpaq milliy ádep-ikramlılıǵına tán bolǵan kategoriya.

Onıń roli sociallıq turmısta kútá úlken. Anaw yaki mınaw is-hárekette sociallıq kólemnen, ólshemnen shetke shıǵıw - insapsızlıq, demek ádepsizlik esaplanadı. Bul ázeliy morallıq kategoriya milliy ǵárezsizligimiz sebepli turmısımızda jáne tiklenbekte.

Insap kategoriyası óz mazmunına hám adamlar turmısında atqaratuǵın wazıypalarına kóre insap, abıroy, ar-namıs penen ajıralmas baylanısta boladı.

Ǵárezsizlik ideologiyasınıń ózegin basqa joqarı morallıq kategoriyalar menen bir qatarda iyman kategoriyası da quraydı. Iyman usı kategoriyalar tiykarında insannıń mánawiy dún`yaǵa kóz-qarasınıń negizi – itiqattı qáliplestiredi. Iyman adamda turmıslıq kónlikpeler, tásirler, tájiriybe hám tárbiya tiykarında júzege keledi hám itiqat dárejesine kóteriledi. Itiqat adamnıń anaw yaki mınaw qubılısqa qatnastaǵı turmıslıq poziciyasın ańlatadı. Iyman burınǵı marksistlik-leninlik etikada diniy-mistikalıq kategoriya sıpatında bahalandı, onıń jámiyet ómirindegi roli kemsitildi.

Nátiyjede iymansızlıq turmıslıq normaǵa aynalıp qaldı. Satqınlıq, jalaqorlıq, ala awızlıq, qızǵanısh, jawızlıq hám t.b. qubılıslar iymansızlıq úlgileri bolıp tabıladı. Bunday mánawiy pás morallıq qásiyetler kópshilik sovet puqaraları sanasında qáliplesip qálǵan edi. Bunıń aqıbetinde Watanımızdıń iymanlı hám insaplı, hújdanlı hám ar-namıslı ul-qızları quwǵınǵa hám qataǵanǵa duwshar bolǵan edi. Iyman milliy sana, milliy mádeniyat hám milliy mánawiyattıń aynası bolıp tabıladı.

Muhabbat kategoriyası insannıń morallıq kamalatınıń eń joqarı hám iygilikli kórinisi bolıp tabıladı. Muhabbat óz mazmunına kóre sezimlik hám aqılıy táreplerdiń óz-ara dialektikalıq birliginen ibarat. Muhabbat haqqındaǵı túsinik insannıń tábiyattan tariyxıy ajıralıp shıǵıwı hám sociallıq janzat kelbetine kiriwi menen baylanıslı. Insaniyat jámiyeti ushın tán bolǵan joqarı tuyǵı

– muhabbat sociallıq progresstiń ónimi. Ol eki – biologiyalıq hám mánawiy birlesiw zárúrlikleriniń óz-ara birliginiń mánawiy ańlatpası.

Muhabbat, súyiw hám súyiliw sezimi insannıń mánawiy quwatı bolıp tabıladı. Muhabbat iygilik, miriwbet, saqıylıq, mártlik, batırlıq, sadıqlıq, parız, isenim hám baxıt kategoriyaları menen baylanıslı. Muhabbat morallıq-mánawiy qubılıs sıpatında individual-biytákirar boladı. Súyiw hám súye alıw qábileti hár bir adamda ózine tán, qaytalanbas xarakterge iye. Biraq sociallıq-mánawiy progress muhabbat haqqında joqarı úlgi - muhabbattıń obrazlı kelbetin jaratadı.

Bul «ideal» túsinigi arqalı ańlatıladı. Mánawiy progress óz dáwiriniń idealı tárizinde Farhad hám SHiyrin, Láyli hám Májnún, Romeo hám Djul`etta, Tahir hám Zuhra, Atabek hám Kumush obrazların keyingi áwladlar ushın jarattı. Olar shın muhabbat úlgisi esaplanadı.

«Muhabbat» kategoriyasın «ıshqı» hám «súygi» kategoriyalarınan parıqlaw lazım. «Súygi» hám «ıshqı» kategoriyaları mánisi boyınsha bir-birine jaqın kategoriyalar. Biraq olar ulıwmalıraq bolǵan morallıq kategoriya «muhabbat» kategoriyasınıń quram bólekleri esaplanadı. Mısalı, súygi, ıshqı konkret bir shaxsqa baylanıslı jaqınlıqtı, zárúrlikti ańlatsa, «muhabbat» kategoriyası keńirek bolǵan qubılıslardı da ańlatadı. Mısalı, «ana Watanǵa muhabbat», «súyikli kásipke bolǵan muhabbat», «ata-anaǵa muhabbat, mehir-aqıbet, saqawat, dártleslik, minnetdarlıq, baylanıslılıq» kibi túsiniklerdi de óz ishine aladı.

13

Morallıq kategoriyalar sistemasında «hadal» hám «haram» kategoriyaları ayrıqsha orın tutadı. Ózbek milliy ádebinde bul morallıq kategoriyalar mánawiyatımızdıń ústini esaplanadı. Ótmish ata-babalarımızdıń mánawiy turmısında usı kategoriyalar ústinlik qılǵan. «Hadal» hám «haram» kategoriyaları diniy-mistikalıq tábiyatqa iye, musılman moraliniń ǵana túsinikleri degen aqida úydirme ekenligi búgingi mánawiy pákleniw, morallıq oyanıw dáwirinde barǵan sayın sezilip barmaqta.

5. Morallıq principler hám ólshemler

Ulıwmainsanıy morallıq principler belgili bir sociallıq múnásibetlerge muwapıq, materiallıq hám mánawiy turmıs procesinde adamlardıń sociallıq turmısınıń, morallıq múnásibetleriniń talapların bir qansha ulıwmalasqan halda sáwlelendiretuǵın morallıq sana formaları sıpatında júzege kelgen nızam-qaǵıydalar esaplanadı.

Ulıwmainsanıy morallıq principler dep insannıń mánawiy mánis-mazmunına, parızına, ómiriniń mazmunına hám adamlar ortasındaǵı óz-ara baylanıslardıń tábiyatına qatınaslı bolǵan ulıwmalıq talaplardı sáwlelendiretuǵın, insanlar iskerliginiń ulıwmalıq baǵdarın kórsetip beretuǵın hám belgili bir minez-qulıq normalarına tiykar bolıp xızmet qılatuǵın nızam-qaǵıydalarǵa aytıladı. Ulıwmainsanıy morallıq principlerge tómendegilar kiredi: insanpárwarlıq, óz-ara járdem, isenim, tatıwlıq, tınıshlıqsúyiwshilik, watanpárwarlıq, ádalatlılıq, adamıylıq, nızamlılıq hám h.k.

Insanpárwarlıq principi – adamlarǵa mehir-muhabbat penen qaraw, olardıń haq-huqıqların húrmet etiw, baxıt-saadatı, hár tárepleme kamal tabıwı hámde sociallıq turmısta insan ushın qolaylı shárt-shárayatlar jaratıp beriw haqqında ǵamxorlıq qılıwdı ańlatıwshı tuyǵılar, kóz-qaraslar jıyıntıǵı.

Insanpárwarlıq morallıq tamoyil sıpatında adamlardıń minez-qulqın bir-birewge húrmet hám ǵamxorlıq, insannıń kúsh-qúdiretine isenim ruwxında tártipke salıp baratuǵın is-háreketlerdi bildiredi.

Insanpárwarlıq principi óziniń huqıqıy ańlatılıwın «Insan huqıqları pútkiljáhán deklaraciyası» (1948-jıl 10-dekabr`), «Ózbekstan Respublikası Konstituciyası» (1992-jıl 8- dekabr`) kibi hújjetlerde tapqan.

«Insan huqıqları pútkiljáhán deklaraciyasında»: «Barlıq adamlar óz qádir-qımbatı hámde hukıqlarında erkin hám teń bolıp tuwıladı. Olarǵa aqıl hám hújdan berilgen. Solay eken, bir-birine qatnasta biradarlarsha ruwxtaǵı múnásibette bolıwları kerek» (1-stat`ya) dep kórsetilgen.

Ózbekstan Respublikası Konstituciyasında: «Jasaw huqıqı hár bir insannıń ajıralmas huqıqı. Insan ómirine qol qatıw eń awır jınayat» (24-stat`ya) dep kórsetiledi.

Ózbekstanda demokratiyalıq huqıqıy mámleketti qurıwdıń mánawiy negizlerinen birin insanpárwarlıq quraydı. «Insanpárwarlıq – bul ózbek xalqı ruwxıyatınıń ajıralmas pazıyleti. Miyrimsizlik hám zorawanlıq onıń tábiyatına jat», - dep jazǵan edi I.A.Karimov «Ózbekstan: milliy ǵárezsizlik, ekonomika, siyasat, ideologiya» shıǵarmasında. Insanpárwarlıq ózbek xalqınıń barlıq turmıs tarawlarına kirip ketken bolıp, onıń nızam-qaǵıydaları morallıq huqıqıy múnásibetlerdi qamtıp alǵan halda olardı tártipke salıp turıwshı, basqarıwshı qural esaplanadı.

Házirgi kúnde insandı, onıń haq-huqıqların qorǵaw eń aktual masalalerden bolıp tabıladı. Bul áyne payıtta hukıqtı qorǵawshı barlıq organlardıń iskerligin túpkilikli qayta qurıwdı insanıylastırıwdı talap etpekte. Bul is 2 qıylı baǵdarda alıp barılıwı kerek: 1) Huqıq qorǵaw xızmetkerleriniń pútkil iskerligin insanıylastırıw, 2) hár bir xızmetkerdiń iskerligin insanıylastırıw. Insanıylastırıw – insanpárwarlıqtıń ámeldegi ańlatpası.

Watanpárwarlıq principi – «Watandı súyiw iymannan», - degen edi payǵambarımız Muhammed alayhissalam. Watandı súyiw watanpárwarlıqtıń negizin quraydı. I.A.Karimov: «....

Watanǵa sadıqlıq, watanpárwarlıq óziniń qúdiretli tamırları menen óz shańaraǵınıń, atababalarınıń ar-namısına, tereń húrmetine, insannıń shaxsıy hújdanına, parızǵa hám óz sózine sadıqlıqqa barıp taqaladı». «Watan tuyǵısı: «Watan sezimi - usı Watannıń iyesi bolǵan xalıqtı biliwden, onıń qádirine jetiwden, nelerge qádir bolǵanlıǵın tán alıwdan, ullılıǵın tán alıwdan baslanadı» delinedi. Watan tuyǵısı – ata-babalarımızdıń Watan dep, onıń azatlıǵı hám ǵárezsizligi

14

jolında jan pidá etkenliklerin, jábir-zulımǵa, basqınshılıqqa ushıraǵanlıqların yadqa alıw, ǵárezsiz, azat hám abat Watanımızǵa joqarı itiqat penen jasaw, oǵan hámiyshe sadık bolıw.

Morallıq normalar dep bir qıylı is-ámellerge qollanılatuǵın ulıwmalıq buyrıqlar hám qadaǵan etiwler arqalı adamlardıń is-háreketin tártipke salıwshı ádep-ikramlılıq talaplardıń formasına aytıladı. Morallıq normalar eki qıylı kóriniste boladı:

1)morallıq múnásibetlerdiń quram bólegi formasında orın aladı,

2)morallıq sana formalarında orın aladı.

Morallıq normalardıń birinshi forması kópshilik adamlardıń bir qıylı is-háreketleri sebepli kelip shıqqan hám keyin ala hámme ushın orınlanıwı shárt qaǵıydalar túsin alǵan normalar bolıp tabıladı. Ekinshi kórinistegi morallıq norma insan sanasında óz sáwleleniwin tapqan belgili bir qıǵıydı sıpatında kórinis tabadı (mısalı, «óltirme», «urlama» hám t.b.). YAǵnıy buyrıq meyillik ózgesheligi kózge taslanadı.

Demek morallıq principler – ulıwmalasqan morallıq túsinikler bolsa, morallıq normalar olardı málim birlestiriwge xızmet qaladı, yaǵnıy morallıq principlerge ámel qılıw ushın qanday morallıq qásiyetler zárúrligin, bunda adamnıń erki qay tárizde kóriniwi kerekligini kórsetedi.

Morallıq normalar tek ǵana elementar morallıq sana emes, al bálkim sonıń menen birge, adamlardı háreketke úndewshi motiv te bolıp tabıladı. Olar mánawiy hám ámeliy qubılıslardıń sintezi sıpatında neniń múmkin, neniń múmkin emesligin, anaw yaki mınaw shárayatda qanday háreket qılıw kerek, neden ózimizdı tıyıwımız lazımlıǵın kórsetken halda xalqımızdı jolǵa saladı, yaǵnıy múmkin hám múmkin emeslik ólshemin belgilep beredi.

Medicina xızmetkerleriniń kásiplik morallıq normalarına tómendegiler kirdi: álpayımlılıq hám ádeplilik, ápiwayılıq hám kishipeyillik, hadallıq hám rasgóylik, ashıq kewillilik hám tuwralıq, saqıylıq hám miriwbetlilik, óz-ara húrmet, shıe kewillilik, sıpayılıq hám t.b.

Álpayımlılıq – ózge adamlarǵa bolǵan ishki húrmettiń sırtkı kórinisi. Onıń 10 belgisi bar: insap, aqıl, ilim, joqarı mártebelilik, kórkem peyil, jaqsılıq, sabır, shúyir, múlayımlılıq.

Álpayımlılıq – kewildegi ardaqlı pikirlerdi, eń siyrek sezim-tuyǵılardı, eń iygi niyetlerdi adamlar menen bólisiw, tınıshlıq, salmaqlılıq, qáterjamlıq penen is tutıw degeni.

Ádeplilik – jaqsı tárbiya kórgenliktiń kórinis tabıwı, ózin tuta biliw, pikir júrgiziwde asıqpaw, adamlardıń artınan ǵıybat qılmaw, ózgeler pikirin tıńlay biliw, shiyrinsózlilik.

Hadallıq – hár bir insannıń óz kúshi menen miynet etiwi, sonıń esesine tapqan mal-múlki, abıroyı, jámiyette tutqan orın, minez-qulkınıń tuwrılıǵı. Rasgóylik hadallıqtıń bir kórinisi bolıp, haqıyqattı aytıw, óziniń de, ózgelerdiń de qádir-qımbatın duoıs bahalaw, jaqsını jaqsı, jamandı jaman dep shıqtan-ashıq aytıw.

Hayalılıq – bul uyalıw, ókiniw, ózin hár qıylı orınsız is-háreketlerden tıya alıw degeni. «Haya iymannan. Hayalı, ádepli bolıw hár waqıt qayırlı islerge sebep boladı» (hádislerden). «Wapasızda haya joq, hayasızda wapa joq. Hayasız insan – iymansız, iymansız bolsa insan

emes» (Nawayı).

«Insanda udayı turatuǵın shıray hám tartımlılıq haya menen iybe. Hayasız júz jansız dene kibi» (Ibn Sino).

Sabır-qanaat – turmıs qıyınshılıqların shıdam menen jeńiw.

Kishipeyillik – adamnıń ózin tábiyiy halda, qanday bolsa sondaylıǵınsha hamma menen teń tutıwı.

«Kúshli adamlar hámiyshe ápiwayı» (L.Tolstoy).

«Kishipeyilliktiń jetispewshiligi, aqıldıń jetispewshiliginen bolıp tabıladı» (A.Pop). «Barlıq nársede, hátteki kishipeyillikte de ólshemdi biliw kerek» (A.Franc).

Bekkemlew ushın sorawlar ham tapsırmalar

1.«Etika» ataması neni ańlatadı?

2.Moral` degen ne?

3.Minez-qulıqtıń ádepten parqı nede?

4.Etika qanday sociallıq pánler menen jaqınnan baylanıslı?

5.Moral`diń tiykarǵı funkciyaları qanday?

15

6.Moral` hám huqıq ortasındaǵı baylanıslardı túsindiriń.

7.Muhabbattıń etikalıq normativ túsinik (kategoriya) sıpatındaǵı mánis-mazmunı nede?

8.Iygilik penen jawızlıq normativ túsinikleriniń sociallıq ózgeshelikleri nede?

9.Jaqsılıq hám jamanlıqtıń iygilik hám jawızlıqtan parqı nelerde kórinedi?

10.Ádalattıń jámiyet hám shaxstıń morallıq ómirindegi ornı qanday ózgesheliklar menen belgilenedi?

11.Ne ushın hújdan etikanıń eń mańızlı kategoriyalarınan esaplanadı?

12.Parız túsiniginiń morallıq mánis-mazmunın qanday túsindiriw múmkin?

13.Namıs túsiniginiń morallıq turmıstaǵı áhmiyeti ne menen belgilenedi?

14.Idealdıń mánis-mazmunı hám insan ómirinde tutqan ornı qanday tárizde kórinis tabadı?

15.Morallıq principlerdiń insan kamalatına tásiri qay tárizde júz beredi?

16.SHaxs ómirinde morallıq normalar qanday orın tutadı?

Ádebiyatlar

1.Davronov Z., Shermuhamedova N, Qahharova M, Nurmatova M, Husanov B, Sultonova A. Falsafa. – Toshkent: TMU, 2019

2.Madaeva Sh. Shermuhamedova N. va boshqalar. Falsafa – o‘quv qo‘llanmasi. – Toshkent: 2019

3.Saifnazarov I. Muxtorov A., Sultanov T., Usmonov F. Falsafa. Darslik. – T.: Innovatsion rivojlanish nashriyot – matbaa uyi, 2021.-424 b.

4.Shermuhamedova N. Falsafa. – Toshkent: Idris Abdurauf Nashr, 2021. 667-b

5.Berdimuratova A. Filosofiya. – Nókis, Qaraqalpaqstan, 2010

16