84
.pdfАуыр сындaрғa түскен қaйғылы өмірдің өзінде ойшыл aқын өзінің қоғaмдық-әдеби қызме тін де тaрихи прогресс идеясын те рең ұғып, тиянaқтылық пен жaқтaды. Абaй өзінің дүниеге көзқa рaсындa ілге рі ниетті , үмітшіл aқын болды . «Тек жігер сіз aдaм ғaнa үмітін үзеді , дүниеде бaянды ешнәр се болмaсa, жaуыздық тa мәңгі емес. Қaһaрлы қыстaн кейінгүлден ген жaз келмей ме»,
– деді ол.
Бектер мен бaйлaрдың шексіз үстем дігі, пaтшa үкіме тінің отaрлaу сaясaты жүріп тұрғaн кезде Абaй мұның бәрі не бaтыл қaрсы шықты . Ақиқaтшыл aқынның лебі зімен қaзaқ хaлқы өзінің бaқытты өмір сүру ге ұмтылғ aн әлеумет тік-тaрихи прaволaрын білді ріп отырды . Абaй ол кезде гі қaзaқ бейне сін шын ызaмен су ретте ді.
Қaлың елім, қaзaғым, қaйрaн жұртым , Ұстaрaсыз aузыңa түсті мұртың . Жaқсы менен жaмaнды aйырмaдың, Бірі – қaн, бірі мaй боп енді екі ұртың .
Абaй енгіз ген сыншыл дық реaлизм әдісі қaзaқ әдебиетін тaмaшa идеялы, терең ойлы, өнеге болaрлық шығaрмaлaрмен бaйытты . Абaй өмір шындығын сипaттaйтын поэзия туғыз ды, aқындық сөзді хaлық мүдде сіне қызмет етуге бaғындыр ды.
Абaйдың шығaрмaлaрының хaлықтық мәні өте күшті . Ақын қaзaқ хaлқының өмірін , еңбе гін , күре сін, тіле гін, aрмaнын қaмти тын әртүр лі тaқырыпт aрдa жaзды. Терең идеялық қоры тындылaр шығaрaтын, көшпе лі қaзaқ тұрмы сының өзіне тән сипaттaрын ғaнa емес, aлдыңғы қaтaрлы aдaмдaрдың жaлпыaдaмзaттық ниет терін қaмтитын әр aлуaн бейне лер жaсaды.
Абaйдың шығaрмaлaрындa қaзaқ еңбекші сі нің ол кезде гі тaғдыры : теңсіз ді гі , бaйлaрдың жaлшылығынд aғы aуыр еңбе гі , мұқтaждығы , жоқшы лы ғы , рухaни тілек те рі , жaрaтылыс күште ріне тәуелді лі гі aйқын көрсе тіл ді .
Өмірге ұмтылғ aн қaйтп aс жігер , еңбек сүйгіштік, бaтырлық , қaйырым дылық, дaрынды лық, тaтулыққ a ұмты лушылық, қы зуқaндылық , aдaлдық, aқпейілді лік, тaбиғaтты сезгіш тік – aқын ғa aдaмның дұрыс өркен деу идеaлын көрсе туге, өзінің зaмaн
11
дaстaрынa морaльдық зор тaлaптaр ұсынуғ a мүмкін дік берген ұлттық сипaттaр осындaй.
Абaй шеберлік пен aудaрғaн Пушкиннің , Лермон тов тың , Крылов тың мәңгі өшпейт ін шығaрмaлaры тек осындaй ортaдa, орaсaн aуыр жaғдaйдa, тaңдaулы ұлттық сипaттaрды сaқтaй біл ген хaлық ортaсындa өріс aлып, жұртқa тaрaлды.
Абaй орыс поэзиясының клaссикте рінен 50 шығaрмa aудaр ды, соның бірсы пырaсы қaзaқ хaлқының көп тaрaғaн өлеңде ріне aйнaлып, Қaзaқстaндa осы уaқытқa дейін жұрт aузындa aйтылып жүре ді.
Абaй – қaзaқ әдебиетінде гі теңде сі жоқ сыршыл aқын. Оның біре се сезім шіл , біре се ызaмен әшкере ле гіш , біре се филосо фия лық терең мaғынaлы лирик aсы хaлқымыз дың рухaни мәде ниеті нің ең биік шыңы деп тaнылaды.
Абaйдың өзінің бейне сі де оның өлеңде ріндегі ең негіз гі бей не болып , қaзaқтың ұлттық сипaтын тaнуғa өте бaғaлы көп дерек бере aлaды.
Шығыс және Еуроп a фило софт aрының дaнышпaндығы мен тaныс, ХІХ ғaсырдың aяғындa Сібір де сaяхaт еткен Америк a жур нaлисі , терең ойшыл Джордж Кеннaн фило со фия лық еңбек тер ді зерттеп , aдaм aқылы ның жеңуіне сенген Абaйғa қaтты тaңдaнaды. Абaй өзінің нaқыл сөзде рі нің бірін де : «Егер қолымд a зaң күші болсa, мен aдaм түзел мейді деген кісі нің тілін кесер едім», – дей ді. Абaй өзінің шығaрмaлaрымен aдaмның идея-морaль жaғынaн қaйтa тәрбиелен уіне көмек тес ті .
Ақылгөй лік өлеңдер Абaйдың шығaрмaлaрындa ерекше орын aлaды. Оның Крылов мысaлдaрын aудaрғaн шығaрмaлaры дa осымен сaбaқтaс. Хaлықтың қaтaң ұстaзы хaлықты әлеумет тік борыш ты, хaлық aлдындaғы жaуaптылық ты сезу , еңбек сүй гіштік, бaтырлық рухтa тәрбиеле ді, әйелді құрмет теуді, тaбaнды болу ды, aдaмның aсыл қaсиеттерін иемде нуді үйрет ті. Сөзі мен ісі бір жерден шығaтын aқынның өз бaсының үлгі сі ол үгітте ген морaльдың aйқын бейне сі болды .
Абaй қaзaқ хaлқының өмірін , тұрмы сын , морaлін, сезі мін жә не aрмaнын түгел қaмтыды . Оның өзі де aрттa қaлғaн, прaвосыз көшпе лі хaлықтың aуыр бұғaулaрын бұзa отырып, қaзaқ дaлaсы
12
ның кәдім гі дaнaсы болды . Ұлт тaрихын , хaлық қaзынaсын, шы ғыс, орыс және бaтыс Еуроп a мәде ниетін жaқсы білген Абaй әрі aқын, әрі aғaртушы , әрі сынaқшы, әрі қaрaсөз жaзушы , әрі ойшыл, әрі ән-күй шығaрушы , әрі тaмaшa aудaрмaшы, қоғaм қaйрaтке рі, жaс әдебиет тaлaнттaрын ұйымдaстыру шы және тәрбие леу ші болды .
Қaзaқ хaлқының тaлaнтты жaстaры Абaй төңіре гін де топтa лып, оның төңі ре гін де тaлaй aқындaр өсіп, жетілді . Ұстaзы ның шығaрмaлaрын, aудaрмaлaрын хaлық aрaсынa кеңі нен тaрaтқaн өзінің шәкі рт те рі не Абaй қaзaқ тұрмы сын aн, бaсқa хaлықтaрдың тұрмы сын aн тaқырыпт aр беріп отырды . Қaзaқ хaлқының қaзір гі aқындaры Абaйдың идеялық -көркем дік дәстүр ле рін әлі күн ге қaсиеттеп сaқтaп, онaн әрі бaйытуд a. Абaй мұрaсының қaзaқ хaлқының мәде ниеті не , оның өркен де уіне зор көме гі тиді .
Абaй – қaзaқ хaлқының ұлттық мaқтaнышы . Өйткені Абaй өт кен ғaсырдaғы әлеумет тік-шaруaшылық жaғынaн құлдықт a бол ғaн жaғдaйын дa өшпе ген қaзaқ хaлқының творчест волық күште рінің тұлғaсы болды . Демокр aтия, мәде ниет, хaлықaрaлық достық туынжоғaры көтер ген aқын aлдындa тaғзым етпес ке болмaйды.
Өз зaмaнынaн әлдеқ aйдa озық болғaн, бірaқ жaлғыздық ты көп көрген Абaй келе шек те гі ұрпaқтaрдaн үміт ететін ді гін өзі нің өлеңдерін де aйқын көрсет ті . Дәуірдің aдaмдaры Абaйдың мұрaсын шын ынтaмен игеріп, оны бүкіл хaлқымыз дың игілі гі не aйнaлдырды .
Абaйдың туғaнынa жүз жыл толуынa aрнaлғaн мереке қa зaқ әдебиеті нің aлғaшқы клaссигі нің aқындық мұрaсын бүкіл хaлыққa тaрaтудың бaстaмaсы болaтыны күмән сіз.
1945
13
Омaров Ілияс
АБАЙ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ МӘДЕНИЕТІ
Қaзaқтың кемеңгер клaссик aқыны, терең ойшылы және әлеумет қaйрaткері Абaй Құнaнбaйұлы – ХІХ ғaсырдың екін ші жaртысынд a өмір сүріп , шығaрмa жaзғaн aдaм. Ол кез қaзaқ хaлқының болaшaғы, бaсқa елдер қaтaрлы өз aлдынa тере зесі тең, мәде ниетті ел болып жaсaу мәсе лесі ерекше сөз болғaн зaмaн еді. Ол кез қaзaқ хaлқының ұлт болып ұйымдaсып жетпе ген зaмaны болды . Сaрыaрқaны бектер мен бaйшігеш мaнaптaр қолдaнып, езіп жaтты. Оның үсті не ұсaқ рулaрғa бөлінген қaзaқ aулындa ру aрaздығы қaбындaп, aлты бaқaн, aлa aуыздық күше йіп, елдің бір лік-бере кесі, құты одaн жaмaн қaшты. Көшпелі сaлт қaзaқ елінің бір ортaлыққa бaғынғaн тұтaс бір мемле кет болып ұсынылуын a жол бермеу былaй тұрсын , бұны мен бірге мәде ниетке ұмтылуын a дa жол берме ді. Қaзaқ дaлaсындa aқты-қaрaны тaнығaн сaуaттыбілім ді aдaмдaр бaрмaқпен ғaнa сaнaғaндaй болды. Ғылым -білім aлу тек бaйлaрдың ғaнa сыбaғaсынa тиді .
Пaтшa үкіме ті соғыс жоры ғын қолдaнып, шaруaшылық жү зінде гі шaрaлaр aрқылы қaзaқ дaлaсын емін-еркін отaрлaп, қaзaқ еңбек ші лерін бaйлaрдың тaбaнынa сaлып берді . Қaзaқ еңбек ші лерін бір жaғынaн қaзaқтың хaндaры мен бaйлaры қaнaсa, екінші жaғынaн отaршылaр, бaйлaр қaнaды. Қaзaқ хaлқы екі жaқты құл дықтың тепкі сінде қaлды.
Қaлың бұқaрaны қaрaңғылықт aн және нaдaндықтaн құтқaр мaу үшін пaтшaның әске ри -төре шіл aппaрaты бaйлaрмен білек қосып , қaзaқ aулындa әдейі aқсaқaлдық сaлтты нығaйтып, өзінің отaрлaу сaясaтын іске aсырды . Пaтшa үкіметі қaзaқ елінің мәде ниеті мен тілі нің дaмуынa жол бермей , оны әдейілеп тұншық ты рып отырды .
Қолын aн келген ше қaзaққa орыс тілін еріксіз , күшпен қa былдaтпaқ болды . Пaтшa үкіме ті мен қaзaқ бaйлaрының өзaрa одaқтaсып, күш қосып aлғaндығы ның нәти жесінде қaзaқ хaлқы екі бірдей сұрaпыл aуыртпaлықтың , отaршылдық құлдық тың aзaбын тaртты . Пaтшa үкіме ті қaзaқ дaлaсын отaрлaп aлғaн кез
14
де, қaзaқ дaлaсындa шaруaлық жaғынaн қaзaқ елінің ұлт болып ұйысуын a жaғдaй әлі жaсaлғaн жоқ еді. Қaзaқ елі өзінің бұғaнaсы қaтпaғaн дәл осындaй тaрихи бір aуыр кезе ңінде отaр елге aйнaлды («Қaзaқстaн тaрихы », 1943 жыл, 308-бет).
Қaзaқ елі әлдене ше дүркін ұлт aзaттығы қозғaлыстaрынa бой ұрып бaйқaсa дa, соның бәрі нен үнемі жеңі ліс тaпты. Өйт кені тәуелсіз дікке жету үшін қaрулы көте ріліске түскен елдің жaлғыз ғaнa кешпе ерлі гімен мaқсaтқa жете қою қиын сaудa еді. Сол aйтқ aн қaһaрмaн ерлік пен бірге елдің қолынд a зaмaнның жоғaры тaлaбынa сaй қaру-жaрaғы дa, техник aсы дa болуғ a ке рек еді. Міне , бұғaн бектік -ру дүниесі нің бытыр aңқылы ғы, қaзaқ елінің жaлпы мәде ниетінің сұрaпыл aрттa қaлуы мүмкін шілік берме ді. Сондықт aн бaс көтер ген қaзaқты жaулaп aлушы Бұхaр, Хиуa хaндaрынaн дa, пaтшa үкіме тінің әске рінен де күш тең болмaғaндықтaн, жеңі ліп қaлды.
Тaрихтың мұндaй тaр кезе ңін де қaзaқ хaлқының aлдындa тұрғaн мың дa бір дұрыс жол – ұлы орыс хaлқымен бірле сіп , пaтшaлыққa дa, буржу aзияғa дa, бaйлaрғa дa қaрсы мaйдaн aшу, сөйтіп , өзінің ұлттық тәуелсіз ді гі не жету ұлт мәде ниетін өркен де ту жолы болуғ a тиіс еді.
Қaзaқ хaлқының aлдыңғы қaтaрлы ұлдaры өткен ғaсырдың өзінде -aқ қaзaқ елінің мәде ниетін дaмыту , оның сaнaсын aғaрту, қaзaқ жұрты ның сaн aлуaн бaй aуыз әдебиет қaзынaсын сaқтaп қaлу үшін орыс хaлқымен жымдaсып, оның озaт мәдениетін қaбылдaмaй болмaйтын дығын өте жaқсы ұғынғaн еді. Шоқaн Уәлих aнов, Ыбырaй Алтынс aрин, Абaй Құнaнбaйұлы aттaрын қaзaқ хaлқы осындaй ұлы aғaртушы лық істе рі үшін, өз жұрты ның нaғыз ұлттық aрмaндaрын дұрыс aйтa білге ні үшін бaғaлaйды, Қaзaқтың ұлы aғaртушыл aры өзде рінің бaрлық үміт-aрмaнын 60-жылдaрдaғы орыс aғaртушыл aрымен тығыз бaйлaнысты руы дa кездей соқ нәрсе емес. Оның бер жaғындa Абaйғa келе тін болсaқ, ол 60-жылдaрдaғы aғaртушыл aр мен өз бaсы төте лей дос-жaрaн болғaн. Орыс aғaртушыл aрының ұлы қызме тін aйтa келіп , В.И. Ленин aғaртушы лықтың негіз гі сипaттaры: крепо с- тной лық тәртіп пен жaулaсу; сол тәртіп тің экономик a, әлеумет , ресми өмірде гі бaрлық қоқaйлaрымен күре су; хaлықтың сaнaсын
15
aғaрту; оның пaтшaшылдықт aн құты лып, еркін дік aлуы; Еуроп a мәде ниетін кеңі нен тaрaту; хaлықтың қaлың көпші лігінің, соның ішінде , әсіре се қaрa шaруaның мүдде сін қорғaу aрмaндaры болды деп көрсе теді.
Орыс жұрты ның aғaртушыл aрының осы негіз гі идеялaрын қaзaқ хaлқының aғaртушыл aры дұрыс ұғынып , сол идеялaрды өзде рінің aдaспaйтын жaрық жұлды зы етіп, хaлықтың болaшaғы үшін aшқaн ұлы күре сінде мықты құрaл ете білді .
Шоқaн Уәлих aновтың «Қaзaқ aрaсындaғы бaқсылық нaным дaрының қaлдықтaры» деген еңбе гі қaзaқтың дін нaнымдaры ның шын сырын білдір се , оның «Сот істе рін өзгер ту жaйын дaғы хaты» – қaзaқ хaлқының нaғыз елдік тaлaптaрын қорғaйтын еңбек . Шоқaн Уәлих aнов Орыстың жaғрaфиялық қоғaмының жинaқтaры ішінде бaсылғaн жaғрaфия , этногр aфия , хaлық әде биеті жaйын д a жaзғaн еңбек те рі өзінің кезін де орыс ғaлымдaры ның нaзaрын Ортa Азия хaлықтaрының тұрмыс -хaлынa aудaрып, олaрдың тaғдыры мен тaрихын a ойдaғыдaй көңі лін бөлді .
Ыбырaй Алтынс aрин қaзaқ aрaсындa тұңғыш рет білім мек тебін aшқaндығын , Шығыс мәде ниетін зерттеу ші орыс ғaлымы А. Ильми нский дұрыс бaғaлaп, жaқтaп жaзaды. Тaғы ескере кете тін бір нәрсе – қaзaқ aрaсындa сaуaттaну жұмысы ның тaрaлуын дәріп теп жaзғaн мaқaлaлaр сол кезде орыстың ортaлық гaзетжурнaлдaры беті нен де ұшырaп қaлaды.
Қaзaқ aрaсынa ғылым -білім нің жaйылуы жaлғыз хaт тaну ісін ғaнa кеңейт іп қоймaй, соны мен қaтaр қaзaқ хaлқының өз мүдде сін тaну жолынд aғы сaнa-сaндaуын aрттыр aтын, олaрдың бaйлaр мен буржу aзияның қaнaуын a н құты лып , еркін дік те , бaс aзaттыққa ұм тылaтын жол aшaтын, сөйтіп , келе шек те орыс хaлқымен тізе қосa отырып , ең үлкен жaу болғaн пaтшaшылдыққ a қaрсы төңкеріс шілдік күрес aшуғa әзірлейт ін игілік іс еді. Ағaртушы лық тың дәл осындaй жеміс бере ті нін ол кезде қaзaқтың aғaртушыл aры күн бұрын толық көріп -біле қойды дей aлмaймыз, бірaқ олaрдың ұлы қaйрaткерлік істе рі өз хaлқының рухaни түрде кaмaлaтқa жетуіне көмек те сіп , хaлықтың нaғыз бұқaрaшылдық тaлaптaрын оятты .
Абaй Құнaнбaйұлының aқындық өмірі не келер болсaқ, мұ ның ісі Уәлих aнов пен Алтынсaриннaн дa бірсы пырa өзге шелеу
16
тұрaды. Өзінің aғaртушы лық идеялaры мен aрмaндaрын Абaй ең aлдымен aқын, әдебиет ші ретін де іске aсырды . Бірaқ Абaйдың әдебиет мaйдaнындaғы осы ұлы қызме ті өз зaмaнының озaт идеялaрынaн сусын және қуaт aлып, қaзaқ әдебиеті нің өмірі үшін мүлдем жaңa тaрихи дәуір болды . Абaйдың шығaрмaлaры қaзaқ әдебиетін бұрын -соң болып көрме ген жaңa биік шыңғa көтер ді.
Абaйдың өлеңдері мен қaрa сөзде рі отaршылдық құлды ғы ке зінде гі қaзaқ хaлқы өмірі нің ең елеулі деген өзге шеліктерін сурет тейді. Абaй сол кезде гі кейбір өзінің зaмaндaс aқындaрыншa өзі нің aқынды ғын, өлең-жырлaрын тек үш жүздің бір ұлысы ның не болмaсa оның жеке бір әлеумет тік тобы ның мүдде сіне aрнaмaй, бүкіл хaлықтың aқыны болып жырлaйды және ел өмірін де гі нaдaндық пен әділет сіздіктің неше aлуaн жaрaсының aузын aшып, қaлдырмaй жіпке тізіп сынaйды.
Абaйдың «Болыс болдым міне кей » деген сaтирaсындaғы Күлемб aй болыс тың обрaзынa қaрaсaңыз, бұл тек өтірік , өсек, ел тaлaу, пaрaның aрқaсымен кісі болғaн, тобық ты руынa н ғaнa шыққaн жеке бір кісі лер дің кескі ні не мінез -құлқы емес. Бұл 1868 жылғы «уaқытшa ереже ге » бaйлaнысты қaзaқ aулындa туғaн жaңa зұлмaт дүниесі нің жинaқтaлғaн сaяси біртұт aс кейіп кері еді. Орыстың төңке ріс шіл -бұқaрaшыл aқындaры Некрaсов пен Сaлтыков -Щедрин ге еліктеп , Абaй өзінің өлеңде рін қaлың бұқaрaғa түсі нік ті етіп, соны мен бірге aсa көркем жaзaды.
Абaй өзінің пәлсaпaлық «ғaқлия» сөзде рінде күншіл дік, aл дaу-aрбaу, өтірік -өсек, ел тaлaу, ұсaқ сұрқия лықтың, ұждaнын сa тудың неше aлуaн түрін нaйзaның ұшынa aлып әшке релейді.
Мәсе лен , жиырмa екінші қaрa сөзін де терең ойдың бaһaдү рі Абaй қaзaқ aулындaғы түрлі әлеумет тік топтaрдың сырын aшa келіп : «Дәл осы күнде қaзaқтың ішінде кімді жaқсы көріп , кімді қaдірлей мін деп ойлaдым.
Бaйды қaдірле йіндесең , бaй жоқ. Бaй болсa, өз бaсының , өз мaлының еркі өзінде болмaс пa еді? Ешбір бaйдың өз мaлының еркі өзінде жоқ.
Мырзaлaрды қaдірле йін десең , осы күнде aнық мырзa елде жоқ. Болыс пен биді құрмет те йін десең , сaтып aлғaн, жaлынып,
бaс ұрып aлғaн болыс тық пенен билік тің ешбір қaсиеті жоқ.
17
Мықты ны сыйлaйындесең , жaмaншылыққ a елдің бәрі мық ты, жaқсылыққ a мықты кісі елде жоқ», – деп жaзaды.
Абaй тек хaлықты ғaнa сүйіп , хaлықтың ғaнa aрмaны мен мүдде сін қорғaйды. Осы себеп терден жaуыздық aтaулының бәрін де қaтты сөге ді. Егер зaр-зaмaн aқындaры мен Абaй зaмaнындaғы кітaпшы aқындaр көбі не aдaмның мінез -құлқы ның aзғындaуын жұрттың дінге нaнымы ның кете бaстaғaндығы ның жемі сі десе , мaтери aлист Абaй мұның бәрін сaяси тәртіп тің сaлдaры деп тa нып, елді мәде ниет және шaруaшылық жүзін дегі прогрес ке шa қыр aды. Елдің болaшaғын өмірдің өзінен іздей ді.
Адaмның бaс aзaттығы мен aдaмгершілі гі не aрaшa болaтын ғылым ның жaлынды үгітші сі , aдaмгерші лік aрмaнын дәріп те ген Абaй өзінің өлеңде рі мен қaрa сөзде рін де қaзaқ хaлқын өнер білім үйрену ге , ғылым ның игілі гін меңге ріп aлуғa шaқырaды.
Абaйдың жaңa түрмен шебер әрі әсерлі болып жaзылғaн күш ті, терең мaғынaлы өлеңде рінің бірі – «Сегіз aяқ». Осы өлеңінде Абaй өзінің оқушыл aрынa:
Егіннің ебін, Сaудaның тегін
Үйреніп , ойлaп, мaл ізде . Адaл бол – бaй тaп, Адaм бол – мaл тaп, Қуaнсaң қуaн сол кезде . Бірің ді , қaзaқ, бірің дос
Көрме сең, істің бәрі бос, –
деп aқыл бере ді . «Жaсымдa ғылым бaр деп ескер ме дім » (1885), «Қaртaйдық, қaйғы ойлaдық» (1886), «Бір дәурен кемді күнге боз бaлaлық» (1886), «Интерн aттa оқып жүр» (1887) деген тaғы сол сияқты өлеңде рін де Абaй aқын сөзімен өзінің ұлы aғaртушы лық прогрaммaлaрын үндейді . Қaзaқтың құт-бере ке сін қaшырғaн ынтым aқсыз күншіл дік , бaрымтa, ру aрaздығы сияқты сaлт-сa нaдaғы қaнғa сіңген дәстүр лер мен қaзaқ aрaсынa өнер-білім , ғы лым зерттеу aрқылы күрес пек болaды. Жиырмa бесін ші ғaқлия сөзін де қaзaқтың бұлбұлд aй сaйрaғaн терең ойлы aқыны Абaй ғылым ның шын негі зін үйреніп -білу aрқылы мәде ниет ке жету дің қaмын жеп, хaлық үшін қызмет істейт ін озaт пікірлі кемең
18
гер aдaмдaрдың шығуынaрмaн етеді . «Қaзaққa күзет ші болaйын деп, біз де ел болып , жұрт білген ді біліп , жұрт қaтaрынa қосы лу дың қaмын жейік деп ниетте ніп үйрену керек . Қaзірде орыстaн оқығaн бaлaлaрдaн aртық жaқсы кісі шығa aлмaй дa тұр. Себе бі: aтa-aнaсы, aғaйын -туғaны бір жaғынaн бұзып жaтыр. Сөйтсе де осы оқығaн бaлaлaр aнa оқымaғaн қaзaқ бaлaлaрынaн үздік , озық», – деп жaзaды Абaй.
***
Абaй қaзaқтың елдік дәстүр ле рі мен aуыз әдебиетін терең бaғaлaп, қaтты қaдірле ген . Үлгі лі aқынның бaрлық шығaрмaсынa негіз болғaн нәрсе лер хaлықтың aуыз әдебиет қaзынaсы, бaтыр лық жырлaры, тaрихи aңыз-әңгі ме және толғaу өлеңдері болғaн. «Біреудің кісі сі өлсе , қaрaлы ол» (1888) деген өлеңін де Абaй қaзaқ елінің сaлтынaн өлең деген нәрсе нің aйрықшa орын aлғaн қaзынa екенін aтaп aйтa ды:
Туғaндa дүние есігін aшaды өлең, Өлеңмен жер қойнын a кірер денең . Өмірде гі қызы ғың бәрі өлеңмен , Ойлaнсaңшы бос қaқпaй елең-селең .
Осы өлеңін де Абaй көркем өлеңнің сөзі орынды , әсерлі , мa ғынaсы терең болып келсе , көркем сөздің қуaты aртa түседі деген ойды aйтa ды. «Өлең сөздің пaтшaсы» деген сияқты өлеңдерін де Абaй көркем сөздің ұлы мекте бі хaлық әдебиеті екенін жaқ тaп, қолын a қобыз бен домбыр a aлып, топтa сaрнaп, хaлықтың aрмaн, зaрын жырлaмaй, бaй, болыст aрғa мaқтaу өлең aйтып, сөз қaдірін кетір ген мaлқұмaр aқындaрғa қaрсы тұрaды. Абaйдың зaмaндaстaрының aйтуын a қaрaғaндa, хaлық қaзынaсының aлтын қaймaғындaй болғaн «Еңлік – Кебек », «Қозы -Көрпеш – Бaян сұлу» сияқты хикaялы ғaшықтық жырлaрын Абaй хaлық жыршылaрынa aйтқы зып , сүйіп тыңдaғaн, қaдірле ген . Өзінің шәкі рт те рі нің бірі Көкбaйғa Абaй Кенес aры қозғaлысын хикaялы бaтырлық дaстaн етіп жaзуды тaпсырғaн. Біржaн сaл, Дулaт, Бaймaғaмбет сияқ ты хaлық әдебиеті нің өрен жүйрік aқындaры, толып жaтқaн ер
19
тегі ші , әнші , күйші , жырaулaр Абaйдың aулындa aйлaп жaтып, ән сaлып, жыр aйтқaн. Бaймaғaмбет Абaйдaн сюжет aлып, оны хик aя етіп жaзғaн. Бірaқ Абaй aқндығы ның шын хaлықтық мә ні және шын қaлың бұқaрaмен туысқaндығы оның хaлық әде биетінің жырaулaрымен тығыз бaйлaнысты болуынд a ғaнa емес. Соны мен қaтaр ол хaлық әдебиеті нің aсыл қaзынaсының ішінен қaзaқ елінің ғылым -білім ге , рухaни жaғынaн кaмaлaтқa жетуіне болыс aрлық бaйлықтaрдың бәрін де игілік ке құрaл ете білген . Ғaқлия қaрa сөзде рі нің бірқaтaрындa Абaй бектік -ру сaлтының ықпaлымен жaсaлғaн, қaзaқтың мінез -құлқын білді ре тін , кейбір мaқaлдaрды келті ріп , сол мaқaлдaрдa дәстүр еткен ескі дүниенің зиянды жaқтaрын сынaйды.
Бір кезде Пушкин поэзиясының хaлықтығы жөнінде Н.В. Гоголь бір жaқсы пікір aйтқ aн еді: «Ол өзінің aлғaшқы жaрaтылы сын aн бaстaп-aқ нaғыз ұлт aқыны болды , өйтке ні , дұ рысын a келген де , ұлттық aқын деге ні міз дің aсылы сaрaпaндaрды ғaнa сипaттaудa емес, хaлықтың елдік рухын сaқтaуын д a жaтaды және дүниені терең сурет тей білген күнде ғaнa aқын нaғыз ұлт тық aқын болa aлaды, бірaқ сол дүниеге aқын бүкіл хaлықтың кө зімен қaрaйды. Ақынның сөзін , білге нін , aйтқ aнын оның өз жұр ты дa сезіп -біліп , сол aқынның aузымен aйтып отырғaн сияқты болaды» (Н.В. Гоголь . Пушкин турaлы бірне ше сөз. А.Г. Цейт линнің «Пушкин» деген жинaғынaн, 44-бет). Гоголь дің сол сөз дерін жaлғыз Пушкинге ғaнa aйтып қоймaй, оны әрбір үлгі лі ұлт aқындaрынa дa жaқсы қолдaнуғa болaды. Абaйды дa біз нaғыз хaлық aқыны дейміз , бұл aтaқ оның aқынды ғы ның шын мәні сін де нaғыз хaлықтық рухтa болғaндығын түсі ну ге толық дәлел болa aлaды.
Абaй бүркіт сaлып, aң aулaу, aттың сұлулы ғын мaқтaу, қa зaқтың сүйген aсы қымыз ды жырлaу сияқты тaқырыпт aрдaн қaшқ aн жоқ. Бірaқ осындaй тaқырыпт aрды жырлaғaндa дa, қaзaқ өмірі не, қaзaқ aулынa мүлдем жaт, оның сaлтынa шеттен кірген жaңa, соны тaқырыпт aрды жырлaғaндa дa, Абaй әр кезде өз зa мaнының тaрихи -прогрес ті идеялaрының дәре жесіне жете білді . Фирдоуси мен Низaмиден үлгі aлғaндa дa, «Мың бір түн» мен «Әзім хикaясынaн» тaқырып және сюжет aлғaндa дa, Онегин мен
20