54

Кеңес өкіметінің алғашқы қадамдарының

сәйкесбарлықмемлекеттік,қоғамдықжәнежеке

бірі ретінде В.И. Ленин халыққа білім беру

меншік мектептерде дінді оқытуға тыйым са-

жүйесінің жаңа сипаттағы реформаны жүзеге

лынды [3, л. 44].

асырды. 1917 жылы 11 қарашада Ағарту Халық

Халыққа білім беру реформасының жүзеге

Комиссариаты қарамағындағы Мемлекеттік ко-

асырылуына діни қызметкерлер мен дінге

миссия жариялаған үндеуде елдегі сауатсыздық

сенушілер қарсылық білдірді. Жергілікті жер-

және надандықпен күресу мақсатында қысқа

лерде дін қызметкерлері ата-аналарға балала-

мерзім ішінде жалпыға бірдей сауаттылық

рын кеңестік мектепке жібермеуге кеңес беріп,

беріп, міндетті түрде тегін оқытатын мектептер

кедергі жасауға тырысты, 1918 жылғы мектеп

жүйесін құру қажеттілігі атап көрсетілді. Мек-

нұсқаушыларының

есептеріне

сәйкес

кейбір

теп реформасын жүзеге асыруды халыққа білім

губернияларда мектептің діннен бөлінуіне бай-

беру жөніндегі комиссияны басқарған А.В. Лу-

ланысты туындаған ұжымдық

қарсылықтар

начарскийге жүктелді [1, 118-119]. «Шіркеудің

орын алған. Ауылдық және қалалық жерлер-

мемлекеттен және мектептің Шіркеуден бөлінуі

де кейбір ата-аналар мектепте бұрынғыдай дін

туралы» декрет мазмұнына сәйкес 1917 жылғы

ілімін оқытып, дұға оқуды үйретуді талап етті.

24 желтоқсанда Халық комиссарлар Кеңесі

Халыққа білім беру бөлімдерінің нұсқауларына

«Тәрбие мен білім беру ісінің дін басқармасы

қарамастан бір қатар мектептерде дін ілімін

қарамағынан Ағарту Халық комисариаты (АХК)

оқыту жалғасып,

діни ғұрыптар

орындал-

қарамағына беру туралы» деп аталған қаулы

са, ал діни мейрамдар кезінде ата-аналардың

қабылдады. Қаулыға сәйкес барлық шіркеу –

қысымымен оқу сабақтары өткізілмеді [1, 120].

приходтық мектептер, діни училишелер мен

Осы мәселеге байланысты кейбір орын алған

семинариалар, әйелдерге арналған епархиялық

оқиғаларды қарап шығайық. 1919 жылғы 13

училищелер, миссионерлік мектептер, академи-

ақпандағы Ақтөбе уездік атқару комитетінің дін

ялар Ағарту Халық комиссариаты қарамағына

қызметкерлерін

мектептерден шығару

туралы

өтті[2,129].1918жылғы17ақпандақабылданған

отырысының хаттамасында дін қызметкерлерін

қаулыға сәйкес 1918 жылдың 1 қаңтарынан ба-

училищелерді

меңгеруден және

мұғалімдік

стапбарлықдіндердіңіліміноқытушылауазымы

қызметтен босату туралы мәселе қаралғандығы

жойылды [1, 19]. 1918 жылғы 18 ақпанда АХК

жазылған. Билік органы шығарған осы шешімге

жанындағы Мемлекеттік комиссия қабылдаған

байланысты училищелерде меңгеруші қызметін

«Зайырлы мектеп жөнінде» деп аталған қаулыға

атқарған және мұғалімдік қызметтегі барлық дін

ISSN 1563-0307

Journal of Philosophy, Culture and Political Science. №4 (62). 2017

121

қызметкерлерін жұмыстан шығарып, олардың

ский, Красиков және хатшы Тучков қатысты.

орнына қажетті мұғалімдерді жұмысқа алған

Бұл отырысты да мұсылмандық оқу мәселесі

[4, 26]. Семей облыстық Кеңесінің 1918 жылғы

бойынша жоспарланған баяндама талқыланбай,

4 сәуірде қабылдаған қаулысында барлық ме-

Комиссияның

3 сәуірде

болатын

отырысы-

кемелерге қарасты азаматтық оқу орындарын-

на қалдырылды [8, л. 34-35]. 1923 жылдың 3

да дін пәндерінің оқытылуы тоқтатылып, білім

сәуірінде

өткізілген

Комиссия

отырысында

алушылардың ата-аналарының қалауларына

күн тәртібінде қаралған үш мәселенің – ішінде

қарай

және өзара

келісім

негізінде дін

мұсылман мәселесіне қатысты Қарахан және

ілімін оқытуға арнайы тұлғаларды шақырта

Петерс баяндамасы тыңдалып, дін оқуы ту-

алатындағы атап көрсетілген [5, 160]. Діннің

ралы: «2.2. Мектептерде ешбір жағдайда

мемлекеттен және мектептің діннен бөліну

Құран оқытуды және жалпы діни оқытуға жол

ісінің іс жүзінде жүзеге асырылуы Кеңес

берілмесін...» дейтін қаулы қабылданды [9, л.

өкіметі

жоспарлағандай қиындықсыз біркелкі

38-39]. Алайда бұл қаулы жергілікті жерлерде

жүрмеді. Декретті жүзеге асыру мақсатында

орындалмай заң бұзушылық орын алған. Мыса-

АХК халыққа білім беретін барлық жергілікті

лы,1923жылғыақпанайындашыққаннөмірінде

оқу бөлімдерін мектеп қабырғасында діни

қостанайлық«Степнаязаря»газеті,губерниялық

ғұрыптарды жүзеге асыру мен дін оқуына жол

халыққабілімбөлімініңқаладаоқушыларғадіни

бермеуді міндеттегенімен декреттің ислам дінін

ілімді насихаттаған жеке меншік екі мұсылман

оқуына қатысты жұмыстары орындалмауы жиі

мектебінің жұмыс істеп жатқандығын анықтап

орын алды. 1922 жылға 28 сәуірдегі Қазақ АКСР

жапқандығын, ал сабақ жүргізген мұғалімдердің

АХК-нің жазбаша үкімінде елдің мектептерінде

сот алдында жауапқа тартылғандығы туралы

дін ілімін оқыту, декретережелерінбұзуарқылы

жазған [4, 57].

жүзеге асырылып жатқандығы және ережені

Мұсылмандық діни оқуға қатысты билік

бұзған

оқытушылардың

жауапкершілікке

органдарыныңшешімдеріойдағыдайнәтижебер-

тартылатындағы атап өтілген [6, 174].

мегеннненкейінбұлмәселені1923жылдыңмау-

1923 жылдың қаңтар айында өткен Бүкіл

сымында Уфа қаласында өткізілуі жоспарланған

Одақтық Атқару комиссариаты (БОАК) Төрал­

мұсылман

дінбасыларының съезінде

бірқатар

қасы отырысының күн тәртібінде басқа бірқатар

мәселелерімен

бірге

талқылау ойластырылған

мәселелермен бірге декреттің 11 тармағы

болатын. Осы себепті Комиссияның 1923 ж.

бойынша

Түркістан

өлкесінде

мұсылман

15 мамыр күні өткізілген отырысында Брой-

мектептерінде дін оқыту мәселесі қаралды. «Аса

до ұсынған съезд жұмысының бағдарламасы

құпия»дегентаңбасыбарбұлқұжаттаТүркістан

қабылданды. Бағдарлама бойынша: «Мұсылман

Орталық Атқару комитетінің – кеңестік мектеп-

діни ілімін оқыту саласында оны мектептер-

терде дін оқуын енгізу ұсынысы талқыланып,

де оқытуға тыйым салып, жеке үйлер мен

қабылданбағандығы жазылған [3, л. 30]. Жалпы

мешіттерде оқытуға руқсат беру» мүмкін болды

исламдіниіліміноқытуғақатыстыдекретталап-

[10, л. 3-4]. Съезге қатысушы билік өкілдеріне

тарын жүзеге асыру мәселесі, Кеңес өкіметінің

дін ілімін оқытуға қатысты мынадай қосымша

алғашқы жылдарында күн тәртібінен түспеген

нұсқау берілді: «съезде діни ілімді оқыту ту-

жәнеоныжүзегеасырудақиындықтарболды.Ре-

ралы шешім қабылдаудың қажеттігі жоқ, бұл

сей коммунистік (большевиктер) партиясының

мәселе жөнінде сайланған Діни басқарма мен

орталық комитетінің (РК(б)П ОК) жанындағы

кеңес билігі өзара келісуі тиіс» [11, л. 8-9]. 1923

Шіркеудің мемлекеттен бөлінуін жүзеге асыру

жылғы 17 шілде күні өткізілген Комиссия оты-

жөніндегі Комиссияның 1923 жылғы 2 қаңтарда

рысында оқушыларға мұсылмандық діни ілімді

өткізілген

отырысында

мұсылман

балаларына

оқыту мәселесі қайта қойылды. Алайда АХК

діни ілімді оқыту мәселесі қаралды. Алайда Ко-

комиссарының

баяндамасы

тыңдамағандықтан

миссиянақтышешімшығармай,аталғанмәселеге

бұл мәселені талқылау Комиссияның кезекті

қатысты талқылауды Ұлт істері жөніндегі

отырысына дейін қалдырылды [12, л. 19-20].

Халық Комиссариатының (ҰІХК-ның) комис-

Комиссияның1923жылғы21тамыздаөткізілген

сары Бройдо және Мемлекеттік Саяси Басқарма

отырысының

күн

тәртібінде

мұсылмандық

(МСБ)тарапынанПетерстішақыртып,солардың

оқу мәселесі қаралды. Комиссияның Төрағасы

қатысуымен болатын кезекті отырысқа дейін

Смидович, мүшелері Менжинский, Нарима-

қалдыруды шешті [7, л. 23]. Осы Комиссияның

нов, Красиков, Петерс және хатшы Тучков

1923 жылғы 20 наурызда өткізілген отырысына

қатысқан отырыста мұсылмандық оқу мәселесі

Смедович (төраға), мүшелері Панов, Менжлен-

бойынша «Кеңес мектебінің сатысын аяқтаған

122

Хабаршы. Философия сериясы. Мəдениеттану сериясы. Саясаттану сериясы. №4 (62). 2017

оқушыларға мешіттерде діни ілімді оқыту

жатына салынды. Солтүстік пен батыстағы

мүмкіндегі берілсін» деген шешім шығарылып,

қалаларда мешіт ғимараттары көп жағдайда

аталған мәселеге қатысты Смидович пен Петер-

татар кәсіпкерлерінің қаражаты есебінен са-

ске және Ағарту халқоматы өкілдеріне бір апта

лынды. Осыған байланысты Ақмола, Көкшетау,

ішінде БОАК-та қаралатын жобаны дайындап,

Петропавл, Семей, Орал мешіттерінің сырт

оны Комиссия қарауына беру жүктелді [13, л.

бейнесі, Еділ бойы қалаларының мешіттеріне

30]. Смидович дайындаған БОАК жобасына

ұқсас болып келді. Қазақстанның Оңтүстігіндегі

түзетулеренгізіліп,Комиссияның13қыркүйекте

қалалардағы мешіттер, ортаазиялық үлгіде са-

болған отырысын қабылданды [14, л. 32].

лынды. Медреседегі оқу 20-30 жасқа дейін

Қазан төңкерісіне дейін қазақ ауылдарында

жалғасты. Осы кезең аралығында тәлім алушы

балаларсауатынмолдалардан ашқан.Молдалар-

оқытудың үш деңгейінен – төменгі, орта және

данбасқасауатыбарадамболмағансоңолардың

жоғарғы сатылардан өтуі тиіс еді. Медреседе

беделі жоғары болды. Молдадан сабақ алу үшін

оқытылатын пәндер арасында араб тілі, логика,

ата-аналар натуралды ақы төлеп немесе балалар

риторика, мұсылман догматикасы, философия

оқу ақысын молдалардың шаруашылығында

және құқық болды. Шығыс әдебиеті мен по-

жұмыс істеп өтеген. Ұлын молдаға оқуға бе-

эзиясын оқытуға көп көңіл бөлінді [5, 94-95].

рер кезде қазақ әдетте: «баламның сүйгі менікі,

ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басын-

еті сенікі» дейтін қағиданы басшылыққа алып

да Ресей империясының мұсылман халықтары

отырған. Басқаша айтқанда молда қандай әдіс

арасында жаңа үлгідегі мектептер кең тара-

қолданып, жазаласа да өз еркі, бастысы – балаға

ды. Қазақстан да мұндай мектептер Қазалы,

жазуды, діни ілімді оқытуды үйретсе болғаны.

Перовск, Верный, Семей, Ақмола, Ақтөбе,

Қазан төңкересіне дейін қазақ жерінде медре-

Қостанай, Орал және басқа қалаларда ашылды.

селер мен мектептер саны төмендегідей бол-

Осы мектептерде ислам ілімімен қатар жалпы

ды: Ақмола облысында 1896 ж. 13 медресе мен

адамзатқа ортақ дүнияуи білім де берілді. Пат-

мектеп болса, ондағы оқушылардың саны 547

ша өкіметі мұсылман мектептерін жаппады,

болды, ал 1898 ж. 11 медресе мен мектеп және

бірақ жаңадан ашылған мектептерде орыс тілін

онда оқитын оқушылар саны 425 болды; Семей

оқытуды енгізді.

облысында 1884 ж. 10 медресе мен мектеп, ал

1924 жылдаң 22 сәуірінде Комиссия ислам

1895 ж. 17 мектеп пен медресе болып, оларда

діни ілімін оқытуға рұқсат беру жөнінде РК(б)

сәйкесінше 615 және 900 оқушы окыған. Ме-

П ОК Саяси бюросының қаулысын негізге

дресе мен мектептердің саны жағынан Орал мен

ала отырып, Бүкіл одақтық мемлекеттік сая-

Сырдария облыстары алдыңғы қатарда болды.

си басқармаға (БМСБ-ға) жергілікті жерлер-

Оралоблысында1896ж.206,ал1897ж.198мек-

ге арналған құпия нұсқау үкімін шығаруға

теп пен медресе жұмыс істесе, ал Сырдария об-

міндеттеді. 1924 жылдың 9 маусымындағы

лысында 1892 ж. олардың саны 1535, ал 1895 ж.

БОАК Төралқасының отырысында ислам діни

2443-ке дейін жеткен. Аталмыш облыстардағы

оқуына қатысты арнайы комиссияның баянда-

оқушылар саны аталған жылдар аралығында

масы тыңдалып, төмендегі шешім қабылданды:

27082-ден 28898-ге дейін өскен. Жетісу облы-

«Патша өкіметінің түркі халықтарының тілі,

сында 1891 жылы 64 мектеп – медреседе. 12510

мектептері мен мәдениетіне қатысты қудалау

оқушы білім алса, ал 1897 ж. 88 мектеп пен ме-

мен тыйым салу саясатының нәтижесінде

дреседе 12835 бала оқып білім алған [5, 93].

олар басқа халықтармен салыстырғанда

Мектептердің екі түрі болған. Олардың бірі

экономикалық және мәдени даму жағынан арт-

мешіттердің қарамағындағы стационарлық мек-

та қалды. РКФСР үкіметі халықтар арасындағы

тептер болса, ал екіншісі – «көшпелі» мектеп-

теңсіздікті түбірімен жою үшін қаулы етеді:

тер. Қазақтар арасында мектептің «көшпелі»

1. а) Ағату халық комиссариаттары тара-

түрі кең таралды. Мысалы, ХХ ғасырдың ба-

пынан түркі халықтары үшін мектеп, басқа да

сында Жетісу облысында 247 «көшпелі» мектеп

саяси-ағарту мекемелері санының артуы мен

болса, ал мешітке қарасты мектептердің саны

оқытудың ана тілінде болғанына назар аударыл-

небары 34 болды [5, 94]. Медреселер негізінен

сын; түркі халықтары үшін өскелең ұрпақтың

мешіті бар ірі елді мекендерде, қалаларда

тиісті білім алуына мүмкіндік беретін кеңес мек-

орналасқандықтан оларда оқитын оқушылар

тептер жүйесінің жоспары жасалсын; аталған

үнемі тіркеулі болды. Медресе ғимараты кей-

жоспардың неғұрлым қысқа мерзім ішінде және

де дінге сенушілердің қаражаты есебінен не-

жергілікті халықтың қолдауымен жүзеге асыры-

месе «қайырымдылық жасаушылардың» қара­

луы үшін шаралар қолданылсын.

ISSN 1563-0307

Journal of Philosophy, Culture and Political Science. №4 (62). 2017

123

б) Шіркеудің мемлекеттен және мектептің

ша ислам

діни ілімін оқытуға мұсылман

шіркеуден бөлінуі туралы декретті негізге ала

дінін ұстанушы түркі емес халықтарға рұқсат

отырып, Ішкі істер және АХК тарапынан кеңес

етілді [17, л. 33]. 1924 – 1926 жылдарға қарай

мектептерінде діни ілімді оқытуға жол бермеу

мұсылман мектептері санының өсуі, жалпы

мақсатында қажетті шаралар қолданылсын.

мұсылман қозғалысының белсенділігі, Кеңес

в) Түркі халықтарының тұрмыс ерекшелігін

өкіметінің дінге қарсы жүргізген үгіт-насихат

ескере отырып, мешіттерде мұсылман дін

жұмысының

жүзеге

асырылуы

айтарлықтай

оқуына: 1) бірыңғай еңбек мектебінде 1 сатыны

қиындықтар туғызды. 1926 жылғы 27-29 сәуірде

толық аяқтап, аяқтағаны туралы ресми куәлігі

БК(б)П ОК үгіт-насихат бөлімінің дінге қарсы

бар тұлғаларға. 2) 14 жасқа толып, толғандығы

өткізілген жиналысында қабылданып, кейін ОК

туралы ресми куәлігі бар тұлғаларға рұқсат

жанындағы Дінмен күрес жөніндегі Комиссия

етілсін. [15, л. 31].

мақұлдаған» КСРО ұлттары арасындағы дінге

РКФСР үкіметінің жоғарыдағы қаулысын

қарсы үгіт-насихат туралы» деп аталған тези-

орындау мақсатында Ағарту халық комисса­

стерде мұсылман ұйымдарына баса назар ауда-

риатының орынбасары Яковлев және Ішкі

рылып, мұсылман діни мектептерінен келетін

істер халық комиссарының орынбасары Болды-

қауіп атап өтілді.

рев қол қойған «аса құпия» деген таңбасы бар

МСБ-нің1926жылдыңекіншіжартысындағы

нұсқау шығарылды. Нұсқаудың мазмұны мы-

дінбасылардың қызметін сипаттайтын ақпара­

надай: «БОАК Төралқасының 9/VІ-24 ж. және

тында Қазақстанның Жам-Бөкей уезінің Урдин

28/VІІ-24 жылғы мұсылман дінін оқыту туралы

болысына қарасты Жекун ауылдық кеңесінде

қаулысын (18-хаттама) орындау мақсатында

бай, ақсақалдар мен молдалардыңбастамасымен

Ішкі істер және Ағарту халық комиссариаттары-

заңсыз түрде Құран оқытатын мектеп ашылып,

на түсіндіріледі:

онда 30 ер баланың білім алғандығы, молдаға

1.Дінніңмемлекеттенжәнемектептіңдіннен

оқып жатқан балалардың ата-аналары өз

бөлінуі туралы декреттің нақты мағынасына

есебінен ай сайын 30 рубль төлеп отырғандығы

сәйкес кеңес мектебінде, соның ішінде түркі

туралы жазылған. Орал, Сырдария, Ақмола гу-

және мұсылман дінін ұстанған басқа да шығыс

бернияларында заңды және заңсыз түрдегі діни

халықтарының мектептерінде дін ілімін оқытуға

мектептер қатар жұмыс істеп қана қоймай,

жол беруге болмайды.

олардың санының артуы байқалды. Ал Сырда-

2.Шығысхалықтарыныңкейбіртоптарының

рия облысының Хұсман ауылында жергілікті

мәдени жағынан артта қалуын ескере отырып,

халықтың бір бөлігі өз балаларын кеңестік мек-

ислам діни ілімін оқытуға, бірақ жалпы сау-

тептен алып, мешіт қарамағындағы мектепке

ат ашуына емес, кеңес мектептерінен тыс, тек

берген.

мешіттерде БОАК Төралқасының 9/VІ-24 ж.

Батысзерттеушілерікеңесөкіметініңисламға

және 28/VІІ-24 ж. қаулысына сәйкес келетін

қатысты 20-шы жж. ортасына дейін орын алған

тұлғаларға рұқсат етілсін.

саясатты Азия елдерін әлемдік революцияға

3. ІІХК және АХК-нің жергілікті органдары-

тарту мақсатында жасалған жарнама ретінде

на төмендегіні қадағалау міндеті жүктелсін:

қарастырады. Осыған байланысты 1926 ж. РК(б)

а) мешіттерде дін оқуы түрінде жалпы білім

П Қазақ өлкелік комитетінің «Дінге қарсы үгіт-

беретін пәндер оқытылмасын;

насихат жұмысы туралы» резолюциясында

б)дінілімісабақуақытынантысоқытылсын;

діннің таптық мәні ашып көрсетіліп, мұсылман

в) дін оқуы оқытылатын ғимараттар оқу

дінқозғалысыныңәлеуметтікмәніжағынанкеңес

орындарына қойылмайтын санитарлық талап­

өкіметінеқарсысипатыатапөтілді.Резолюцияға

тарға сай келсін;

сәйкес Қазақстанда мұхтасибат институттарын

4. Ислам діни оқуын рұқсат уездік, губер­

жауып,қайтақұрылуынажолбермеуұсынылды.

ниялық және облысты атқару комиссарлар мен

Билікоргандарыдіниқызметкерлердіңқызметін

әкімшілік органдар арқылы беріледі:

қатаң бақылауға алып, діни жиналыс, съезд,

5. ІІХК-нің әкімшілік органдары дін оқуын

мешіттердің салынуы билік органдарының ар-

оқытатындарды нақты тіркеуге міндетті.

найы рұқсатымен жүзеге асырылды. Жергілікті

6. Осы нұсқаудың орындалуы ІІХК және

органдар орталық

мемлекеттік

мекемелерге

АХК-нің жергілікті органдарына жүктелсін...»

діни өмірге қатысты ақпарат беріп отырды.

[16, л. 32].

Қорыта айтқанда, кеңес өкіметінің исламға және

Осы қаулығы сәйкес БОАК қарамағындағы

мұсылмандарға қатысты саясаты «социалистік»,

Ұлт істері жөніндегі бөлім шешімі бойын-

«дінсіз қоғам құру»

жолында жалпы дінмен

124

Хабаршы. Философия сериясы. Мəдениеттану сериясы. Саясаттану сериясы. №4 (62). 2017

күрес аясында жүзеге асырылды. Большевиктік

байланысты дінге қарсы күштеу шаралары да

биліктің алғашқы жылдары исламға қатысты

белсендіріліп,дінимектептер,мешіт-медреселер

саясаты ашық қарсыласу түрінде емес, сақтық,

жаппай жабылды. 20-шы ж. екінші жартысынан

жанама сипатта жүзеге асырылғанымен, көп

бастап мұсылман дін басыларының реакциялық

ұзамай исламға қарсы шабуылға ұласты. Қазақ

қызметі әшкереленіп, «мұсылмандардың кеңес

жерінде діннің мемлекеттен және мектептің

өкіметіне қарсы сипаты» туралы тұжырым жа-

діннен бөлінуі туралы декрет ережелерінің

салды. Кеңес өкіметінің исламға қарсы шабуы-

жүзеге асырылуына қатысты заңсыздықтар жа-

лы мұсылман оқу орындарына қатысты саясаты-

заланып отырды. Діни қозғалыстың күшеюіне

нан да көрініс тапты.

ISSN 1563-0307

Journal of Philosophy, Culture and Political Science. №4 (62). 2017

125

126

Хабаршы. Философия сериясы. Мəдениеттану сериясы. Саясаттану сериясы. №4 (62). 2017

128

Хабаршы. Философия сериясы. Мəдениеттану сериясы. Саясаттану сериясы. №4 (62). 2017

клопедиялар мен анықтамалық брошюраларда,

еліміздегі алғашқы филиалы 2001 жылдың 29

атапайтатынболсақ,ДінІстеріКомитеті,Діндер

шілдесінде Алматы қаласында ашылған (Байте-

мен

мәдениеттің

халықаралық орталығымен

нова, 2010).

жазылған қысқаша «Религиозные объединения

Шіркеу мәліметтері бойынша Қазақстанда

в Казахстане: Справочник» анықтамалығында,

сенушілер саны қазіргі күні 275 адамға жет-

«Религии в Казахстане: Хрестоматия в 2-х ча-

кен. Елімізде мормондар ұйымының 2 прихо-

стях» хрестоматиясында ұйымның тарихы мен

ды бар, олар бас қаламыз Астана мен Алматы-

ілімі жөнінде қысқаша жазылған. Сонымен

да орналасқан. Алматы қаласындағы приход

қатар, заманға сай интернет ресурстар да пай-

Достық пен әл-Фараби даңғылдары қиылысқан

даланылды, орыс және қазақ тілді ғаламтордағы

жерде орналасқан. Азиядағы статистикаға

мақалаларталданып,оларғасілтемелержасалды.­

қарайтын болсақ, аталмыш шіркеудің сенушілер

Негізгі бөлім

саны 1 111 204 адамды құрайды екен. Сонымен

қатар, 42 миссионер белсенді қызмет атқарып

жүр (www.mormon.org).

Қазақстандағы

мормондар шіркеуі жайлы

Алматы қаласы, Самал-3 ықшамауданында

айтпас бұрын бұл ұйымның тарихын білуіміз

орналасқан мормондар шіркеуін іздеп табу

керек. Аталмыш қауымның пайда болу тари-

оңайғасоқпады.Ақырындакөпқабаттыүйлердің

хы туралы қысқаша айтып өтейік. Шіркеудің

арасында, қуыста, жолдың тұйық жерінде

негізін қалаушы Иосиф (Джозеф) Смит. Ол 1805

орналасқан ғимарат шіркеу болып шықты.

жылы АҚШ-тың Вермонт штаты, Шарон елді-

Бірақ, ол біз ойлағандай төбесінде күмбезі бар

мекенінде дүниеге келген. 1820 жылы Смитке

ғибадатхана емес, сыйыну үйіне ұқсайды. Бұған

аян келеді: Құдай Әке мен Иса Мәсіх дұға жасау

қоса, бұл жеке салынған ғимарат емес, бар

кезінде көрініп, оның шынайы христиандықты

болғаны бөлек кіреберіс екен, бірақ екі қабатты

қайта қалпына келтіру үшін таңдалғанын ай-

алып тұр. Шіркеудің аумағы темір шарбақпен

тады. 1830 жылы 5 мың дана тиражбен Мор-

қоршалғанжәнеоғанқазақжәнеорыстілдерінде

мон кітабы жарыққа шығады да, сол жылдың

«Иса Мәсіхтің Соңғы замандағы әулиелері

6 сәуірінде Иосиф Смит құрамы алты адамнан

шіркеуі» «Қазақстандық Алматылық приход»

тұратын Мормондар шіркеуін құрады. 1896

деп жазылған екі тақтайша ілінген.

жылы көпнекелілік тәжірибесі тыйым салынған

Зерттеу кезінде мормондардың алматылық

соң мормондар Юта штатында ресми орнықты

қауымында шамамен 120 шақты шоқынған

(Walker, 1985: 31).

мүшесі болды, олар жас ерекшеліктеріне қарай

Қазіргітаңдамормондарсанышіркеудіңрес-

үштен бір бөлігі балалар мен жасөспірімдер.

ми сайтындағы мәліметке сүйенсек әлемнің 177

Екінші жартысы 18-30 жас аралығындағы жа-

елінде 15 882 417 адамға жеткен, 157 храмдары

стар,қалғанбөлігі–30-60жасаралығындағыере-

бар. Әлем бойынша 70 946 миссионерлер жұмыс

сек әйелдер мен еркектер. Басшылық қызметті

жасайды (Официальный сайт Церкви).

ер адамдар атқарады. Ересек мормондардың от-

Ең алдымен осы зерттеудің мәліметтері –

басылары бар және отбасы мүшелері де шіркеу

үш айға созылған іштей және сырттай бақылау

мүшелері болып табылады.

нәтижелері (2017 жылдың қыркүйек айынан

Алматылық приходтағы шіркеу мүшелерінің

қараша айына дейін). Қауымның мүшелерімен

этникалық құрамы әр түрлі: саны жағынан, оры-

қарым-қатынас жексенбілік құлшылық кезінде,

стар басымырақ, ол түсінікті жағдай, себебі

ағылшын тілі курстарында және қосымша шара-

мормондар ілімі христиандық ілімнен өрбіген,

ларда жүзеге асты.

одан кейін қазақтар және аздаған ұйғыр, кәріс,

Қазақстанға алғашқы мормондық мисси-

армян, тәжік ұлт өкілдері бар. Президенті Дми-

онерлер Рассел мен Маргарет Бэкустер 1997

трий Цай – кәріс, оның екі кеңесшісі бар. Олар

жылы жұмыс бабымен келген. Олар бастапқыда

отбасымүшелеріменосыприходтағырәсімдерді

өз пәтерлерінде сенімдері туралы айтып тарата

жасауға құқылы. Одан бөлек, олар шіркеудің

бастайды да, кейін қатары көбейген соң ресми

ішін тазалау, жинастыру үшін кесте бойынша

түрде тіркеліп, діни қауымдастыққа айналады

кезекшілік атқарады. Бұл қызметтерге оларға

(Муратбеков, 2015: 42).

ақы төленбейді, яғни олар бұл үшін жалақы

Шіркеу Қазақстанда 2000 жылдың 16

алмайды.­

желтоқсанында­

ресми тіркелді. Пол Пайпер

Шіркеумүшелеріқұрамындақоғамныңтүрлі

(Paul Pieper) Қазақстандағы приходтың бірін­

әлеуметтік топ өкілдері кездеседі. Оның ішінде:

ші

президенті

болып сайланды. Шіркеудің

орта және жоғары білімділер, жұмысшылар,

ISSN 1563-0307

Journal of Philosophy, Culture and Political Science. №4 (62). 2017

129

130

Хабаршы. Философия сериясы. Мəдениеттану сериясы. Саясаттану сериясы. №4 (62). 2017